Kazak Türkçesinde kafiye karşılığında kullanılan terim “uykas”, Kırgız Türkçesinde ise “uykaş”tır. Kazak ve Kırgız Türklerinde, bütün Türk dünyası halk şiirinde olduğu gibi en çok kullanılan kafiye şekli yarım kafiyedir.
Kazak ve Kırgız halk şiiri geleneğinde uykas çeşitleri, yani bentlerdeki kafiye şeması çoktur. Bentlerdeki mısraların kafiyeli olan mısraları dikkate alınarak oluşan şemanın hepsine farklı isimler verilmiştir. En çok kullanılan uykas/uykaş türleri şunlardır:
1. Qara ölen uykası: Eskiden beri çok kullanılan kafiye türüdür. 1.2 ve 4. mısralar kafiyeli, 3. mısra ise kafiyesiz olur. Yani kafiye örgüsü aaba şeklindedir. Bu kafiye yapısı sadece 11’li heceli şiirlerde değil, 7-8’li heceli şiirlerde de görülmektedir. Türk âşıklık geleneğindeki koşmanın kafiye örgüsü gibidir.
98 Nadanday bolmas aq közdi (a)
Nadan jöndige jön kelmes,(b)
Biler qaydağı şärkezdi (a) (Jumaliyev vd, 2013: 120).
2. Şubırtpalı uykas: Genelde destan tarzında söylenilen şiirlerde görülür. Alt alta mısraların aynı kafiye ile kafiyelenmesi esasına dayalıdır. Kafiyesiz mısra bir ya da iki mısra olur. Yani aaabbbbaacccc şeklindedir. Bu uykas türünde çoğunlukla asonans ve yarım kafiyeler görülür. Bu kafiyeler rediflerle zenginleştirilir (Ergun, 2002: 99).
Jeldirmesi Cambıldıñ (a) Jel soqqanday tañ qıldıñ (a) Ekilenip ekpindep,(b) Qarasaqal jelpildep,(b) Tizeleri selkildep,(b) Jelgen attay dürsildep,(b) Jel mayaday bülkildep,(b) Jermen biğrge zirkildep (b) Kelip jatqan sekildi,(x) Ahaw şirkin şirkin dep (b)
Erüwil atqa er salmay,(a) Egewli nayza qolğa almay,(a) Eñkuw-eñkuw jer şalmay,(a) Qoñır salqın töske almay (a) Tebingi terge şirimey,(a) Terligi mayday erimey,(a) Altı malta as bolmay,(a) Öziñnen tuğan jas bala,(x)
99
Sakalı şıgıp jat bolmay, … (a) (Söylemez ve Bayniyazov, 2016: 16).
Yukarıda verilen cır örneğinin şubırtpalı kafiye üzerine kurulduğunu görmekteyiz. 19 mısradan oluşan bu cırın birkaç mısrası kafiyesizdir, diğer mısralarının hepsi kafiyelidir.
3. Erikti uykas: Adından da anlaşılacağı üzere oldukça serbest kafiyelenen kafiye örgüsüdür. Daha çok destanlarda gördülen serbest kafiyenin belirlenmiş bir örgüsü yoktur. Kafiyeli bir mısradan sonra iki veya üç kafiyesiz mısranın arkasından yine kafiyeli bir mısranın gelmesi, sonra tekrar kafiyesiz mısraların gelmesi şeklinde devam eder. Eski cırların çoğu bu kafiye türüyle yapılmıştır. Qambar Batır cırından aşağıdaki parçayı serbest kafiye örneği olarak verebiliriz:
Bulttan şıqqan ayğa uqsap, Tur edi Nazım nurlanıp, Atlas köylek üstinde, Kök arbağa süyenip.
Şıbıqtay beli buralıp (Ergun, 2002: 101).
Yukarıda verilen parçada redifler dikkate alınmazsa kafiyeyi bulmak zordur. Ama “nurlanıp” ile “buralıp” arasında asonans kafiye bulunabilir.
4. Kezekti uykas: İlk mısranın kafiyesiz, ikinci mısranın kafiyeli olmasıdır. Kafiyesiz mısradan sonra kafiyeli bir mısranın gelmesi esasına dayanır. Yani kafiye örgüsü xa xa xa şeklindedir. Eğer şiir dörtlükten oluşursa, 1 ve 3. mısralar kafiyesiz, 2 ve 4. mısra kafiyeli olur. Genelde 7’li ve8’li hece vezniyle söylenilen şiirlerde görülür.
Säwleñ bolsa kewdeñde,(x) Mına sözge köñil böl (a) Eger säwleñ bolmasa,(x)
Meyliñ tiril, meyliñöl! (a) (Jumaliyev vd., 2013: 122).
5. Şalıs uykas: Bu kafiye türü çok kullanılan kafiye türüdür. Şalıs uykas dediğimiz birinci mısra ile üçüncü mısranın, ikinci mısra ile dördüncü mısranın
100
kafiyeli olmasıdır. Yani abab şeklidir (Qabdolov, 2007: 287).Bu kafiye türü hecenin 7-8’li kalıbıyla söylenilen şiirlerde daha çok görülür.
Jelsiz tünde jarıq ay,(a) Säwlesi suwda dirildep (b) Awıldıñ janı teren say,(a)
Tasığan özen kürildep (b) (Baydildayev ve Mağavin, 1985: 18).
6. Egiz uykas: Egiz yani adından belli İkiz kafiyedir. Mısraların ikişer ikişer kafiyelenmesi esasına dayanan bir kafiye örgüsüdür. Yani aa bb cc şeklindedir. İkiz kafiyede redifle birlikte zengin, tam veya yarım kafiye görülebilir. Beyit halinde alınır (Jumaliyev vd, 2013: 123).
Alıstan sermep,(a) Jürekten terbep; (a)
Şımırlap boyğa jayılğan (b) Quyadan şawıp,(c)
Qiysının tawıp,(c) Tağını jetip qayırğan (b) Tolğawı toqsan qızıl til,(d)
Söyleymin deseñ öziñ bil! (d) (Abay).
Yukarıda A. Qunanbayev’ın şiirlerinden verilen parça 8 mısradan oluşmaktadır. Birinci ve ikinci mısra kafiyeli, dördüncü ve beşinci mısra kafiyeli, 3 mısrayla altıncı mısra kafiyeli ve yedinci sekizinci mısralar kafiyelidir.
7. Aralas (karışık). uykas: Yukarıda gösterdiğimiz kafiye türlerinin bir arada kullanılmasına aralas uykas denilir. Yani şiirin bazı kısımlarının şalıs uykasla, bazı kısımların şubırtpalı uykas ile yapılmasıdır. Yani bir bentte karışık kafiye türlerinin kullanılmasıdır.
Ata, anağa köz quwanış,(a) Aldına alğan erkesi (b) Kökiregine köp jubanış,(a)
101 Güldenip oy ölkesi (b)
Erkelik ketti,(a) Er jetti,(a) Ne bitti? (a)
Yukarıda verilen örnek 7 mısradan oluşmaktadır. İlk dörtlük Şalıs kafiye, yani abab kafiye örgüsündedir, son üç mısrası Şubırtpalı kafiye üzerine kurulmuştur.
8. Bugünkü erkin (serbest). uykaslar: Bu kafiye türü serbest uykastır, adından bilindiği gibi şair serbest kafiye örgüsünü kullanır (Jumaliyev, 1960: 183-187).
Dalama bitken biyigim,(a)
Qabiriñdi jasırğan ba quw jazıq? (b) Mürdeñe kelip iyildim,(a)
Ör dawsıñdı izdep kewdem qulazıp (b) Sen,(c)
Elimniñ japan şölinde (d) Arqıray aqqan sel edin (e) Kegin de jurttıñ şerin de (d) Najağaylı jırıñmen,(e) Kök nöserge bölediñ (e)
Şeşendik geleneğinde görülen kafiye örgüsü aşağıdaki gibidir. Manzum şeşendik sözlerde daha çok “Şalıs uykas” kullanılmaktadır. Şalıs uykas dediğimiz birinci mısra ile üçüncü mısranın, ikinci mısra ile dördüncü mısranın kafiyeli olmasıdır. Yani abab şeklidir (Qabdolov, 2007: 287). Bu kafiye türü daha çok 7-8’li kalıbıyla söylenilen şeşendik sözlerde görülür. Bu sözlerde mısra sayısı söylenen sözlerin hacmine göre değişkenlik gösterir. İki, üç, dört mısralı veya daha fazla mısralı bentler halinde söylenmiş olabilir. Örneğin:
Bedew attıŋ belgisi, (a) Kısır atın işareti
Bes tün qatsa boldırmas (b) Beş gecelese de oldurmaz
102
Şaşasın sorğa maldırmas, (b) Yükünü koysan dökülür
Qas jüyriktiŋ belgisi, (a) Çok hızlı koşan atın simgesi
Quyrığınan aldırmas (b) Kuyruğunu aldırmaz (IV.1.1.11).
Jaqsı tuğan jigitti (a) İyi doğan yiğit
Janım dese jarasar (b) Canım dese yakışır
Jaqsı ul tuğan qatındı (a) İyi oğul doğuran kadına
Janım dese jarasar (b) Canım desen yakışır (IV.1.1.12).
İt asırasaŋ sırttan jiy, (a) Köpek yetiştirirsen dışarıdan al
Qoy bermeydi qoradan (b) Koyun vermez ağılından
Mal jinasaŋ qoydan jiy, (a) Mal biriktirirsen koyundan al
May kepteydi şaradan (b) Bereket gitmez evinden
Aq peyilden biy qoysaŋ, (a) İyi niyetliyi bey yapsan
Burılmas sözge aradan (b) Sözü değişmez dürüst olur
Qara jürekten biy qoysaŋ, (a) Kötü yürekliyi bey yapsan
Awzı keppes paradan (b) Ağzı kurumaz rüşvetten (IV.1.1.3).
Ayrıca şeşendik sözler “Egiz uykas” dediğimiz kafiye türüyle de yapılır. Egiz yani adından belli İkiz kafiyedir. Mısraların ikişer ikişer kafiyelenmesi esasına dayanan bir kafiye örgüsüdür. Yani aa bb cc şeklindedir. İkiz kafiyede redifle birlikte zengin, tam veya yarım kafiye görülebilir. Klasik Türk edebiyatındaki mesnevi türünün kafiye düzeni ile aynıdır. Örneğin:
Bala bolsañ bolğanday bol, (a) Çocuk isen çocuk gibi ol,
Ağayınğa qorğanday bol (a) Akrabaya kale gibi dayanak ol
Dosıña mayıspa, (b) Arkadaşına eğilme, büzülme
103
Jaman bolsaq köp jaqsı, (c) Kötü olsak çok iyi,
Jaqsı bolsan ep jaqsı (c) İyi olsan hep iyi (IV.1.1.5).
Şeşendik sözlerde “Kezektı uykas” ile yapılan, yani ilk mısranın kafiyesiz, ikinci mısranın kafiyeli olması örneği de görülmektedir. Kafiye örgüsü xa xa xa şeklindedir.
Jar basına üy tikpe, (x) Uçurumun başına ev yapma,
Jar qulasa üy keter (a) Uçurum yıkılsa ev gider.
Ala bolsa ağayın, (x) Ala olsa akraban,
Rulı elden küy keter (a) Soylu halktan huzur gider.
Ağayın ala bolğanda, (x) Akraban ala olduğunda,
Awızdağı as keter (a) Ağızdaki aş gider.
Andığan duşpan küşeyip, (x) Peşine düşen düşman güçlenir
Jaw qolında bas keter (a) Düşman elinde baş gider (IV.1.1.8).
1.2.4. mısraların kafiyeli, 3. mısranın ise kafiyesiz olması gibi “Qara ölen uykası” ile de yapılan şeşendık söz örnekleri de bulunmaktadır. Yani kafiye örgüsü aaba şeklindedir.
Qatınıŋ jaman bolsa sata almassın, (a) Kadının kötü olsa satamazsın,
Eliŋe jaqsı jigit atanbassın (a) Halkına iyi yiğit olarak
bilinmezsin.
Üyine bir qurındı ertip kelip, (b) Evine bir arkadaşını getirdiğinde,
“Äy, qatın, as qazan” dep ayta almassın (a) “Ey Kadın kazanı aç” diye söyleyemezsin.
Jılğa say, batpaq bolsa öte almaysıñ, (a) Dere vadi, bataklık olsa
geçemezsin,
Jastan şıqqan jüyrikke jete almaysıñ (a) Gençten çıkan koşucuya
104
Düniyeniñ jüzinde osı qiyın, (b) Dünyanın yüzünde bu çetin
güçtür,
Jaman dep ağayınnan kete almaysıñ (a) Kötü deyip akrabandan
ayrılamazsın (IV.1.1.15).
Çınar baktın uluusu, (a) Çınar bağın ulusu,
Çırpıgında tuuuşu (a) Dalından gelir doğuşu.
Jalbıragı kübülböy, (b) Yaprakları dökülmeden,
Jayı-kışı turuşu (a) Yazın-kışın duruşu (IV.2.1.16).