Köprülü Mehmed Paşa, Osmanlı Devleti’nin yetiştirdiği çok değerli ve ünlü simalardan biridir. İktidarda kaldığı beş sene zarfında şiddetli ve merhametsiz icraatı ile isyan ve şekavet ruhunu ezmeğe muvaffak olmuş bir vezirdir. Bu muvaffakiyeti ona idarede kaldığı süre içinde devleti içinde bulunduğu kötü durumdan ve gidişattan kurtarmayı sağlamıştır.
Köprülü Mehmed Paşa hakkında tarihçiler kendi aralarında ikiye bölünmüş durumdadırlar. Bazı tarihçiler ona zalimlik ve kan dökücülük vasıflarını isnat etmişlerdir. Silahdar Tarihi müellifi Fındıklılı Mehmed Ağa bunlardan birisidir. Paşa’yı mezbur206, maldar, zalim, cebbar207, hunriz208, seksen altıya baliğ bir koca olarak tanımlayan Silahdar, Paşa’nın Padişah’ı aldatarak Osmanlı Devleti’nin yıkılıp berbat bir hal almasına sebep olduğunu ifade eder.209
Köprülü Mehmed Paşa, özellikle IV. Murad’ın ölümünden sonra ülkede meydana gelen kargaşa ve karışıklıklar göz önüne alındığında yapmış olduğu ufak tefek bazı haksızlıklar müstesna icraatlarında mazur görülebilir diyenlerin oranı oldukça fazladır. Mehmed Halife, Abdi Paşa, Nâima ve Râşid gibi tarihçiler bu konuda hemfikirlerdir.
Devrin önemli seyyah ve tarihçilerinden biri olan Kâtip Çelebi, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durumdan ancak eli kılıç tutan, astığı astık kestiği kestik bir idareci tarafından kurtulabileceğini ifade etmiş, idareyi eline alan kişinin “Sahibü’s-Seyf” bir âdem olması gerektiğini belirtmiştir. İşte Kâtip Çelebi’nin ifade ettiği “Sahibü’s-Seyf” bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bu kişi bilgili, güngörmüş, sert, sözünü dinletir tabip devlet adamı olan Köprülü Mehmed Paşa’dır.210
206 Mezbur : Arık ve zayıf olan.
207 Cebbar : İstediğini mutlak yapan, dilediğine muktedir olan ve büyüklük, azamet ve kudret sahibi olan
kişi.
208 Hunriz : Kan dökücü, kan döken, kan akıtan.
209 Silahdar Tarihi, I/226 ; Uzunçarşılı, İ.Hakkı, Osmanlı Tarihi, III/1.Kısım, s.417 ; İlgürel, Mücteba,
DİA, a.g.m, XXVI/259.
Sadârete geldiği günden itibaren etrafında bulunan herkese devletin kendisinden gösteriş değil hizmet beklediğini ifade eden Köprülü Paşa, hayatının sonuna kadar bu düstura sadık kalarak devlete hizmet etmiştir.
Köprülü Mehmed Paşa, sadrazam olmadan önce halk arasında adı pek fazla duyulmamıştır. İstanbul’a küçük yaşlarda getirilmiş ve Hüsrev Ağa’nın maiyetine girerek Büyük-Odalılar zümresine dâhil olmuştur. Mimar lakaplı Kasım Ağa’ya intisap ettikten sonra, sarayda çeşitli görevlerde bulunmuştur. Bu görevleri esnasında geçimsiz tavırları yüzünden sarayda pek fazla duramamış ve sık sık görev değişikliğine maruz kalarak sipahi ocaklarından birinde taşraya çıkarılmıştır.
Fakat Köprülü Mehmed Paşa, Mimar Kasım Ağa da öyle bir etki ve intiba bırakmıştı ki; Kasım Ağa onu her defasında savunmaktan ve yönetimde iyi bir yere getirilmesini sağlamaktan geri durmamıştır. Bu sebeple ülkenin içinde bulunduğu kötü durum yüzünden Mimar Kasım Ağa kendisini belirli aralıklarla Valide Sultan’a tavsiye etmiş ve bu tavsiyelerinde onun kişiliğinden bahsederken şu ifadeleri kullanmıştır:
- “Devletlû Sultanım, müdebbir211 ve âkil ve umur dîde212 âdemdir. Bu ihtilâfı def’ etmeye istidat andan gayriden melhuz değildir.”213
Kasım Ağa, yine bir gün devrin sadrazamı Süleyman Paşa’ya Köprülü Paşa’yı tavsiye etmiştir. Fakat Süleyman Paşa, Köprülü için şunları söylemiştir:
- “Behey âdem! Her vardığı yerde hüsn-ü sülûk214 edemeyip kavga ile azl
olunan müflis adamı bana sevk edersin..”215
Köprülü Mehmed Paşa, ülkedeki asayişi sağlamak, padişahın güvenini kazanmak, Osmanlı Saltanatı’nın şanını ve şöhretini yeniden yüceltmek, ülkenin zararlı ve karıştırıcı fertlerine karşı savaş yapmaktan kaçınmamıştır. Mücadele ve
211 Müdebbir : Tedbirli. 212 Dîde : İş bilir.
213 Ahmed Refik, Köprülüler, s.20. 214 Hüsn-ü sülûk : İyi yer edinmek.
savaş İhtiyar Köprülü’nün siyasî hayatında en kalıcı ve en sağlam esaslardan birini oluşturmuştur.216
Köprülü Mehmed Paşa’nın en belirgin özelliklerinden biri de azim ve kararlılıktır. Ve bunun tabii sonucu olarak başarıyı ilke edinmesidir. Sadrazam, özellikle azim ve metanetle bütün teşebbüslerinde başarılı olmuş, böylece padişah üzerinde iyi bir etki bırakmıştır. IV. Mehmed ise emektar vezirinin sayesinde şan ve şerefle yükselmiştir.
Köprülü Mehmed Paşa sert, müstebit, haşin, katı yürekli ve acımasız bir devlet adamıydı. Osmanlı Devleti’ne ve hanedana çok büyük bağlılığı vardı. Osmanlı ülkesinde oturan herkesin padişaha itaat etmesini ister, bunu sağlamak içinde önce kendisi itaat eder, ardından başkalarının da bu şekilde davranmalarını isterdi.
Evliya Çelebi Seyahatname’sinde Paşa217 olarak isimlendirdiği bir kişi ile olan muhabbeti esnasında Paşa’nın şunları dediğini kaydetmektedir.
- “Bu koca Köprülü başka vezirlere benzemez. Feleğin nice yazını ve
kışını çekip, nice parasız, pulsuz kalmış, birçok seferlerde işleri tam kavramıyla anlamış, dünyayı ve memleketin durumunu tanımıştır. Şimdi Hakk’a hamdolsun Sadrâzam oldu. Gerçi gazaplı ve inatçı bir kimsedir. Hep Allah aşkına ya da Allah’ın rızası yolunda davranır. Anadolu vilâyetlerinde sekban ve sarıca asalaklarını temizler ve para ayarını düzelterek enflasyonu önler, kara seferlerini açarsa bilinir ki, devletin durumuna düzen verir bir kimsedir. Zira boşluklar yer yer görülmeye başladı. Ey Evliya, görürsün neler ortaya çıkacaktır. Hemen dediğin gibi Köprülü ile iyi ilişkiler kurup, vilâyetimizi bir hoş koruyup yönetelim”.218
Köprülüler isimli eser müellifi Ahmed Refik Altınay, onun kişiliğine ve şahsiyetine ışık tutacak olan cümleleri eserinde şöyle sıralamıştır:
216 Ahmed Refik, Köprülüler, s.93.
217 Buradaki Paşa’dan kasıt Melek Ahmed Paşa’dır. 218 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, III/107-108.
- “Köprülü zor ve şiddet taraftarıydı. Menfaatten başka bir şey bilmeyen,
devletin vakarını ve haysiyetini aşağılık çıkarlarına feda eden zorbaları demir bir el ile yola getireceğine tam anlamıyla inanıyordu. Cezada merhamet, Köprülü için büyük bir zaaf demekti. Zorbaların cür’etine karşı şiddet kullanmayı en kestirme bir yöntem kabul ediyordu. Köprülü bu cür’eti
uygulamak için büyük bir cesaret gösteriyor, gerçekten ölümü göze alıyordu.” 219
Köprülü Mehmed Paşa, Osmanlı Devlet adamları içinde siyaseti ve icraatlarındaki üstün başarı sayesinde seçkin, sözüne itibar edilen ve kendisinden sakınılan, ele aldığı bir işi yapmadan ve başarısızlığı asla kabullenemeyen bir şahsiyet olarak tarih sayfalarındaki yerini almıştır. 220
Köprülü Mehmed Paşa’nın siyasî kişiliği ve devlet adamlığına dair Naima’da geçen şu ifadeleri de alarak konumuza son vereceğiz. Naima, Köprülü hakkında şunları söylemiştir:
- “Meşrebi bu idi ki, kahr ve katl edeceği âdeme rûy-i dil ve beşaşet-i vech
gösterüp nefy ve katillerinde asla gazaba gelmezdi. Ve darılmazdı. Lütf edeceği
veya mansıp vereceği şahsa taabbus ve âzâr edüp asla yüz vermezdi.”221