Şabat (sebt)238’ın kelime anlamıyla alakalı farklı rivayetler vardır. İbadet, neşe, istirahat, bir işi ve bir eylemi durdurma, tamamlama gibi anlamlara gelmektedir. Şabat’ın kökeniyle alakalı ortaya atılan görüşlerden en kuvvetli olanı Bâbil geleneğinde ayın on beşinci günü dolunay zamanını için kullanılan ‘tamamlama’ anlamlarına gelen ‘şapattu(m) veya ‘şabattu(m)’dan geldiği; şabattu(m)’un da kalp dinlenmesi ve ara dinlenme anlamında Sümerce ‘Şabat’a dayandığı düşünülmektedir. Yahudiliğin aksine Bâbil kültüründe Şabat, Allah (cc)ların öfkesini dindirilmesi için kefaret vurgusu yapılan bir gün olarak anılır. Yahudilik’te ise iki şeyi temsil eder. Birincisi, Allah (c.c)’ın kâinatı altı günde yarattığını ve yedinci günü dinlenmesini temsil eder. İkincisi, İsrailoğulları’nın Mısır’dan Firavun’un zulmünden kurtulma gününü temsil eder.239 Yahudi kutsal
235 Yasa’nın Tekrarı 18/19. Ayrıca bkz. Yeremya 42/13-22; 44/7-30. 236 Hagay 1/3-11, 2/15-19.
237 Kur’an-ı Kerim’de peygamberlere mutlak itaat edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Eğer görevlendirilen peygambere isyan edilirse, bu isyan edenlerin dünyada zillete mahkum olacakları ahirette de şiddetle cezalandırılacakları bildirilmektedir. Bkz. 6/10-11; 9/65-66; 13/32-33; 15/11-12; 21/41-42; 36/30-31; 43/7-8.
238 Tekvin 2/3; Mısır’dan Çıkış 20/11. Sebt’in (Şabat), Allah (c.c.) için haftada bir gün dinlenme günü olması gibi, ‘şemita’ adı verilen ‘sebt yılı’ da her yedi yılda bir toprak için dinlenme, Yahudiler için Tanrı’ya bir yakınlaşma vesilesi olarak kabul edilmektedir. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 1245, 1.dipnot.
239 Gürkan, Sâlime Leyla ‘Sebt’, DİA, İstanbul, 2008, XXXVI/270. Ayrıca bkz. Şimşek, ‘Kur’an Kıssalarına Giriş’ s. 173.
38 kitabında ‘sebtlerimi muhafaza edin’ ifadesi yer almaktadır. Bu ifadede sadece cumartesi yasağı değil sebtle alakalı hükümlerin icra edildiği diğer önemli günleri de temsil etmektedir. Allah (c.c) bu günlere dair tüm hükümlere harfiyen riayet edilmesini emreder. Sebt (Şabat) ise diğer bütün emirlere denk olup diğer sebtler
içerisinde en kutsalı kabul edilmektedir.240 Müslüman âlimlerden İbn Manzur’a göre
Yahudilerin sebtle alakalı düşünceleri yanlıştır. Ona göre sebtin manası dinlenmek değil, bir işe veya faaliyete ara vermektir. İstirahat bir yorgunluk ve acizlik alametidir bu ise Allah (c.c)’ın kudretine yakışmayan bir durumdur. Hakikaten Şabat’ın İbranice köküne bakıldığında İbn Manzur’un düşüncesinin ne kadar doğru olduğu anlaşılnaktadır. Zira İbranice’de sebt (Şabat) iş bırakmak, grev, işe ara vermek anlamlarında ‘şevita’dır. Günümüzde Kitab-ı Mukaddes’in Türkçe çevirilerinde ve diğer yazılı ve basılı yayın organlarında sebt (Şabat), ‘dinlendi,
istirahate çekildi’ anlamında kullanılmaktadır.241 Yahudi geleneğinde sebt (Şabat); İsrailoğulları’na Mara bölgesinde verilen Nuh’un yedi kanununa ilaveten verilen üç görevden biri olduğu belirtilmektedir.242
Şabat (cumartesi ibadeti), haftalık olarak sinagog/havralarda cumartesi günü yapılan ibadete verilen addır. Haftada bir defa yapılan bu ibadet on emirden biri kabul edilir.243 Hatta on emirde dile getirilen tek müstakil ibadet günüdür. Şabat, cuma akşamı güneşin batmasıyla başlar, cumartesi akşamı güneşin batmasıyla sona erer. Tevrat’ta Şabat yasaklarıyla ilgili detaylı bilgi yoktur.244 Şabat yasakları ayrıntılı olarak Talmud’da yer almaktadır.245 Şabat günü otuz dokuz sınıf işten uzak durulmalıdır. Bu yasaklar iş sınıfına giren fiillerde genellikle fiziki manada efor gerektirip gerektirmeme özelliğinden ziyade sonuç itibariyle kâinatta bir değişiklik meydana getirip getirmeme durumuyla bağlantılıdır. O gün ateş yakmak, çalışmak,
240 Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 1188, 4.dipnot.
241 Alalu, Suzan ve dğr., ed. Altıntaş, Yusuf ‘Yahudilikte Kavram ve Değerler’, İstanbul, 1996, s. 180. Ayrıca bkz. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 270, 2.dipnot.
242 Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 806, 3.dipnot.
243 Aslında Şabat (sebt) ile ilgili hükümler on emir verilmeden önce Mara suyu yakınlarında konakladıkları sırada verilmiştir. Fakat On Emir’in içinde de zikredilmesi bu güne ayrı bir önem katmıştır. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 1622, 9.dipnot.
244 Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 257. Detaylı bilgi olamamasın rağmen ateş yakmak, yük taşımak, ekin biçmek, seyahat etmek, üzüm sıkmak, yük taşımak vb. işlerin yasak olduğu ifade edilmiştir. Gürkan, ‘Yahudilik’, s. 256-258.
39 hatta taşıt kullanmak bile246 yasaktır. Şabat gününde oruç tutmak ve yas tutmak yasaktır. Ancak Yahudilerin en önemli günü kabul edilen Yom Kipur (Kefaret
Günü)247 Şabat gününe denk gelirse o gün oruç tutulur. Çünkü kefaret gününde oruç
tutmak Yahudi dini geleneğinde çok önemlidir. Söz konusu Şabat yasaklarının ancak yaşam kurtarma ve hayati tehlike durumunda ihlal edilmesine izin verilmiştir. Şabat kurallarını ihlal eden bir kimseye bazen kusurunun derecesine göre herem248 cezası da uygulanmaktadır.249 Cumartesi resmi tatil günüdür. Bu ibadetin yani Şabat’ın cumartesi yapılmasının iki nedeni vardır: Birincisi, Allah (c.c)’ın kâinatı altı günde yaratıp yedinci gün olan cumartesi dinlenmesini temsil etmesinden dolayı; ikincisi, İsrailoğulları’nın Mısır’daki kölelik düzeninden kurtulma günü olmasından dolayı cumartesidir.250 Bâbil sürgününden sonra (M.Ö 539-538) Şabat’a neşe ve kutlama unsurları eklenmiştir. Şabat, Yahudi kimliğini ayakta tutan yegâne unsurlardan biridir.251
Yahudi geleneğinde Şabat’ı uygulamak çok önemlidir. O kadar önemlidir ki Allah (c.c) bu günü ihlal edenleri lânetleyeceğini ve cezalandırılması gerektiğini Tevrat’ın birçok yerinde dile getirmiştir.
Hz. Mûsâ’ya verilen on emirde Şabat günü ile ilgili şu ifadeler yer almaktadır:
Cumartesi günün kutsaldır, o gün daima hatırlanmalıdır.252 Haftanın altı günü çalışılmalı,253 yedinci günü herhangi bir kişi ve o kişiye misafir254 olan kişi ve
246 Günümüzde bazı Yahudi gruplar bu Şabat kurallarından bazılarını esneterek kendilerine göre yorumlamışlardır. Mesela Reformistler arabayla sinagoga gitmeye sakınca görmezken, Muhâfazakarlar sinagogun bulunduğu sokağa kadar arabayla gidip geriye kalan yolu yürürler. Ortodoks Yahudiler ise Şabat kurallarına uymada son derece dikkatli davranmaya çalışırlar.
247 Yom Kipur için bkz. Gülkökü, ‘İnsanlığın Apocrypha’sı (Tora ve Tevtat’a Dair Bir Ta’likat)’, ss. 189-191.
248 Herem, Hristiyanlıktaki aforoz cezasına benzer olan ve bir kişinin suçunun durumuna göre toplumdan uzaklaştırma cezasıdır. Bu ceza bir ay olabildiği gibi devamlı da olabilmektedir. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 775, 1.dipnot.
249 Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 775, 1. dipnot.
250 Bazı rivayetlerde şabat aslında yaratılıştan ziyade, Mısır’dan çıkış gününü temsil etmektedir. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 1623, 1.dipnot.
251 Gürkan, ‘Yahudilik’, s.205.
252 Bir Yahudinin her gün sabah duasında hatırlaması ve bunu bizzat dile getirmesi gereken on önemli kuraldan biri de Şabat’tır. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 847. Her ne olursa olsun Şabat gününe uymalısınız demektir. Hatta tanrının meskeni bile yapılacak olsa sebt
40 hayvanları255 bile mutlaka çalışmayı bırakmalıdır.256 Eğer bir kişi çalışmanın yasak olduğu günde iş yaparsa halkın içinden atılmalı257 ve öldürülmelidir. Allah (c.c) bunun nedenini ise şöyle açıklamaktadır: ‘Çünkü ben, Rab yeri göğü altı günde
yarattım, yedinci gün işe son verip dinlendim.”258
Eski Ahit’te, Şabat günü mutlaka dinlenilmesi gerektiği dile getirilmektedir. Hatta kural o kadar serttir ki eğer herhangi bir kişi bu kuralı çiğnerse öldürülecektir.259 Eski Ahit’te genel itibariyle o gün dinleneceksiniz ifadesiyle beraber bazı kavramlar üzerinden de çalışmama vurgusu yapılmaktadır. Mesela bir ayette ateş yakmayacaksınız260 derken başka bir Tevrat pasajında o günde yük taşıyanların şiddetli şekilde cezalandırılmasından bahsetmektedir. 261 Başka bir pasajda ise Şabat günü odun toplayan birinin taşlanarak öldürülmesinden bahseder.262 Şabat gününde yapılması yasak olan şeyler otuz dokuz iştir. Bir Yahudi Şabat günü bu otuz dokuz işten uzak durmalıdır.263 Bunların yanında Allah (c.c)’ın
gününe gelindiğinde mutlaka işe ara verilmeli ve Şabat günü kuralları uygulanmalıdır. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 952, 11. dipnot.
253 Pazar gününden cuma gününe kadar. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye (Tevrat (Tora) Tefsiri’, s. 847.
254 Misafir, ‘kapına sığınan kimse’, ‘yabancı, garip ya da sığıntı’ veya ‘Yahudiler arasında, Yahudi olmaksızın ya da geçici olarak ikamet eden’ anlamında düşünülmüştür. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l- Arabiyye (Tevrat (Tora) Tefsiri’, s. 847 dipnot.
255 Yaşadığın yer ifadesi, ‘şehir, köy, kasaba’ gibi yerleşim birimi sınırları içerisini temsil eder. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 847.
256 Mısır’dan Çıkış 20/8-11. Ayrıca bkz. Yasa’nın Tekrarı 5/6-21.
257 Yahudi hukuk literatüründe ‘karet’ olarak ifade edilen ceza hakkında bkz. Mısır’dan Çıkış 12/15; Yahudi âlimlerinden Sforno’ya göre; Şabat gününü bilerek ihlal eden ve hafife alanlar mutlaka idamla cezalandırılmalıdır. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 953, 2. dipnot. 258 Mısır’dan Çıkış 31/14-16, 35/2. Ayrıca bkz. Çölde Sayım 15/32-36; Yeremya 17/23-27.
259Mısır’dan Çıkış 31/13-17. Ayrıca bkz. Mısır’dan Çıkış 20/8-11, 23/12, 31/15, 34/21, 35/2; Levililer 23/3; Yasa’nın Tekrarı 5/12-14.
260 Mısır’dan Çıkış 35/3. 261 Yeremya 17/23-27.
262 Çölde Sayım 15/32-36. Burada bahsedilen hadisede;Hz Musa döneminde bir adam (rivayete göre bu adam Tselofhad’dır Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’,, s.1499, 2. dipnot.) Cumartesi günü odun toplamanın yasak olduğunu bile bile odun toplamaya çıkmıştır. Halkın tüm uyarılarına rağmen toplama devam edince cumartesi gün batımından sonra onu Hz Musa’ya götürünceye kadar hapse atmışlardır. Hz Musa başlangıçta bu adama nasıl ceza verileceğini bilmediği için Allah (c.c)’tan vahiy beklemiştir. Daha sonra Allah (c.c)’tan Hz. Musa’ya gelen vahiyde, ‘o kişinin ordugahın dışına çıkarılarak öldürülünceye kadar taşlanması (recm) istenmiştir.’ Bu şekilde ancak halkın temizleneceğini bildirmiştir. Allah (c.c) Şabat gününü ihlal eden bu şahsı lanetleyerek diğer insanlara da ibretlik bir ders vermiştir. Gaon, ‘Tefsiru’t-Tevrat Bi’l-Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]’, s. 1401, 3-7.dipnotlar.
263 Toplanma Çadırı’nın yapımında başvurulduğu kabul edilen söz konusu yasak işler için bkz. Mısır’dan Çıkış 16/23, 29-30; 34/21; 35/2-3. Ayrıca bkz. Sayılar 15/32-36.
41 Şabat gününü ihlal etmeleri nedeniyle bu yasağı çiğnemeye devam ettikleri takdirde lânetleneceklerini dile getiren uyarılarda da bulunmuştur.264