I. Ġka Yeri Kuralının Uygulanması Hukuki Kesinlik ve Güvenliği Sağlar
Ġka yeri kuralı, hukuki kesinlik ve güvenliği (certitude et securite juridique) sağlaması açısından haksız fiil vakalarında sıkça baĢvurulan bir kanunlar ihtilafı kuralı olmuĢtur. Kanunlar ihtilafı hukuku açısından hukuki kesinliğin ve güvenliğin
teknik önlemler için artık geliĢmiĢ denizcilik araçları ve daha yeni teknikler kullanılmaktadır. GPS, uydu haberleĢmesi, daha geniĢ menzile sahip radarlar, derin denizler için geliĢtirilen dip sonarları gibi.
26
sağlanabilmesi, tarafların aralarında meydana gelen uyuĢmazlığa hangi hukuk düzeninin kurallarının uygulanacağını önceden bilebilmesi ve öngörebilmesiyle mümkün olmaktadır. Bu ifadeden de çıkarılabileceği gibi; önceden öngörülebilirlik (previsibilite) olarak adlandırılan bu kanunlar ihtilafı değeri, hukuki kesinliğin ve bütünlüğün sağlanması açısından kuralı tamamlayıcı bir iĢleve sahiptir. ġunu da belirtmek gerekir ki; iç maddi hukuktaki hukuki kesinlik ve güvenlik anlayıĢıyla kanunlar ihtilafı alanındaki anlayıĢ birbirinden farklıdır. Ġç maddi hukuk için önemli olan, hukuki uyuĢmazlığa uygulanacak olan maddi hukuk kurallarını önceden bilmek iken, kanunlar ihtilafı hukuku açısından önemli olan, uyuĢmazlığa hangi hukuk düzeninin önceden uygulanacağını öngörebilmektir. Ġka yeri kuralı hukuki kesinliği ve güvenliği gerçekleĢtirmeye elveriĢli bir kuraldır. Ġka yeri kuralı benimsendiği takdirde, uyuĢmazlık konusu hukuki sorunların hangi hukuk düzenine tabi olacağını açık bir Ģekilde göstermektedir. Ayrıca hakimler de ika yeri kuralını benimsedikleri takdirde her uyuĢmazlığın Ģartlarına göre değiĢen (ad hoc) kararlar vermeleri de engellenmiĢ olacaktır. Bu durumu takiben hakimlerin içine düĢebilecekleri keyfilik tehlikesi de ortadan kalkmıĢ olacaktır.43
II. Ġka Yeri Kuralı, Basit ve Uygulanması Kolay Olan Bir Kuraldır
Ġka yeri kuralının uygulanmasındaki haklılığı göstermek amacıyla öne sürülen nedenlerden ikincisi ise; ika yeri kuralının uygulanması kolay ve basit bir kural olduğudur (facilite et simplicite). Hak arama özgürlüğünün tam olarak sağlanabilmesi ve adaletin tam olarak yerine getirilebilmesi için kolaylık ve basitliğin temini Ģarttır. Bu sebepledir ki, kanun koyucular, basit ve kolay uygulanabilir kurallar getirerek, Devletler Özel Hukuku adaletinin gerçekleĢmesini sağlamak zorundadırlar. Bu açıdan ika yeri kuralı da uygulama açısından hakime
43
Turhan, T., “Haksız Fiilden Doğan Kanunlar Ġhtilafı Alanında Ġka Yeri Kuralı”, Dayınlarlı Hukuk Yayınları, Ankara, 1989, sh. 41-43.
27
kolaylık sağlamaktadır. Hakim yaptığı vasıflandırma sonucunda, somut uyuĢmazlığın soyut haksız fiil sınıfı içine girdiğini tespit ediyorsa, uyuĢmazlık konusu hukuki soruna ika yeri kanunlarının uygulanacağı sonucunun da ika yeri kuralının bir emri olarak ortaya çıktığı görülecektir. Ġka yeri kuralı basit ve uygulanması kolay bir kural olarak haksız fiilden doğan kanunlar ihtilafı alanında hak araması basitleĢtirilerek kolaylaĢtırılmıĢ olacak ve Devletler Özel Hukuku alanındaki adalet de daha çabuk sağlanmıĢ olacaktır.44
Çatmanın da özel bir haksız fiil türü olduğunu düĢünürsek, meydana gelen çatma vakalarında hakimler tarafından ika yeri kuralı uygulandığında taraflarca hakkın aranması daha kolay hale gelmiĢ olacak ve kanunlar ihtilafı alanında adalet sağlanmıĢ olacaktır.
III. Ġka Yeri Kuralı Objektif Bir MahallileĢtirme Ölçütüne Sahiptir
Ġka yeri kuralının uygulanmasını haklı çıkarmak amacıyla gösterilen bir baĢka neden ise, ika yeri kuralının objektif bir mahallileĢtirme ölçütüne sahip olduğudur(un
element de localisation objective). Buna göre, ika yeri kuralı baĢka bir bağlama
noktasının kabulüne imkan vermeyecek yapıdadır. Haksız fiilleri, konularına ve taraflarına göre belli bir hukuk düzenine bağlamak mümkün olamayacağından bahisle, haksız fiilleri kaynakları itibariyle belli bir hukuk düzenine bağlamak seçeneği geriye kalmaktadır. Haksız fiilleri ise kaynaklarına göre ve objektif olarak belli bir hukuk düzenine bağlayabilecek tek bağlama noktasının ise haksız fiilin iĢlendiği yer olduğu açıktır. Bu durumda ise, haksız fiilden doğan kanunlar ihtilafı sorunlarında ika yeri dıĢında baĢka bir bağlama noktası aranmasına da gerek kalmamaktadır.45
Aynı durumu çatmalar için uygulayacak olursak, çatmayı çıkıĢ kaynağına göre objektif olarak belli bir hukuk düzenine bağlayabilecek bağlama noktası da ika yeri olmaktadır. Bu durumda da, çatmanın meydana geldiği sulara
44 Turhan, sh. 44.
28
göre yani ika yerine göre uygulanacak hukuk belirlenecektir. Tabiidir ki bu durumda ika yeri kuralı, karasularında ve iç sularda meydana gelen çatmalarda yegane uygulanacak kural gibi gözükse de, açık denizlerin hiçbir devletin egemenliğine girmeyen özel durumları sebebiyle, açık denizde meydana gelen çatmalarda ika yeri kuralı dıĢında baĢka bağlama kurallarına gidilmesi ihtiyacı doğmaktadır.
IV. Ġka Yeri Kuralının Uygulanması Milletlerarası Karar Uyumunu Sağlar
Ġka yeri kuralının benimsenmesi haklı göstermek adına öne sürülmüĢ olan baĢka bir neden ise, ika yeri kuralının uygulanmasının “milletlerarası karar uyumu (harmonie internationale des décisions)”nu sağlayacağı iddiasıydı. Milletlerarası karar uyumu değeri; yabancı unsur içeren bir uyuĢmazlığın, hangi devlet mahkemesine giderse gitsin aynı Ģekilde karara bağlanacağını ifade etmektedir. Bu değer hukuki kesinlik ve güvenlik ile de yakından ilgilidir. Bunun sebebiyse, aynı hukuki olay veya iliĢkiden doğan bir uyuĢmazlığın, farklı devlet mahkemelerinde farklı Ģekillerde karara bağlanması halinde hukuki kesinlik ve güvenlik de tehlikeye atılmaktadır. Milletlerarası karar uyumu sağlanması ile birlikte davacı, davasını iç maddi hukuk kuralları en fazla kendi lehine olan devletin mahkemesinde açamayacaktır. Böylece forum shopping önlenmiĢ olacaktır.
V. Ġka Yeri Kuralının Uygulanması Tarafların Haklı Çıkar ve Beklentilerine Uygundur
Ġka yeri kuralının haksız fiilden kaynaklanan kanunlar ihtilafı alanında uygulanmasına yönelik olarak getirilen nedenlerden biri de, ika yeri kuralının tarafların haklı çıkar ve beklentilerine uygun olan ve koruyan bir kural olduğuna dayanmaktadır. Ġka yeri kuralı, haksız fiilin tarafları olan mağdur ve failin çıkar ve beklentilerini karĢılayacak niteliktedir. Haksız fiillerde failin haklı çıkarı ve beklentisi kendisine haksız fiilin iĢlendiği yerde geçerli olan maddi iç hukuk
29
kurallarının uygulanmasıdır. Bu çıkar ve beklenti aslında haksız fiillerde ika kuralının uygulanmasının haklılığını ortaya koyan “öngörülebilirlik” nedeniyle de bağlantılıdır. “Mağdurun haklı çıkar ve beklentisi ise, haksız fiil sonunda meydana
gelen zararın, mağdurun içinde yaşadığı toplumu çevreleyen hukuk kurallarına göre tazmin edilmesidir. Bu haklı çıkar ve beklenti ise ika yeri kuralının gösterdiği kanunların uygulanmasıyla gerçekleşecektir.”46
VI. Ġka Yeri Kuralı Ġka Yerindeki Toplumsal Düzeni Korur
Ġka yeri kuralının haksız fiil vakalarında uygulanmasını haklı göstermek için ileri sürülen son neden ise, ika yeri kuralının haksız fiilin iĢlendiği yerdeki toplumsal düzeni koruyabilecek en uygun kural olduğu iddiasından kaynaklanmaktadır. Meydana gelen haksız fiil ile bozulan toplumsal düzen ise, haksız fiilin meydana geldiği yerde geçerli olan hukuk kurallarının uygulanması ile birlikte korunmalı ve eski hale getirilmelidir. Bununla birlikte, haksız fiilden doğan borçların ika yeri kanunlarına tabi olmasının, ika yeri devleti egemenlik haklarının korunması ile de yakın ilgisi vardır. Çünkü, her bir devlet kendi ülkesindeki toplumsal düzenin nasıl bir hukuki uygulama ile korunabileceği, yine bu devletin egemen gücü ile ilgili bir sorundur. Her egemen devlet veya güç, ülkesindeki toplumsal düzenin olabildiğince az ihlal edilmesini istediğinden, getirdiği hukuk kuralları ile toplumsal düzeni sağlamaya çalıĢmaktadır. Bu sebepledir ki, devletlerin sorumluluk hukukuna yönelik olarak getirdiği kuralları “emniyet ve asayiĢe yönelik kurallar (les lois de poliçe et de
surété)” dan saymak dahi mümkün olabilmektedir. Emniyet ve asayiĢe yönelik
kurallar ise devletin iĢleyiĢi ile ilgili olduklarından dolayı ülkeseldir. Bu duruma da dayanarak, haksız fiillerde fail ile mağdurun vatandaĢlığına dahi bakılmaksızın,
46 Turhan, sh. 47-49.
30
haksız fiilden doğan kanunlar ihtilafı sorunlarının doğrudan ika yeri kanunlarına tabi olmasının, ika yeri devletinin de egemenlik haklarını koruyacağı belirtilmektedir.47
Prensip, haksız fiilin iĢlendiği yer hukukunun kanunlar ihtilafı problemine uygulanması olmakla birlikte, haksız fiilin iĢlendiği yerden neresinin anlaĢılacağı tereddüt konusu olabilir. Daha açıklayıcı bir anlatımla; haksız fiilin iĢlendiği yer olarak, fiil (eylem) yeri mi, yoksa neticenin (zararın) doğduğu yer mi kabul edilecektir?
Türk hukuku zararın meydana geldiği yeri tercih etmiĢtir. MÖHUK m.34 ikinci fıkraya göre; haksız fiilin iĢlendiği yer ile zararın meydana geldiği yerin farklı ülkelerde olması halinde, zararın meydana geldiği ülke hukuku uygulanır. 48
Bir görüĢe göre, haksız fiillere Lex Loci Delicti Comissi, yani haksız fiilin ika yeri hukukunun uygulanması milletlerarası özel hukukun en eski kurallarından biridir. Bazı ülkelerde kanunlarda yer alan bu kural, bazılarında ise doktrinde ve mahkeme kararlarında yer almaktadır.49
Haksız fiillere uygulanmak üzere, Lex Loci Delicti Comissi kuralından baĢka; sonuç yeri, zarar yeri, Lex Fori, tarafların ortak milli hukuku veya ortak mutad mesken hukuku gibi öneriler yanında, hâkimin her haksız fiilde en sıkı irtibat
47
Turhan, sh. 49-50.
48 Nomer, E., “Devletler Hususi Hukuku”, 18. Bası, Nomer/ġanlı, Beta Basım, Ġstanbul, 2010, sh. 343.
49 Amerikan ve Ġngiliz hukuk sistemlerinde, ya da baĢka bir deyiĢle Anglo-Saxon veya Anglo- Amerikan Hukuk sistemleri de denilen bu sistemlerde mahkemelerin verdiği kararların ve doktrinin
etkili olduğunu söyleyebiliriz. Kıta Avrupası hukuk sistemlerinde bundan farklı olarak, haksız fiillere iliĢkin ve uygulanmaya yönelik olarak kanunlardaki hükümlere baĢvurulmaktadır. Kıta Avrupası hukuk sistemlerinin uygulamalarında da buna bağlı olarak yeknesaklık sağlanmaktadır. Halbuki Anglo-Amerikan hukuk sisteminde haksız fiillerin uygulama alanına iliĢkin verilecek kararlarda kanuni hükümlerin olmaması nedeniyle karar yeknesaklığı
sağlanamamaktadır. Bu duruma bir baĢka sebep ise, “en sıkı iliĢkili hukuk” metodunun
bu hukuk sistemlerinde kullanılıyor olmasıdır. Zaten, en sıkı iliĢkili hukuk metodunu benimseyen Anglo-Amerikan hukuk sistemleri, temel olarak ihtilafçı metoda tepki olarak doğmuĢ ve klasik ihtilafçı metodu kullanan Kıta Avrupası hukuk sistemlerinin benimsediği yaklaĢımın, öncelikli olarak karar yeknesaklığına karĢı çıkmıĢlar ve kendi önceliklerini değiĢtirmiĢlerdir.
Nihayet, güncel Anglo-Amerikan metodolojisi düz ve otomatik bir Ģekilde, haksız fiiller için, ika yeri kuralını uygulamaktansa, “en sıkı ilişkili hukuk” ve” devlet çıkarının tahlili” metodunu uygulama yoluna gitmiĢtir. Bkz. Turhan, sh. 107-133.
31
noktalarını araĢtırarak uygulanacak hukuku belirlemesi de teklif edilmektedir. Doktrinde, tarafların seçtikleri hukukun uygulanabileceği Ģeklinde ortaya çıkan bir eğilim de yeni bazı kanunlarda yer alarak etkisini göstermiĢtir (Ġsviçre MÖHK, m. 132, Alman MÖHK, m.42, AT’nin SözleĢme DıĢı Borçlar Hakkında 2007 Tarihli Tüzüğü, m.14 ve nihayet Türk MÖHUK, m. 34/5).50
Her ne kadar denizde çatmadan doğan kanunlar ihtilafı sorunları gerek coğrafi mekan olarak, gerekse kendine özgü özellikleri itibarıyla diğer haksız fiil türlerinden daha farklı bir alan olsa da, nitelik olarak kesinlikle bir haksız fiil olduğu açıktır; çünkü, haksız fiilin oluĢması için gereken temel Ģartları içermektedir. Buna bağlı olarak, haksız fiiller için genel anlamda uygulanmak üzere öne sürülen ika yeri kuralı özel bir haksız fiil türü olan çatmalarda da, özellikle de karasularında meydana gelen çatmalarda, uygulanmakta olan bir kuraldır.