Đmalat Sanayiin Maliyet Yapısı

Genel olarak, üretim maliyeti, mal ve hizmet üretmek için kullanılan hammadde, malzeme, makine-teçhizat (sermaye), işgücü, enerji gibi üretimde kullanılan girdilere yapılan ödemelerin toplamını ifade etmektedir. Üretim maliyetine firmaların kârının eklenmesiyle üretim değerine ulaşılmaktadır. Üretim değerinden işgücü ve sermaye gibi üretim faktörlerine yapılan ödemeler (ücret, kira, faiz ve kâr) dışındaki diğer maliyet kalemlerinin (hammadde, malzeme, enerji vb.) çıkarılması sonucu firmalar tarafından yaratılan katma değer elde edilmektedir.

Üretimin maliyet yapısı, firmanın kullandığı üretim teknolojisinin niteliği konusunda bilgi sunmaktadır.¹⁵ Bu itibarla, sektörler ve firmalar arasında üretim teknolojisinden kaynaklanan farklılıklar maliyet yapısına yansımaktadır. Örneğin, üretim teknolojisinin emek-yoğun bir nitelik taşıması durumunda işgücü ödemelerinin toplam üretim maliyeti içerisindeki payı da yüksek olmaktadır. Benzer şekilde üretim teknolojisinin yüksek oranda hammadde ve malzeme kullanımını gerektirdiği sektörlerde üretim maliyeti içerisindeki hammadde ve malzemenin payı da yüksek olacaktır.¹⁶

Üretim sürecinin maliyet yapısı esas alınarak incelenmesi, benzeri diğer yöntemlere göre, oldukça geniş kapsamdaki faktörlerin dikkate alınmasına imkan vermektedir. Bu çerçevede,

15 Đktisat yazınında firmalara ait üretim teknolojisi genellikle üretim fonksiyonları kullanılarak tanımlanmaktadır. Üretim fonksiyonu ile maliyet yapısı (maliyet fonksiyonu) arasındaki temel farklılık, üretim fonksiyonunda üretim faktörlerinin sadece miktarları dikkate alınmasına karşın, maliyet fonksiyonlarında bu faktörlerin hem miktarları hem de fiyatları fonksiyona dahil edilmektedir. Dolayısıyla, üretim faktörlerinin göreceli fiyatlarında büyük boyutlu dalgalanmalar olmaması durumunda, her iki yaklaşımın da üretim teknolojisine ilişkin bulguları benzer olacaktır.

16 Teknolojik değişimin yönü konusunda da maliyet yapısı önemli bilgiler sunabilmektedir. Örneğin, teknolojik gelişmelerin işgücü gereksinimini (sermaye/işgücü oranını) artırması durumunda işgücü maliyetinin toplam üretim maliyeti içerisindeki payı artış gösterecek, teknolojik gelişmenin yansız (neutral) olduğu durumda ise üretim faktörlerinin toplam maliyet içerisindeki payları değişmeyecektir.

söz konusu yöntemde, diğer yöntemlerin odaklandığı işgücü ve sermaye stoku (yatırım) gibi faktörler yanında hammadde, malzeme, enerji, lojistik, pazarlama, genel yönetim giderleri gibi önemli maliyet kalemlerinin de dikkate alınabilmesi nedeniyle, üretim sürecinin daha kapsamlı bir şekilde incelenmesi mümkündür.

Öte yandan, üretimde kullanılan ithal girdi payının boyutlarını ve gelişimini üretimin maliyet yapısını ortaya koyarak incelemek daha anlamlı sonuçlar verecektir. Nitekim, Türkiye ekonomisinde yatırım mallarındaki (makine ve teçhizat) ithalat oranı oldukça yüksek olmakla birlikte, üretimin ithalat ile bağı ağırlıkla ara malı (hammadde ve malzeme) kanalıyla oluşmaktadır. Genel olarak, toplam ithalat içerisinde yatırım malları %15-20 aralığında bir paya sahipken, ara mallarının payı %75 dolayına ulaşmaktadır. Bu durum üretimin maliyet yapısına ithal hammadde ve malzemenin toplam hammadde ve malzeme maliyeti ve/veya toplam maliyet içerisindeki payı olarak yansımaktadır.

Aşağıda yer alan Tablo 5.1’de sanayi sektörlerinin maliyet yapısına ilişkin iki temel gösterge sunulmaktadır. Söz konusu göstergeler 2007 yılına ait olup anket kapsamındaki şirketlerin finansal bilgileri (muhasebe kayıtları) kullanılarak hesaplanmıştır. Firmaların üretim teknolojilerini daha iyi temsil edebilmesini sağlamak amacıyla, üretim maliyetinin kapsamına hammadde ve malzeme maliyeti, enerji ve su giderleri ile brüt (vergi ve SSK primi dahil) işgücü gideri dahil edilmiştir.¹⁷ Bu itibarla, tanımlanan maliyet göstergesi firmaların sınai maliyetini göstermektedir.¹⁸ Tabloda sunulan bilgiler, sektörlerin önemli bir bölümünde hammadde-malzeme, enerji-su ve işgücü maliyetinin (sınai maliyetin) üretim değerinin

%75’ine karşılık geldiğini göstermektedir. Bu oranın, pazarlama ve satış ağlarının yaygın olduğu dayanıklı tüketim mallarını (beyaz eşya) kapsayan elektrikli makine sektörü ile kağıt ürünleri ve basım, mobilya gibi sektörlerde görece düşük olduğu görülmektedir.

Sektörler arasında önemli farklılıklar bulunmakla birlikte, imalat sanayii genelinde, hammadde ve malzeme maliyetinin hem üretim maliyetine (sınai maliyet) hem de üretim değerine oran

17Anket kapsamındaki firmaların amortisman, finansman ve diğer gider kalemlerine yönelik bilgiler de toplanmıştır. 2007 yılı itibarıyla, anket kapsamındaki firmalar için bu maliyet kalemlerinin de kapsandığı toplam üretim maliyetinde amortismanların payının %3,6, net finansman giderlerinin payının %1,3 ve diğer giderlerin payının ise %6,5 olduğu hesaplanmıştır. Ancak, firmaların sermaye maliyetini temsil edebilecek amortisman değişkeninin kullanılan muhasebe yöntemine duyarlı olması;

finansman maliyetinin şirketin mali yapısını (borçluluk düzeyini) da yansıtabilmesi ve zaman içerisinde önemli dalgalanma göstermesi; diğer maliyetler kaleminin ise özellikle pazarlama ve satış ağları gibi firmalara özgü organizasyonel yapıya ilişkin özellikleri de kapsaması nedeniyle söz konusu kalemlerin üretim maliyetinin kapsamı dışında tutulmasının daha uygun olacağı düşünülmüştür.

18 Toplam üretim maliyetini sınai ve ticari maliyet olmak üzere iki bölüme ayırmak mümkündür. Sınai maliyet hammadde ve malzeme, işçilik, enerji ve amortisman gibi mal veya hizmetleri üretmek için yapılan harcamaları ifade etmektedir. Ticari maliyet ise genel idare giderleri, satış ve pazarlama giderleri ve finansman giderlerini kapsamakta ve üretilen mal veya hizmetlerin tüketicilere ulaştırılması için yapılan harcamalara karşılık gelmektedir. Sektörler arasında önemli farklılıklar bulunmakla birlikte, toplam maliyetlerin çok büyük bir bölümünü sınai maliyet oluşturmaktadır.

olarak %88,5 ve %67,4 ile çok yüksek bir paya sahip olduğu görülmektedir. Büyük ölçekli üretim nedeniyle hem Türkiye imalat sanayii, hem de ankette kapsanan şirketler arasında önemli yer tutan petrol sektörü hariç tutulduğunda bu rakamlar %85,2’ye ve %59,9’a gerilemektedir. Toplam üretim maliyeti dikkate alındığında, hammadde ve malzeme payının petrol-kimya (%93,6), motorlu kara taşıtları (%91,1), mobilya (%90,9) ve elektrikli makine (%87,4) sektörlerinde yüksek, metal dışı mineral ürünler (%54,1), diğer ulaşım araçları (%62) ve geleneksel sektörler olarak adlandırılan tekstil-giyim-deri sektöründe (%75,3) görece düşük olduğu görülmektedir (bkz. Şekil 5.1).

Tablo 5.1: Sanayi Sektörlerinin Temel Maliyet Yapısı (2007) (*)

(Yüzde)

Tekstil-Giyim-Deri Üretim Maliyeti 75,3 7,4 17,4 100,0

Üretim Değeri 56,6 5,5 13,1 75,2

(*) Tablodaki üretim maliyeti göstergesi sınai maliyeti temsil etmektedir.

Şekil 5.1: Hammadde ve Malzeme Maliyetinin Üretim Maliyeti (Sınai Maliyet) Đçerisindeki Payı-Anket Kapsamındaki Firmalar (Yüzde)

Kaynak: Anket sonuçları.

Firmalarda kullanılan üretim teknolojisinin bir sonucu olarak, üretim maliyeti içerisindeki hammadde ve malzeme payının yüksek olması durumunda diğer maliyet unsurlarının payı düşük olmaktadır. Anket kapsamındaki sektörlerin ortalaması dikkate alındığında, işgücü maliyetinin toplam üretim değeri içerisindeki payı %6,4, üretim maliyeti içerisindeki payı ise

%8,4 olarak hesaplanmıştır. Petrol sektörü hariç tutulduğunda işgücü maliyetinin bu göstergelere oranı, sırasıyla, %7,6 ve %10,9 olmaktadır. Toplam üretim maliyetine oran olarak, işgücü maliyetinin payı diğer ulaşım araçları (%35,6), cam ve seramik gibi malların kapsandığı metal dışı mineral ürünler (%22,7) ve tekstil-giyim-deri (%17,4) sektörlerinde yüksektir. Diğer ulaşım araçları sektöründe yer alan hava taşıtları imalatında işgücü maliyeti payının yüksek bir düzeyde bulunduğu, gemi yapımı alanındaki işgücü maliyeti payının da motorlu kara taşıtları sektörünün üzerinde olduğu görülmüştür.¹⁹

Đmalat sanayii genelinde toplam üretim maliyeti içerisindeki payı %3,2 (petrol sektörü hariç tutulduğunda %3,9) olarak hesaplanan enerji ve su maliyetinin sektörler arasında önemli farklılık gösterdiği, söz konusu payın metal dışı mineral ürünler (%23,3), tekstil-giyim-deri (%7,4), kağıt ürünleri ve basım (%7), kimya (%6,8) ve ana metal ve işlenmiş metal (%6,4)

19 Hava taşıtları imalatında işgücü maliyetinin görece yüksek olmasının bu faaliyetlerde istihdam edilen işgücünün niteliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir.

sektörlerinde yüksek; elektronik (%0,7), mobilya (%0,7), makine imalat (%1,4) ve elektrikli makine (%1,5) sektörlerinde düşük olduğu görülmüştür.