Üretim A ş amasında Olu ş an Maliyetler

Endüstriyel mühendislik ve faaliyet analizleri, tesis yapımı, üretim faaliyetleri, kalite kontrol ve lojistik destek ihtiyaçları yani yedek parçaların üretimi, test ve destek ekipmanlarının üretimi gibi faaliyetler üretim aşamasındaki maliyetleri oluşturan faaliyetlerdir. Üretim aşamasında önemli olan iyi bir maliyet planlanması ve iyi bir maliyet kontrolü ile gelişen üretim tekniklerinden de yararlanarak üretim maliyetlerini düşürebilmektir.

Bir ürünün maliyeti, o ürünün üretimi için kullanılan direkt ilk madde ve malzeme, direkt isçilik ve genel üretim maliyetleri toplamından oluşur. Başka bir ifadeyle üretim maliyetleri; üretimde ve üretime yardımcı faaliyetlerde kullanılan ve tüketilen mal ve hizmetlerin parasal tutarıdır (Küçüksavaş, 2006: 21 ).

Üretim öncesi aşamada oluşan maliyetler ürünün toplam maliyetinin önemli bir kısmını oluşturur ve bu aşamada belirlenen ürün tasarımında, değişiklik bu aşamada yapılamaz.Üretim aşamasında, kaizen maliyetleme ve tam zamanında üretim gibi yöntemler üretim maliyetlerini düşürmeye yardımcı araçlar olarak kullanılmaktadır. Değer yaratmayan faaliyetleri belirlemek ve azaltmak için işletmeler, faaliyet tabanlı maliyet yönetimi gibi yönetim muhasebesi yöntemlerini de kullanmaktadırlar. Hammaddenin üretime alınmasından başlayıp, satışa sunulabilecek mamul durumuna gelmesine kadar geçen süreçte yapılan tüm giderler bu gruba girer.

Malların üretimleri tamamlandığı an, bu mallar üretim maliyeti üzerinden varlıklar içerisinde yer alırlar. Mallar kullanıldığında (veya satıldığında), söz konusu malların üretim maliyetleri giderlere dönüşürler. Bu nedenle gider, maliyetin (varlığın) kullanılması tüketilmesidir (Küçüksavaş; 2006: 19).

81 Şekil 7. Üretim Maliyetini Oluşturan Unsurlar

Kaynak: Küçüksavaş, (2006: 23).

Kaynak: Küçüksavaş: (2006: 19).

Ayrıca üretim yaparken, girdilerin fiyatları,üretim kapasitesi, verimlilik, kullanılan teknoloji, işletme içinde örgütlenme ve yönetim şekli, işgörenlerin eğitimi gibi bir çok özellikler de maliyeti etkileyen faktörler arasındadır.

a) Direkt İlk Madde Malzeme Giderleri Maliyetleri

Üretilen mamulün bünyesine ana madde olarak katılan ve hangi mamulden ne kadar tüketildiği, ekonomik bakımdan ayrı olarak izlenebilen ilk madde ve malzemelerle ilgili giderlerden oluşan maliyetlerdir.

Direkt ilk madde ve malzeme; üretilen mamulün özünü oluşturan, mamulün bünyesine giren, hangi mamul veya mamul grubu için ne kadar tüketildiği kolayca hesaplanabilen ve toplam üretim maliyeti içerisindeki nispi önemi yüksek olan, ilk madde ve malzemeleridir. Diğer bir ifadeyle bunlar; üretilen mamulün bünyesine esas madde olarak katılan ve o mamul için ne kadar kullanıldığı herhangi bir dağıtım anahtarına gerek olmaksızın hesaplanabilen ilk madde ve malzemelerdir. Direkt ilk madde ve malzemeye örnek olarak masa üretiminde kullanılan suntayı, konfeksiyon üretiminde kullanılan kuması ve iplik üretiminde kullanılan pamuğu verebiliriz (Küçüksavaş; 2006: 23).

b) Direkt İşçilik Maliyetleri

İşçilik Kavramı mamul üretmek için harcanan insan emeğinin parasal olarak ifadesidir. Mamul maliyetinin hesaplanmasında dikkate alınması gereken işçilik gideri diğer maliyet unsurlarından farklı bazı özellikler taşımaktadır. Bu özellikler şöyle sıralanabilir (Üstün,1996:139):

ÜRETİM MALİYETİ

Direkt İlk Madde ve Malzeme

Direkt İşçilik ^{Genel Üretim} Maliyetleri

82

İşçilik gideri saklanması, stoklanması, biriktirilmesi mümkün olmayan bir gider kalemidir. İşçi veya memur mesainin başlama veya bitiş saatleri arasında işletmede bulunduğu sürece işveren tarafından yeterli miktarda iş verilip verilmediğine yüksek veya düşük verim sağlanıp sağlamadığına bakılmaksızın ücret almaya hak kazanır. Bu da işletme için mamul maliyetlerindirilmesinde bir maliyet gideridir.

İşçilik giderlerine günlük saatlik ücretlere ek olarak sosyal mevzuat hükümleri veya toplu sözleşme hükümlerine göre bazı sosyal yardım, çocuk zammı ücretli izin, giyecek ve yiyecek gibi ilaveler yapılabilir.

İşçilik gideri tüm maliyetleri etkileyen aktif karakterli bir giderdir. Her ne kadar işçilik giderlerinin toplam maliyetlerin içindeki nisbi payı son yıllarda düşmekte ise de yine de maliyet giderlerinin verimli ve etkili kullanımını olumlu veya olumsuz etkileyen bir maliyet gideri ve özelliğini korumaktadır.

Ücret gideri işveren için bir gider özelliği taşırken ücret almaya hak kazanan işçi için gelir anlamındadır. Bu gelir üzerinden kesilecek vergi ve sosyal mevzuata ilişkin primlerin takibi ve ödenmesi işletmelere çeşitli sorumluluklar yükler. (Yükçü, 1999b: 105)

Direkt işçilik, üretilen mamullere doğrudan doğruya yüklenebilen ve mamulün temel yapısını oluşturan, hammaddenin biçimini, yapısını ve niteliğini değiştiren maliyetlerdir. Örneğin; bir hazır giyim dikiş fabrikasında dikiş makineleri operatörüne bir inşaat

şantiyesinde beton döken işçilere ödenen ücretler vb. (Üstün,1996:140).

Bu giderler,hangi mamul ve mamul grubu için harcandığı izlenebilen ve herhangi bir dağıtım anahtarına gerek duymadan ,işçi başına düşen çalışma süresi ölçülebilen işçilik giderlerinden oluşur.

c) Genel Üretim Giderleri Maliyetleri

Ürün maliyetlerinin üçüncü unsurunu, genel üretim maliyetleri oluşturur. Üretimle ilgili direkt ilk madde ve malzeme, direkt isçilik maliyetleri dışındaki, tüm maliyetlere genel üretim maliyetleri denir. Bunlar mamullere veya hizmetlere doğrudan yüklenemeyen maliyetlerdir. Genel üretim maliyetleri üretilen mamul ve hizmetler için ortak olarak katlanıldıklarından, bu maliyetlerin belirli mamul veya hizmetlere doğrudan doğruya yükleme imkanı yoktur. Genel üretim maliyetlerinin bir kısmının üretim işlevi ile direkt ilgisi yoktur. Ancak bunlar, üretimin sürdürülmesi için zorunlu olan maliyetlerdir. Bunlara

83

örnek olarak fabrika binası amortismanlarını veya kirasını, üretimde kullanılan makine ve teçhizatların amortismanlarını ve üretimde kullanılan elektrik giderlerini verebiliriz ( Küçüksavaş; 2006: 25).

Temel maliyetler (direkt ilk madde ve malzeme + direkt işçilik) mamullere doğrudan yüklenebildiğinden, yani bu maliyetlerin üretim birimleriyle ilişkisi kolay bir biçimde kurulabildiğinden, ilgili mamullere yüklenmesi, kontrol ve yönetilmesiyle ilgili problem pek yaşanmaz. Bu durum, maliyetlerin mamullere yüklenmesinde güvenirlik sağladığı gibi, yöneticilere de bu maliyet kalemlerini kolay bir şekilde izleme imkânı tanır; ancak GÜM için bunları söylemek pek mümkün değildir. GÜM’ün direkt olarak kontrol edilmesi güçtür; çünkü birçok kalemden oluşmuş bir maliyet grubunu temsil etmektedir. Bunun yanında GÜM’ün üretilen mamullerle ilişkisinin dolaylı olması bu üretim maliyeti unsurunun mamullere yüklenmesinde bazı zorluklar meydana getirmekte ve bu maliyet unsurunun maliyet taşıyıcılarına yüklenmesinde ister istemez bazı keyfi ölçülerin kullanılmasına neden olmaktadır. Bunun sebepleri şu başlıklar altında toplanabilir (Garrison ve Noreen; 1997: 90-91):

i. GÜM, mamul ve hizmet birimlerine dolaylı olarak yüklenmektedir. Bunun sonucu olarak bu maliyetlerin belirli iş, hizmet veya mamul ile ilişkilendirilmesi ya çok zor, ya da imkansız olmaktadır.

ii. GÜM’ü oluşturan maliyet kalemleri hem oldukça fazladır, hem de bu maliyet kalemleri faaliyet hacmiyle ilişkisi bakımından değişken ve sabit maliyet olarak birbirinden farklı özellikler taşımaktadır.

iii. Mevsimler ve diğer bazı faktörler yüzünden çıktı seviyesi dalgalanmalar gösterse bile, GÜM göreceli olarak sabit kalma eğilimindedir. Bunun sebebi; GÜM’ün büyük bir bölümünün genel itibariyle sabit olmasından kaynaklanmaktadır.

Yukarıda açıklamaya çalışılan sebeplerden dolayı GÜM’ün dağıtımı özellikle de mamul maliyet unsurları içerisindeki payının göreceli olarak büyük olmasıyla orantılı olarak önem kazanmakta, maliyet taşıyıcılarının hak ettikleri ölçüde maliyet yüklenmeleri büyük ölçüde GÜM’e bağlı hale gelmektedir.