3. 1. Bi na Üreti m Süreci AĢa mal arı
Yapı üreti m süreci ni n birbiri i çi ne girerek sür üp gi den aşa mal arı nda faali yetl eri n nit eli ği ve öl çeği sürekli ol arak deği şir. Bir yapı üreti m süreci; yeni bir yapı i çi n i hti yacı n açı kl anması yl a veya bir pazar t al ebi ni n varlı ğı nı n t espiti yl e başl ar. Bu nokt ada geç miş pr oj el erden devreden kayıtlar ve deneyi mler il e yeni ol anakl arı ort aya koyan araştır ma sonuçl arı da hareket nokt ası nı ol uşt ururlar. Nit eli k, güvenirli k ve kaynak açısı ndan farklı ol an bu üç bil gi girişi mi yeni bir yapı m süreci ni n et üdü içi n bir araya getirilirler. Bu üç bil gi kaynağı nı n oransal öne ml eri, öneri ni n yenili k derecesi ne ve t asarı mda ne kadar yenili k ve uyarla ma gerektireceği ne bağlı ol arak deği şir [22].
Yapı m süreci nde yer al an faali yetleri n sırası aşağı daki gi bi dir:
1. Ön Karar Evresi: Kull anı cı i hti yaçl arı nı karşıla mak i çi n yap ma çevreni n ol uşt urul ması na ve nasıl ol uşt urul acağı na dair kararları n alı ndı ğı evredir. Bu evrede, ana hatları yl a i şvereni n i şl evsel, nit eli ksel ve ekono mi k i hti yaçl arı belirlenir, i hti yaçl arı n gerçekl eş mesi ni n kı sıtla ma getirecek hususl ar ort aya konur. İhti yaçl arı karşıla mada yet erli ol an alternatif çözü m yoll arı belirlenir ve değerl endirilir. Mali yet ve süre t ahmi nl eri yapılır ve li mitleri belirlenir, gerekli fi zi ksel ve beşeri kavra ml ar ol uşt urul ur. İşvereni n ön i hti yaç pr ogra mları hazırlanır. İşi n t anı mı genel ol arak işvereni n sor uml ul uğudur, bununl a beraber, bir uz man, danı ş man kendi si ne t ekni k konul arda yar dı mcı ol abilir, t avsi yel erde bul unabilir. Ön karar evresi nde alı nan kararlara çok di kkat etme k gerekir, çünkü mal i yet ve süre üzeri ndeki et kisi çok büyükt ür. Pr oj eni n bu ilk evrel eri nde yapıl acak hat al ar t üm pr oj e sürecine et kir ve sonuçl arı tahmi n edilebilenden daha köt ü ol ur [22].
2. Tasarı m Evresi: Tasarı m, ön pr oj e, kesi n pr oje, uygul a ma pr oj esi ve det ayl arı içeren mi marlı k ve mühendi sli k i şl eri hi z meti dir. Büt ün bir i nşaat pr ogra mı i çeren t üm çi zi mleri n ve şart namel eri n hazırlanması ile son bul ur. Tasarı m i şi nden sor u ml u
ol an bir t asarı m eki bi olabilir ve mi mar/ mühendisl erden ol uşur. Bu eki bin bir li deri var dır ve genelli kl e mi mar dır. Eki p i çi nde mi mar/ mühendi sl er beraber çalışabilir veya t asarı m i çi nden sadece mi marl ar sor umlu ol abilir. İlişki de ol dukl arı bir mühendi sli k fir ması yada bir uz man danı ş mandan tekni k konul arda yar dı m al abilirler [22].
3. İ hal e Evresi: Bu evre t asarı m evresi sonunda ort aya çı kan, nit eli ği ve yakl aşı k mali yeti belirlenen pr ojeni n i nşaatı nı hangi firma nı n yükl eneceği ni belirleyen bir evredir. Yükl eni ci ile mal sahi bi arası nda farklı sözl eş me bi çi mleri vardır. Genel yükl eni ci, işveren t arafı ndan yarış ma yol uyl a i hal e, gör üş mel er veya i ki si ni n ko mbi nasyonu ile seçilir [22].
4. Yapı m Aşa ması: Yapı m aşa ması pr oj eni n fi zi ki ol arak ort aya konduğu aşa madır. Yapı m aşa ması nda alı nacak kararlar, iş pr ogra mı çerçevesi nde, yapı mı n za manı nda bitiril mesi ni sağl a malı dır. Yap ma başl a madan önce bir i ş pr ogra mı hazırlan malı dır ve bu nit eli kli, deneyiml i el e manl ar t arafı ndan yapıl malı dır. Yapı m aşa ması nı n ilerleyen saf hal arı nda gerçekl eştirilen süre il e pl anl anan süre karşılaştırılı p çeşitli önl e mler alı nır. Yapı ma başl a madan önce şanti ye kur ul ur. Bir şanti yeni n kur ul ması a macı, bir üreti min en az za man, mal ze me i şçili k ve enerji kaybı il e gerçekl eştiril me tekni ği ne dayanır. Şantiyede, sirkül asyon, t aşı ma ve depol a ma pr obl e mi ni i yi bir şekil de çözebilen bir progra m ve pl anl a manı n uygul anması gerekli dir. Bu suretl e gerek araç ve gerekse gereçl eri n yerl eri, işi n et ütl ü bir şekil de yür üt ül ebil mesi i çi n üreti min gerektirdi ği sıraya göre düzenl enmel i dir. Bu bakı mdan i ş veri mi ni n arttırıl ması i çi n gerekli büt ün fakt örlere di kkat et mek ve en ekono mi k bir sist e mi bul mak gerekir 23.
5. İşl et me, Bakı m, Onarı m, Kull anı m Aşaması: Kull anı m aşa ması; yapı nı n kull anı cı ya ul aş ması ndan ö mr ünü t a ma ml ayı p yı kıl ması na kadar geçen süredir. Bu aşa ma kull anı cı ya yapını n bakı m ve onarı mı il e il gili satış sonrası hi z metl er veril meli dir. Si st e mler çalış maya başl adı kt an iti baren altı ay kadar bir süre yükl eni ci bi nanı n i şl et mesi ni üstlenecek ol an uz man kadr o il e koor di neli çalış malı ve siste mleri n kull anı mı konusunda eğiti m veril melidir. Bu süre i çi nde i şl et me personeli kendi kadr osunu t a m ol arak ol uşt ur malı dır. Kull anı m aşa ması boyunca daha önceden hazırlanmış ol an bakı m ve onarı m pr ogra mı uygul anmakt adır. Bu nedenl e kull anı m aşa ması nı n süresi bu bakı m ve onarı m pr ogra mı nı n et kili bir şekil de uygulanması na bağlı dır [22].
6. Yok Et me Aşa ması: Bi nanı n belli bir ö mr ü var dır. Kull anı m aşa masından sonra bi na ö mr ünü t a ma ml adı ktan sonra veya bi nanı n yeri ne başka bir bi na yapıl ması söz konusu ise bi na yı kılı p yok edilir.
3. 2. Yapı m Si ste mleri
“ Yapı m Sit e mi” kull anıcı gereksi ni mleri ni n karşıla mak üzere t asarl an mış yap ma çevreyi dı ş ve i ç çevreden fi zi ksel ol arak ayıran yapı nı n gerçekl eştiril mesi hedefi ne yöneli ktir. Yapı m Si st emi , fi zi ksel boyut u il e el de bul unan kaynaklar dan ya-rarlanılarak, t asarl anan yap ma çevreyi ol uşturan fi zi ki bil eşenl erin gerçek-leştiril mesi nde yer al an i mal at ve i nşaat, süreçl eri sonunda, her düzeyde sağl anan ana ür ünl er ve son ür ün ol an ' bi na' ve bi nanı n i şl evsel boyut u il e bunl arı n karşılı klı ilişkileri nden doğan bir büt ündür. Bi na ür ünl eri ni n bi nadaki yeri dı şında gerek şanti yede gerek i se fabri kal arda yapıl ması i malat ol arak t anı mlanmakt adır. Bi na Ür eti minde endüstrileş meni n en öne mli sonuçl arından biri ol arak ür ünl erin önceden yapıl ması yol u il e mal ze mel ere il k bi çi mlerini n ve üst düzeydeki bi na ür ünl eri ne bağlı bi çi mleri ni n veril mesi ol anağı doğ makt adır [1].
Si st e m çevresi ne bağlı olarak, yapı mda yer al an gi rdiler t e mel ol arak, aşağıda i zl enen üç başlı k altı nda t opl anır ( Bkz. S: 38).
İşçili k, Ar aç, Mal ze me
Yapı m si st e mi i mal at, inşaat, mont aj süreçl eri ol mak üzere t e mel i ki deği şkeni içer mekt edir. İ mal atta genelli kl e yer alan ( Bkz. S: 33);
Çı kart ma, Bi çi mlendir me, Bi rleştir me
süreçl eri sonunda sağl anan bi na ür ünl eri parça, bil eşen, el e man, ünit ve bi na düzeyl eri nde ol abil mektir [1]:
Parça - Genelli kle bir çı kart ma veya bi çi mlendir me i şle mi ile ol uşan ve yap ma çevredeki özel bir i şl evden bağı msı z veya daha sonra ol uşt urul acak bir bi çimi n parçası ol an bi çi mlendiril miş bir kütl edir. Ör neği n, l evha, çubuk, bor u, t el vb.
Bil eşen: Bi na Si ste mi nin fi zi ksel el e man ve ünitleri i çi nde yeri belli olan, mal ze me ve parçal arı n biçi mlendiril mesi veya bi rleştiril mesi ile ol uşt urulan bağı msı z -açı k siste mlerde-, veya bağı mlı kapalı siste mlerde bil eşenl er ol arak bi nada doğr udan kull anılabilecek gereçl erdir. Ör neği n, kapı, pencere, duvar bil eşenl eri gi bi. Bil eşenl er i çi nde i ki nci bir böl ümden de söz edi lebilir. Bunl ar bi na siste mi açısı ndan bi leşen, i çi nde bul unduğu alt-siste m açı sı ndan el ema n ol an ür ünl er dir. Bu bil eşenl er genelli kl e ' ser vi s alt-sist e mi ni n el e manl arı dır. Ör neği n, musl uk, lavabo, priz, radyat ör, kilit gi bi.
El e man: Çeşitli mal ze me, parça ve bileşenl eri n biçi mlendiril mesi ile bir araya getirilerek büt ünl enen ve bi nanı n belli işl evl erinden biri ni fi zi ksel ol arak karşılayan bir büt ündür. Ör neği n, sayda m ve opak bil eşenl eri ve t ü m kapl a mal arı ile bir dış duvar.
Ünit: Çeşitli mal ze me, parça, bileşen ve el e manl arı n bi çi mlendiril mesi ve birleştiril mesi il e ol uştur ul an ve böyl ece bi nada belli bir gr up i şlevi karşılayan fizi ksel bir bütündür. Ör neği n, oda, mut fak, banyo, ısıt ma ünitleri. Yapı m si st e mleri bu yapı m ür ünl eri ni n birbirleri ne büt ünl enmesi il e ol uşt urul ur. Üst düzeydeki ünitleri n bi nadaki yerl eri ne bağlı olarak i si mlendiril mel eri nedeni yl e, yeri nde yapıl mal arı dur umunda da tanı mlanmal arı ve düzenl enmel eri değişmez. İ mal at ile gerçekl eştirilen bu ür ünl er, i nşaat ve mont aj süreçleri ile bina yeri nde yeni den bi çi mlendirilerek veya yal nı zca birleştirilerek bi nanı n fi zi ksel boyut unu ol uşt ur makt adırlar. Fi ziksel boyut u il e yapı bir siste m ol arak e mni yetle ayakt a durabil me, gerekli servisl eri sağl ayabil me ve bir ört ü ol arak dı şa ve i çe süz me işlevl eri ne göre analiz edilerek alt siste mleri ne ayrılır. Bu alt siste mler ( Bkz. S: 8).;
Bi na Taşı yı cı Siste mi: Yığ ma siste m, iskel et sistem. .. vb. Yapı El e manl arı Siste mi: Dış kabuk, yat ay böl me. .. vb. Ser visler Siste mi: Sı vı madde kullanan ve sağl ayan siste mler
“ Bi na Ür eti m Si st e mi” veya bazı deği şkenl eri ne belli bir bakı ş açısı ndan t ü münü kapsayan bir açı klı k getirir. Buna karşıt kısır yönl eri, t ü mün t ek açı dan i ncel enmesi dir. Yukarı daki genel gör üşe göre aşağı da i zl enen sı nıflandır mal ar yapılır. Yapı m siste mi [1];
Si ste mi n, kapalı veya açık ol ması açısı ndan, Ür eti mde yer alan işle mler açısı ndan,
Bi nada yer alan strükt ürel siste m açısı ndan, Ür eti m büyükl üğü açısı ndan,
o Tek t ek üreti m, o Kütl esel üreti m, Yapı m' da yer açısı ndan,
o Bi na yeri nde - i nşaat,
o Önceden - i mal at, (Şantiyede, Fabri ka veya at öl yede) Yapı mda t üketilen te mel mal ze mel er açısı ndan,
o Bet on siste mler, o Ki l siste mler, o Met al siste mler, o Ahşap siste mler, o Pl asti k siste mler.
Yapı mda t üketilen hazır bi na ürünl eri ni n ağırlı kları na göre, Yapı mda t üketilen hazır bi na ürünl eri ni n büyükl ükl eri ne göre.
3. 2. 1. Ka palı ve Açı k Si ste mler Açı sı ndan
“ Bi na üreti m si st e mi”ne gerek t ekni k gerekse ekono mi k açı dan, birbiri ne karşıt i ki uçt an yakl aşıl makt adır. Bu i ki uç arası ndaki siste mler “açı k siste mler” ve “kapalı siste mler” bi çi minde, açıklı k ve kapalılı k oranı na göre sı nıflandırıl makt adır [1]. 3. 2. 1. 1. Açı k Si ste mler: Bi na bil eşenl eri pi yasa koşull arı i çi nde gelişti ği, fi yat düş mesi ni n ve kalite düzelt mesi ni n ser best yarış maya bırakıl dı ğı topl uml ar da, bireysel müt eşebbi sl er tarafı ndan pi yasaya sunul an çeşitli prefabri ke bil eşenl er arası dan seçi m yaparak uygul anan yapı m si st e mleri dir. Prefabri ke bil eşen oranı nı n arttı ğı bu sist e mlerde, söz konusu bil eşenl eri n i st eği ni yüksek bir düzeyde t ut abil mek içi n, he men her ti p bi nada kull anılabilir bir niteli k t aşı mal arı nı ve değiştirilebilir nit eli kt e ol mal arı nı sağl ama k gerekir. Bu ol ay st andartlaş maya gi dil mesi ni gerektirir 23.
3. 2. 1. 2. Kapalı Si ste mler: Özel bir fir ma veya ka mu kur ul uşl arı nı n ko mpl e ol arak belli bir hazır bil eşen t akı m üret mel eri de kapalı si st e mler kavra mı nı n ortaya koyar. Di ğer bir deyi şl e böyl e bir t akı mda yer al an bileşenl eri n her hangi birini n yeri ne
pi yasada bul unan ve ayrı görevi görebilecek benzerleri konul a ma makt a, dol ayısı il e sist e m kendi i çi nde kapalı ol makt adır 23.
Kapalı sist e mleri de farklı bakış açıları ndan dört alt siste me ayrılır. Bil esen takı mı nı n kapsa mı yönünden:
1. Yarı kapalı si st e ml er: Kapalı bil esen t akı mı nı n bi nanı n bi r kı s mı nı n ( belli fonksi yonel bi na el e manl arı nı) kapsadı ğı sist e mlerdir. Yarı kapalı sist e ml erde geri kal an f onksi yonel bina el e manl arı nı pi yasadan veya bi na yeri nde üretilen bil eşenl erle t a ma ml a mak mü mkündür. Ör neği n; strükt ürel iskel eti n belli bir kapalı bil esen t akı mı yla, böl ücü el e manl ar il e çevresel bil eşenlerl e ta ma ml an ması.
2. Ta m kapalı si st e ml er: Ka palı bil esen t akı mı nı n bi nanı n t ü münü kapsadı ğı sist e ml er dir.
3. Es nek Kapalı Si st e ml er: Ka palı bil eşen t akı mı nda yer al an bil eşenl eri n belli bir esnekli kl e bir araya getiril mesi dir.
4. Ri jit Kapalı Si st e ml er: Sadece belli bir bi na t ürünün özel bil eşen t akı mları rijit kapalı siste mleri oluşt urur. Bu gi bi siste mler de bil eşenl eri n bir araya gel ebil me i hti mall eri tektir.
3. 2. 2. Üreti mde Yer Al an ĠĢl e mler Açı sı ndan
Süreci n t e mel özelli ği ni, üzeri nde çalışılan şeyin bir dur umdan di ğer bir dur u ma dönüşt ürül mesi ol arak belirten E. S. Buffo, dönüşü ml e il gili süreçl eri aşağı da gör ül düğü gi bi sıral a maktadır.
1. Ki myasal Süreçl er: Pl astik, al ü mi nyu m, çeli k, petro- ki mya endüstril eri, 2. Bi çi m Deği ştiren Sür eçler: Çok sı k ol arak me tal bi çi mlendi r me, maki ne
yap ma ve ağaç i şl e me endüstrileri nde gör ül ürler. Bi çi m deği ştir mede en çok kull anıl an yönt e ml ere i se, pl asti k şekill endir me, dökü m, pr es döv me, vur arak bi çi mlendir me örnek ol abilir.
3. Taşı ma Sür eçl eri: Yat ay ve düşey t üm t aşı mal ar,
4. Bi rl eştir me Süreçl eri: Kaynak, l ehi m, vi dal a ma ve yapı ştır ma...
5. Ge nel ve Özel Amaçlı Ma ki nel erl e: Çeşitli süreçl eri bir arada yür üt erek bi r süreçl er t opl ul uğu ortaya kon ması,
K. Wachs man, i se bi na üreti minde kull anılan gereçl er ve üreti min yeri il e ilişkileri ni kur duğu üreti m süreçl erini çı kart ma, ekl e me ve birleştir me s üreçl eri gi bi üç sı nıft a ayrı ntılı ol arak açı kl anmakt adır [1].
1. Çı kart ma: Çı kart ma kavr a mı doğr udan ayır ma ve i çi nden çı kart ma il e mal ze meni n bi çi mlendiril me süreçleri ni içerir. Bunl ar :
Kes me,
Öğüt erek çı kar ma Vur arak del me, Oyarak del me, Rendel e me, Zı mparal a ma,.
Parlat ma, gi bi süreçl erdir.
Amaç yal nı zca keserek veya i çi nden çı kararak mal ze meyi boyutl andırma k veya kenar pr ofili ver mek değil, ür ünl eri en uygun süreçl erle bi çi mlendir mek i çi n araç ve gereçl eri, diğer bir deyi mle, t üm i şi or gani ze et mektir. Ür ünün geliştiril mesi i çi n araç ve gereçl eri n perfor mansl arı, işle mlerdeki kayı pları önl e mek i çi n gerçekleştirilecek ür ünl eri n bi çi m ve boyutları hep birli kt e düşünül mekt edir [1].
2. Ekl e me: Or gani k ve mekani k birl eştir mel eri içer mek
Or gani k Birleşi m: Genelli kle sent eti k aracılarla yapıştır ma, soğuk ve sı cak pres i şl e mleri ile gerçekl eştirilir. Soğuk pres il e, ol dukça büyük parçal ar prese edil ebilir ise de, presl e me uzun bi r süre gerektirdi ği nden, kü mesel ve kütl esel üreti mde süre kayı pl arına neden ol duğundan, tasarı mın deği ştiril mesi ni gerektirebilir. Sı cak pres il e aynı anda bir çok parça pres edil ebilme kt e ve ür ün süratle kalı ptan çı kartılabil mekt edir. Ahşap bileşen ve el e manlar bu yol ile kol ayca prese edilebil mekt edir. Kaynakl a Birleşi m
Me kani k Birleşi m: Perçinle me, kı vırarak birbirine geçirilen parçal arı n prese edil mesi, vi dal a ma, bl onl a ma vb o ile gerçekleştirilir.
3. Bi çi ml endir me: Yeni den bi çi mlendir me, pl asti k bi çi ml endi r me ve dökü m gi bi süreçl eri içer mekt edir,
Yeni den Bi çi mlendir me: Süreçl erden geçmi ş ürünün son şekli ni n pres, döv me veya vur ma il e veril mesi dir. Kull anılan araçl arı n t asarı mı ür ündeki
geliş meyi et kil er. Pr esl eri n kull anıl ması ür ünün üç boyut unu da sı nırl ar. Buna karşılı k mer dana, üçüncü boyut u bi çi mlendirerek sı nırlandırır. Pl asti k Bi çi mlendir me: Bi çi mlendirilecek mal zeme, ör neği n çeli k, belli
bir dereceye kadar ı sıtılarak ve büyük bir kuvvet altı nda dövül erek son bi çi mine getirilir. Pl asti k ür ünl eri n şekillendiril mesi nde kull anıl an yönt e mlerle, t oz dur umundaki met alleri n kalı pl anarak prese edil mesi ve sonra pişiril mesi de bu gruba girerler
Dökü m: Kar maşı k bileşenl eri n kütlesel üreti minde kull anılan dökü m yönt e mleri nde, ku m kalı pl arı, enj eksi yon veya santrifüj t ekni kl eri kull anıl makt adır.
3. 2. 3. Bi nada Yer Al an Strükt ürel Siste mler Açısı ndan
Yapıl arı n üzeri nde t oplanan yükl eri n dağıtılarak ve dı ş kuvvetl eri n karşıl anarak ze mi ne akt arıl ması i çi n kur ul an “strükt ürel sist em” daha dar anl a mlı bir deyi mle