BÖLÜM 2: DİL BİLGİSİ
2.1. Ses Bilgisi
2.1.1. Ünlüler
2.1.1.2. Ünlü Uyumları
Metnimizde kalınlık-incelik uyumu hemen hemen tamdır. Günümüzde uyuma girmeyen ki aitlik ekinin dahi bazen uyuma girdiği görülmektedir. Bu durum Eski Anadolu Türkçesinin genel özelliklerindendir: altındaġı (
$)ا
) (39b-8), başındaġı (9 $
) (42a-7), evvelki (*Yوا
) (46b-13), evvelkinden (&/.
) (83a-14), dirsekdeki (آ*رد
) (18a-5)Farsça kökenli sözcüklere eklendiğinde bazen kalın ünlülü şeklinin kullanılması ve bu kullanımın da kalınlık incelik uyumunu bozmasıdır: taḳsḭrlıġla (
"
) (44a-2)b) Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu:
“Yuvarlaklık-düzlük bakımından vokal uyumunun Türkçenin ilk devirlerinden beri umumîleşip sağlam kaideler olarak ortaya çıkmadığı malûmdur. Eski Türkiye Türkçesinde ise, bu hâl devam etmekte, ayrıca eski ve yeni yazı dilimizden farklı olarak birçok sözcüklerde bir yuvarlaklaşma kendini göstermektedir (Timurtaş 2005:43).” Metnimizde, Eski Anadolu Türkçesinin diğer metinlerinde de görüldüğü gibi düzlük-yuvarlaklık uyumu yoktur. Bu dönemde, Eski Türkçede düzlük-yuvarlaklık uyumunun bulunduğu bazı sözcüklerin ve eklerin ünlülerinin uyum dışına çıktığı görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesinde uyuma girmeyen bazı ekler metnimizde de aynı özelliği gösterirken, özellikle fiil çatılarının bağlayıcı ünlülerinde yuvarlaklaşıp uyuma girme eğilimi de görülmektedir:
büz-i-lür (
ز%
) (19b-14), büz-ü-ldüginden (نآووز%
) (18b-13)Düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı olarak sözcük kök ve gövdelerinde görülen yuvarlaklıklar:
1. Eski Türkçeden Beri Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Aykırı Olarak Yuvarlak Ünlülü Olup, Yuvarlaklığını Eski Anadolu Türkçesinde de Koruyan Sözcükler: aġu (
%ا
) (78b-8) ~ (DLT)altun (
ن%)ا
) (87b-15) ~ (KB)eyü (
%ا
) (6a-9) (<edgü) ~ (KTG)kendü (
وآ
) (2a-4) ~ (DLT)sidük (
كو
) (7b-1) (DLT)2. Dudak Ünsüzleri Nedeniyle: Eski Anadolu Türkçesi Döneminde “Dudak konsonantları b, m, p tesiri ile bazı sözcüklerde yuvarlaklaşma görülmektedir (Timurtaş 2005:44).” Metnimizdeki bazı örnekler şunlardır: demür (
ر%د
) (6b-1) (<temir) (KTG), semüz (ز%
) (3b-11) (<semiz) (KB)3. -ġ/-g Ünsüzlerinin Düşmesi Nedeniyle: Eski Anadolu Türkçesi Döneminde “Eski Türkçe devresinde mevcut olan ----ġ/ġ/ġ/ġ/----g’g’g’g’ler düşerken kendinden önceki vokali yuvarlaklaştırmışlardır (Timurtaş 2005:43).” Bu yuvarlaklaşmanın metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır:
ṣarusıyla (
ور!
) (6a-7) (<sarıġ) (ETG), aru (ورا
) (31b-12) (arıġ) (KB)Metnimizde söz sonu ünsüzleri düştüğü halde ünlüleri yuvarlaklaşmayan örnekler de bulunmaktadır:
arıdalar (
$را
) (64a-8), ṣarı (ىر!
) (67b-10)4. Benzeşme Nedeniyle: Metnimizde, muhtemelen, -ġ/-g ünsüzlerinin düşmesi sebebiyle sözcük sonu ünlüsünün yuvarlaklaştığı sözcüklere benzeşme sonucu ‘yarı’ sözcüğünde de yuvarlaklaşma görülmektedir:
yarusı (
ور
) (51a-13)Yukarıda sıraladığımız sebepler dışında da Eski Anadolu Türkçesinde ve metnimizde düzlük-yuvarlaklık uyumundan çıkan sözcükler bulunmaktadır:
ilk hecedeki ünlü daralması sonucu uyumdan çıkmıştır:
içün (
.
) (90a-6)Eski Türkçe Döneminde düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı olup Eski Anadolu Türkçesinde ve metnimizde uyuma giren ve uyuma girme eğiliminde olan sözcükler de vardır:
a) İlk hecesindeki yuvarlak ünlünün etkisiyle bazı sözcüklerin ikinci hecesindeki düz-dar ünlü birkaç yerde, yuvarlaklaşıp uyuma girme eğilimi göstermektedir: bürüne (
و
) (84b-9), ḳurıdur (رر%
) (3a-12) ~ ḳurudur (ردور%
) (4a-7), ṭogrula (و%4
) (36b-15)b) İlk hecesi düz, ikinci hecesi yuvarlak ünlülü Eski Türkçe “bedü-” sözcüğü de ikinci hecesindeki yuvarlak ünlünün ilk hecedeki düz ünlüyü yuvarlaklaştırmasıyla uyuma girmiştir: böyük (
ك%
) (37a-3)c) Eski Anadolu Türkçesinde Sözcük sonundaki -ġ/-g ünsüzünün düşmesi sonucu ünlüsü yuvarlaklaşan aru sözcüğünün de ünlüsü, metnimizde düzleşip uyuma girme eğilimi göstermektedir: arınacaḳ (
Tﺝ را
) (45b-3)Eklerde Görülen Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Aykırı Yapılar 1. Eski Türkçe Döneminde de Yuvarlak Ünlülü Olan Ekler:
Fiilden İsim Yapma Eki -uḳḳḳḳ/-ük: ṣınuḳlarda (
$د"!
) (26b-13), açuḳ (0.
) (27b-3), bölük (ك%
) (63b-1), delüklerine (آ%د
) (67b-13)Ettirgenlik Eki -dur/-dür: bildürür (
رر
) (78a-15), ṭolduralar ($رو%4
) (7a-4), ḳalduralar ($رو
) (8a-6), döndürdüm (مدر ود
) (2a-8), yėdüresin ($ر
) (4b-15),Ettirgenlik Eki -ur/-ür: pişüreler (
$ر%ﭝ
) (79b-11), degüreler ($ر%آد
) (5b-12), içüreler ($روا
) (54b-10), ṭoġura ($%4
) (81b-15)Yön Gösterme Eki -aru/-erü: ilerü (
وا
) (23a-8) (<ilgerü) (KTG2), yoḳaru (ور %
) (24a-15) (KB)Geniş Zaman Eki -(u)r/-(ü)r: ṣınur (
!
) (44a-3), ṣalınur (ر%!
) (44b-3), yayılur () (46a-8), kesilür (ر%آ
) (76b-5), bildürür (رر
) (2a-15)3. Tekil Şahıs Emir Eki -sun/-sün: yatsun (
ن%
) (22a-9)Zarf-Fiil Eki -(y)u/-(y)ü: dėyü (
%د
) (46b-6)Sıfat-Fiil Eki -duḳḳḳḳ/-dük: olduḳdan (
ن وا
) (87b-14), ṣarduḳdan (ن در!
) (29a-2), dėdükleri (ىآود
) (4a-2), yėdükleri (ىآو
) (4a-6)Ek-fiil -dur/-dür (<durur): ḳasıḳdadur (
رد $"!
) (8b-2), ṭamarıdur (ر 4
) (59b-2), nāfiʿdür (رa3
) (63a-9), gögüsdedür (رد $آ%آ
) (8b-2)2. Dudak Ünsüzleri Nedeniyle Eski Anadolu Türkçesinde ve Metnimizde Yuvarlak Ünlülü Olan Ekler:
1. Tekil Şahıs İyelik Eki -(u)m/-(ü): aḳrānum (
F ا ا
) (47b-7)Görülen Geçmiş Zaman 1. Tekil Şahıs Eki -dum/-düm: baġladum (
م
) (9a-4), geçürdüm (' .
) (17b-5)-p zarf-fiil ekinin bağlama ünlüsü Eski Türkçe Döneminde düzlük yuvarlaklık uyumuna girerken Eski Anadolu Türkçesinde yalnızca yuvarlak ünlülüdür ve eke dâhil olmuştur. Bu durum ekin bazı sözcüklerin uyum dışına çıkmasına sebep olmuştur: ṣarub (
بر!
) (13a-3), yaturup (ر%
) (21b-7), çeküp (.
) (1b-9), gelüp (.
) (5b-1)3. -ġ/-g Ünsüzlerinin Düşmesi Sonucu Yuvarlaklaşan Ekler:
Sıfat Eki -lu/-lü (<-lıġ/-lig): ġuṣṣalu (
%Yb
) (87a-13), ṭatlu (%)4
) (89a-6), ḳanlu (%
) (12a-3), şübhelü (%5c
) (20b-15), geyreklü (آآ
) (26b-5)Eski Anadolu Türkçesi Döneminde hem yuvarlak hem de düz ünlülü şekilleri kullanılan -ıcı/-ici, -ucı/-üci fiilden isim yapım ekinin ilk ünlüsü metnimizde genellikle yuvarlak ünlülüdür:
ṣovuducı (
ﺝود%!
) (28b-8), ḳuruducı (ﺝودور%
) (29a-12), perkişdürüci (ﺝور<آر
) (35b-2), bitürücidür (ﺝور%)
) (4a-11)4. Benzeşme Sonucu Yuvarlak Ünlülü Olan Ekler
İsimden İsim Yapım Eki -suz/-süz: ḳılsuz (
ز%
) (77a-14), vaḳtsüz (+) و
) (81a-1), ṣusuzluġı (9+%!
) (81b-10), uyḳusuzlıġ (d+%"وا
) (87a-12), kemendsüz (ز% آ
) (8a-4)İsimden İsim Yapım Eki -cuḳḳḳḳ/cük: oġlancuḳlarda (
$د"1وا
) (8b-6), taḥtacuḳları (ى"1)O
) (41a-5), demürcük (Nﺝر%د
) (6a-9)Görülen Geçmiş Zaman 1. Çoğul Şahıs Eki -duḳḳḳḳ/-dük: iḫtiṣār ḳılduḳ (ق رb):ا) (90b-10), iḫtiṣār ėtdük (
ك)ا رb):ا
) (72b-5)İlgi Eki -(n)uŋ/-(n)üŋ: yılanlaruŋ başıyla (
كو
) (73a-14), bunuŋ ʿalāmeti ()VX N %
) (74b-10), kişinüŋ ḳulaġı (#% N<آ
) (75a-12), bevlinüŋ rengi (* ر N%
) (3b-12)Metnimizde genel olarak düz ünlülü olmakla birlikte düzlük-yuvarlaklık uyumuna girerek yuvarlaklaşan ekler:
Fiilden Fiil Yapan Çatı Eklerinin Koruyucu Ünlüsü:
Eski Anadolu Türkçesi Döneminde genelde düz, bazen yuvarlak olan bu eklerin koruyucu ünlüsü, metnimizde de tutarsızdır. Bu ünlünün metinde hem düz, hem de yuvarlak ünlülü kullanımları bulunmaktadır. Ünlünün, yuvarlak ünlülü köklere eklendiğinde uyuma girerek yuvarlaklaştığı görülmektedir: bükülür (
%آ%
) (44b-2), düşürüldi (ىور%ود
) (30a-10), vurulmaḳdan (ن" رو
) (36b-10), burulduḳça (). ..
) (25b-14)Sözcük Kök ve Gövdelerindeki Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Aykırı Düzlükler: 1. Eski Türkçe Döneminden Beri Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Aykırı Olarak Düz Ünlülü Olan Sözcükler: ḳurıdur (
رر%
) (3a-12), ṭoġrı (ى4
) (4b-5)Ancak, bu sözcüklerde ṭoġruldasın (
$و%4
) (35a-14), ḳuruya (ور%
) (76b-1) örneklerinde olduğu gibi, ilk hecelerindeki yuvarlak ünlünün etkisiyle birkaç yerde, yuvarlaklaşıp uyuma girme eğilimi görülmektedir.Eklerdeki Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Aykırı Düzlükler:
1. Eski Türkçeden beri düz ünlülü olan aşağıdaki ekler, Eski Anadolu Türkçesi Döneminde ve metnimizde düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı olarak sürekli düz ünlülüdür:
a. İsimden İsim Yapım Eki -cı/-ci: elekçi (
$
) (15b-4)b. 3. Tekil Şahıs İyelik Eki -ı/-i, -sı/-si: yarasına (
% 1
) (12b-12), ḳafası (%2)
) (31a-5), dāʾiresi ($^اد
) (60b-5), ignesi (آا
) (8b-11), gözine (ز%آ
) (68b-9)c. Aitlik Eki –ġı/-gi, -ḳḳḳḳı/-ki: altındaġı (
$)ا
) (39b-8), evvelki (*Yوا
) (46b-13)d. Görülen Geçmiş Zaman 3. Tekil Şahıs Eki -dı/-di: uzandı (ي زوا) (62a-9), getürdi (
ىدر%)آ
) (1b-4), eyitdi (ى)ا
) (1b-14), ḳaldı (ى
) (6a-10)e. Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki -mış/-miş: ṣovumış (
%!
) (7b-15), çıḳmış (3)
) (13b-6), dėmişlerdür (رد<د
) (15a-13), dönmiş (ود
) (18a-9)Metnimizde zarf-fiil eki up/üpup/üpup/üpup/üp’ün de öğrenilen geçmiş zaman eki olarak kullanıldığı görülmektedir: çıḳupdur (
4
) (25a-10), beyān ėdüpdürüz (زورودپوا ن
) (44b-6), incinübdür (رc1 ا
) (32b-5)f. 2. Tekil Şahıs Pekiştirmeli Emir Eki -ġıl/-gil: Bu ek, sürekli düz ünlülüdür: bilgil (
2*
) (26a-14), (58b-1). Metnimizde ekin ----ġġġġılılılıl’lı şekli kullanılmamış, ----gilgilgilgil şekliyse sadece bilbilbil---- fiili için kullanılmıştır. bilg. Zarf-Fiil Eki -ınca/-ince: olmayınca (
1 وا
) (4b-13), ṣaġalmayınca (1 !
) (5a-6), geçince (1
) (11a-15), kesilince (1آ
) (12a-3)ğ. Öğrenilen Geçmiş Zaman Sıfat-Fiil Eki -mış/-miş: çıḳmış kemügini (
3)
) (18b-8), oyulmış yėr (وا
) (21a-11), çürümiş yėri (ى ور%ﺝ
) (30b-15), göyünmiş ḳandan (ن %آ
) (46a-6)2. Eski Anadolu Türkçesi Döneminden Önce Kullanılmayan Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Aykırı Sürekli Düz Ünlülü Ekler:
a) Zarf-Fiil Eki -ıcaḳḳḳḳ/-icek: ılıcaḳ olıcaḳ (
T1وا T1ا
) (8a-1), ḳatı ṣarıcaḳ (0(, )
) (41a-9), ṣaġalicek (N1!
) (36a-4)3. Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Ünlüleri Düzleşen Ekler:
metnimizde de genellikle düz ünlülüdür, ancak düzlük-yuvarlaklık uyumuna girerek yuvarlaklaştığı örnekler de bulunmaktadır. Bir örnekte de yuvarlaklık vav (
و
) ile gösterilmeden harekelenmiştir: ḳulluḳ (قf%
) (47b-6), küstāḫlıḳdur (ر":)%آ
) (41a-6), aḳlıḳ (0)
) (85a-10), debelik () (26a-11)
b) Fiilden Fiil Yapan Çatı Eklerinin Koruyucu Ünlüsü: Eski Anadolu Türkçesi Döneminde genellikle düz, bazen de yuvarlak olan bu eklerin koruyucu ünlüsü, metnimizde de tutarsızdır. Hem düz, hem de yuvarlak şekilleri kullanılan bu ünlünün yuvarlak ünlülü bazı sözcüklerde uyuma girerek yuvarlaklaştığı görülmektedir: tecribe olınmış (
وا 1
) (2a-2), bulunmasa (%
) (2a-10), buluşa (%%
) (14b-9), düşürse (ود
) (69b-9), erişür (ر%<را
) (54b-13), biline () (10b-12), görünür (
ر% ور%آ
) (15b-7)4. Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yuvarlak Ünlülü Olup Metinde -Bazen- Düzlük-Yuvarlaklık Uyumuna Girerek Ünlüsü Düzleşen Ekler:
Sıfat eki Sıfat eki Sıfat eki
Sıfat eki ----lu/lu/lu/----lü (<lu/lü (<lü (<lü (<----lılılılıġ/ġ/----lig): ġ/ġ/lig): lig): baġlıdur (lig):
. "
) (15a-9), ḥaṭālıdur (56
) (44b-10), çengellidür () (9b-7)
Fiilden İsim Yapım Eki -(y)ucı/-(y)üci (-ıġçı/-igçi): Eski Anadolu Türkçesi Döneminde hem yuvarlak hem de düz ünlülü biçimleri kullanılan bu ekin, metnimizde de yuvarlak ve düz ünlülü biçimleri kullanılmıştır: ṣovuducı (
ِﺝُدُ%ُ!
) (47a-8), ḳuruducıdır (رﺝودور%
) (68a-12), yumşadıcıdur (رﺝد<%
) (4a-10), açıcıdur ((
) (4a-11), bitürüci (ﺝور%)
) (4b-14), perkiştürici (ﺝ)<آر
) (20a-10)2.1.1.3. Ünlü Değişimi