Genel Ekonomik Görünüm
Tacikistan ekonomisi; gelişmemiş üretim kapasitesine ve düşük GSYİH’ye sahip, yurt dışında çalışan Tacik işçilerin ülkeye transfer ettikleri işçi dövizlerine bağımlı olan, projelerin finansmanı açısından donör kuruluşların ve uluslararası teknik yardım kuruluşlarının hibelerine ihtiyaç duyan ve iç pazar taleplerinin karşılanması için ithalata bağımlı olan bir ekonomik görünüm arz etmektedir.
Uluslararası Para Fonu (IMF) verilerine göre Tacikistan, 2015 yılı GSYİH sıralamasında 191 ülke arasında 143’üncü sırada yer almaktadır. Tacikistan’ın GSYİH’sı 2015 yılında 48,4 milyar Somoni (yaklaşık 7,8 milyar Dolar) olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu GSYİH’ya en büyük katkıyı %22 ile tarım sektörü yapmıştır. Ülke topraklarının %93’ü dağlık arazi olup; 8,3 milyonluk nüfusun
%74’ü kırsal alanda yaşamaktadır. İmalat sektörünün GSYİH’daki payı ise enerji sektörüyle birlikte %13 düzeyinde kalmıştır. Bu çerçevede Tacikistan ekonomisi imalat sektörünün zayıf olduğu ve tarıma dayalı bir yapıya sahiptir.
Tacikistan ekonomisinin en önemli gelir kaynağını Rusya’da çalışan Tacik işçilerin ülkeye gönderdikleri dövizler oluşturmaktadır. Söz konusu dövizler 2014 yılında ülke GSYİH’nın
%42’sine tekabül etmiştir. Ücretlerin düşük olduğu ülkede hane halkı geliri işçi dövizlerinden oluşmaktadır. 2013 yılında 4,2 milyar Dolar olan işçi dövizleri 2014 yılında 3,8 milyar Dolara gerilemiştir. 2015 yılında ise işçi dövizlerinde ABD Doları bazında %33 oranında bir düşüş yaşanmıştır.
Rusya’da çalışan Tacik işçilerin ülkeye gönderdikleri işçi dövizleri Rus Rublesi olarak transfer edilmektedir. Bu çerçevede 2015 yılında Rublede yaşanan değer kaybı, ülkenin en önemli geliri olan işçi dövizlerinin de azalmasına neden olmuştur. Nitekim 2015 yılında petrol fiyatlarındaki düşüş ve yaptırım kararları nedeniyle Rublenin ABD Doları karşısındaki değer kaybı Tacikistan’ı da doğrudan etkilemiştir.
Ülke ekonomisinin yeterli geliri üretememesi nedeniyle altyapı projelerinin gerçekleştirilmesi, kurumsallaşmanın tesisi ve reform paketlerinin hayata geçirilmesi için gerekli olan finansman donör ülkelerin ve uluslararası kuruluşlarının hibe ve kredileriyle finanse edilmektedir.
2015 yılında Tacikistan’ın toplam ithalatı 2014 yılına göre % 21 oranında düşüş göstererek 3,4 milyar Dolar olarak gerçekleşmiş ve Türkiye, Tacikistan’ın en fazla ithalat yaptığı dördüncü ülke olmuştur. Ülkenin en fazla ithal ettiği ürünler mineral maddeler (%17), elektrikli makineler (%15) ve bitkisel ürünler (%11) olmuş; ithalatın GSYİH’ya oranı %44 seviyesine ulaşmıştır.
Tacikistan’ın en önemli gelir kalemi olan işçi dövizlerinde yaşanan düşüş ve ulusal para birimi olan Somoni’deki değer kaybı nedeniyle hane halkı geliri ve satın alma gücü azalmış, bu durum ülkenin ithalatını da doğrudan etkilemiştir. Bu kapsamda Tacik Somonisi de ABD Doları karşısında 2015 yılında %31,6 oranında değer kaybetmiştir. Bu durum ülkedeki temel tüketim maddelerinin fiyatlarında %40’a varan artışlara neden olmuştur.
4
Türkiye ile Ekonomik İlişkiler
Türkiye-Tacikistan İkili Ticaret Verileri (1000 $)
Yıl İhracat Değişim % İthalat Değişim % Hacim Denge
2012 234,947 36.1 345,178 6.4 580,125 -110,231
2013 283,620 20.7 371,358 7.6 654,978 -87,738
2014 277,384 -2.2 160,947 -56.7 438,331 116,437 2015 162,929 -41.3 203,760 26.6 366,689 -40,832
2015 yılında ülkemizin Tacikistan’a ihracatı 2014 yılına göre %41,3 oranında düşüş göstererek 162,9 milyon Dolar; Tacikistan’dan ithalatı 2014 yılına göre %26,6 oranında artış göstererek
%203,7 milyon Dolar; ikili ticaret hacmi 366,7 milyon Dolar olarak gerçekleşmiş ve ticaret dengesi ülkemiz aleyhine 40,8 milyon Dolar olmuştur. Ülkemizin Tacikistan’a ihracatının %51’ini nihai tüketim malları, %37’sini ara mallar ve %11’ini yatırım malları oluşturmuştur. Bu çerçevede hane halkının satın alma gücünde yaşanan düşüş, Tacikistan’a ihracatımızın yapısı dolayısıyla, ihracatımızda ciddi bir düşüşe neden olmuştur.
Alüminyum ve pamukta ülkemizin önemli tedarikçi ülkeleri arasında yer alan Tacikistan’da söz konusu malların üretimindeki ve ihracatındaki artış ülkemizin Tacikistan’dan ithalatını arttırmaktadır. 2015 yılında ülkemizin Tacikistan’dan ithalatında işlenmemiş alüminyumun payı
%79,5 olurken pamuğun payı %18,6 olmuştur. Her iki ürün Tacikistan’dan toplam ithalatımızın
%98,1’ini teşkil etmiştir.
Tacikistan İstatistik Komitesi verilerine göre Türkiye Tacikistan’ın ihraç ettiği pamuğun %35’ini alarak Tacikistan’ın en fazla pamuk ihraç ettiği ülke olmuş, ayrıca 2015 yılında Tacikistan’ın dördüncü ticaret ortağı konumunu korumuştur.
Öte yandan, iki ülke arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesine yönelik yasal alt yapı gerekli anlaşmaların imzalanması suretiyle tamamlanmıştır.
İki ülke arasındaki ticari ve ekonomik geliştirilmesini amaçlayan “Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması” 08/04/1996 tarihinde imzalanmış ve söz konusu Anlaşma ile tesis edilen Türkiye-Tacikistan Karma Ekonomik Komisyonunun (KEK) VIII. Dönem Toplantısı 29-30 Kasım 2012 tarihlerinde Ankara’da düzenlenmiştir. Dokuzuncu Dönem KEK Toplantısının ise 2016 yılının üçüncü çeyreğinde gerçekleştirilmesi öngörülmektedir.
Öte yandan, “Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Çift Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması”
06/05/21996 yılında imzalanarak 26/12/2001 tarihinde yürürlüğe girmiş; ayrıca “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına İlişkin Anlaşma” da 06/05/1996 tarihinde imzalanarak 30/07/1997 yılında yürürlüğe girmiş bulunmaktadır.
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı Bilgi Sistemi
5
Avrasya Ekonomik Birliği ve Tacikistan
Üye ülkelerin küresel pazarda etkinliğinin arttırılması amacıyla kurulan ve 1 Ocak 2015 tarihinden itibaren hayata geçirilen Avrasya Ekonomik Birliğinin (AEB) üyeleri hâlihazırda Ermenistan, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya’dır. Söz konusu Birliğin düzenleyici organı olarak teşkil edilen Avrasya Birliği Komisyonu; gümrük vergileri, makroekonomik politikalar, rekabet politikaları, teşvikler, enerji politikaları, ulaştırma politikaları, emek piyasaları ve mali piyasalar başta olmak üzere birçok ekonomik alanda yetkilendirilmiştir.
Söz konusu Birliğin etkinliğinin ve üye sayısının arttırılması amacıyla 2014 yılından itibaren Rusya’nın Tacikistan üzerindeki etkisi artmaktadır. Özellikle Rusya’da çalışan Tacik işçilerin ülke ekonomisine katkıları ve Rusya’nın Tacikistan üzerindeki ekonomik ve siyasi etkisi Tacikistan’ın Birliğe üye olmasının itici gücünü teşkil etmektedir.
Öte yandan, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmomali Rahmon söz konusu Birliğe üye olunmasının Tacikistan ekonomisine etkilerinin araştırılması için talimat vermiş ve bir uzmanlar heyeti oluşturulmuştur. Tacikistan’ın AEB’ye üyelik konusundaki nihai kararı açıklanmamış olup, Tacik kurumların söz konusu üyeliğe ilişkin görüşleri değerlendirilmektedir.
Tacik uzmanlara göre Tacikistan’ın AEB üyesi olması sayesinde; üye ülkeler arasında kurulacak olan tek işgücü pazarına Tacik işçilerin girişi kolaylaşacak; Birlik üyesi olan ülkelerin Tacikistan’a yapacakları yatırım artacak; yatırımların artmasına paralel olarak ülke içindeki üretim miktarı yükselecek ve hidrokarbon kaynaklar açısından zengin olan AEB üyelerinden petrol vb.
hidrokarbon ürünlerin ithalat maliyeti düşecektir.
Öte yandan, Tacikistan’ın AEB üyeliğine olumsuz yaklaşmasının nedenleri arasında; Tacikistan’ın gümrük gelirlerinin düşecek olması ve AEB üyesi olmayan Çin ile ticaretin söz konusu üyelikten olumsuz etkilenecek olması yer almaktadır. Ayrıca Tacik politikacılar, AEB’de Rusya’nın baskın konumu nedeniyle, Tacikistan’ın AEB’ye üye olması halinde ülkenin Rusya’ya olan bağımlılığının artacağına ve özellikle dış politika alanında alternatif siyaset izlenmesinin imkânsız olacağına vurgu yapmaktadır.
6