Özellikler Teorisi

Aristo’nun inandığı gibi birçok kişi de, bazılarının yönetmek bazılarının ise yönetilmek gibi doğuştan gelen özelliklere sahip olduğuna inanmaktadır. Aristo, bireylerin onları lider yapacak özelliklerle doğduğunu düşünmekteydi. Liderliği belirleyen anahtar faktörlerin içsel olduğu yargısı liderliğin özellik kuramını ortaya çıkarmıştır (Hoy ve Miskel, 2010: 378).

Liderliğe özellik perspektifinde bakmak oldukça uzun ve üretici bir geçmişe sahiptir. Birçok kişisel özellik, lider etkinliği ile oldukça açık ve tutarlı ilişkilere sahiptir. Özellikler üzerine yapılan çalışmaların temel mantığı, bazı kişisel ve motivasyon özelliklerinin bireylerin diğer insanları etkileme olasılığını arttırmakta olduğudur (Hoy ve Miskel, 2010: 381).

Özellik kuramına göre liderin sahip olduğu özellikler liderlik sürecinin etkinliğini belirleyen en önemli faktördür. Lider grup üyelerinden çeşitli yönleriyle ayrılan farklı kişidir. Bu teoriye göre grup üyelerini birbirleriyle kıyaslayarak lideri bulmak mümkündür. Liderlerin özellikleri geçmişte ve bugün birçok araştırmacının ilgi ve dikkatini çekmiş, fiziksel etmenler, zihinsel yetenek, sözel yetenek, kişilik özellikleri üzerinde birçok araştırma yapılmıştır (Ilgar, 2005). Bu kurama göre, liderin etkinliği büyük ölçüde sahip olduğu özelliklere bağlıdır. Lider fiziki ve kişilik özellikleri itibariyle izleyicilerinden farklıdır.

Koçel (1984: 261)’e göre, üzerinde en çok durulan özellikler şunlardır: Yaş, cinsiyet, olgunluk, kendine güven duyma, samimiyet, zeka, kişilerarası ilişki kurma, ileriyi görebilme, hissi olgunluk, açık sözlülük, boy, yakışıklılık, başkalarına güven verme, güzel konuşma, doğruluk, bilgi, inisiyatif sahibi olma, kararlılık ve dürüstlüktür (Akt: Genç, 2003: 39). Farabi’nin liderlerde aradığı özellikler ise: Vücut sağlamlığı, hafıza kuvveti, zeka ve uyanıklık, hitabet sanatını bilmek, eğitim ve öğretim yanlısı olmak, sefahate, eğlenceye, kadınlara düşkün olmamak, hak hukuk gözetmek, asil ve muteber olmak, itidal üzere hareket etmek, azimli olmak, iradesine hakim olmak (Akgündüz, 2004: 223). Sokrates’in, “iyiyi kötüden ayırma yeteneği, neyi yapıp neyi yapmayacağını bilmek” olarak tanımladığı erdem bir liderin sahip

olması gereken en önemli niteliktir. Sokrates’in öğrencisi Platon’a göre ise lider olabilmek için asgari 30–50 yıl arası çok güçlü ve filozofik bir eğitimden geçmelidir. “Ya filozoflar kral olmalı ya da krallar filozof” diyerek yaşlı bilge aristokratlarca ülkenin yönetilmesini öngörmektedir (Dural, 2002: 34-35). Machiavelli ise 1513 yılında yazdığı Prens adlı kitabında liderlikte realistlik (gerçeklik) ölçütünü ortaya atarak “İnsanlar doğuştan kötüdür. Bu nedenle devleti iyi yönetmek için iktidarı mutlaka ele geçirmek gerekir. Erk tanrıdan değil, kuvvetten doğar. Bu yolda gerekirse şiddet dahil her türlü yola başvurulmalıdır. Zira ikna ile başarı sağlanamaz. İnsanlar için korku, sevgi ve merhametten önce gelir. Machivelli’ye göre iktidarı ele geçirmek için bir liderin sahip olması gereken iki nitelik yetenek ve şanstır (Machiavelli, 1999: 13-23).

Liderin en önemli kişisel özelliklerinden birisi de değerli bir amaca yönelik bir vizyon ile insanların hayal güçlerini harekete geçirip, hayal edilenleri açık hedeflere dönüştürebilmeleridir. İyi fikirleri uygulamak için harekete geçer, uyguladıklarından emin olmak için sürekli izlerler; değişimi kabullenmek yerine, biçimlendirirler, geleceği oluşturma çabası içinde olup fırsatları değerlendirirler, sonuçlara odaklanarak sınırlı bir ortamda çalışmaktan uzak dururlar, birlikte çalıştığı kişileri güçlü yönlerine, performanslarına ve potansiyellerine göre değerlendirir ve görevlendirirler, olumlu düşünür ve zorluklar içinde gizli fırsatlar olduğuna inanırlar; hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını, uygulamaların doğru olup olmadığını kontrol ederler, yanlış yapanlara hoşgörü ile yaklaşarak uzlaşma yollarını ararlar, sürekli başkalarıyla iletişim halinde olup, onları etkiler, yönlendirir, eleştirir ve dinlerler (Kurtuldu, 2007).

Ancak günümüzde bu tür özelliklere sahip ve özellikle kalıtımla gelen bir takım yeteneklere dayanarak bir kişinin lider olabileceğini ve liderlik davranışı gösterebileceğini ileri sürmek gerçekçi bir yaklaşım olmaz. Bir liderde bazı kişisel üstünlüklerin (zeka, yaratıcılık) bulunması onun lider olmasını olumlu yönde etkiler. Ancak sorunun ne olduğunu algılayamayan, ilişkilerde zayıf olan, üyeler üzerindeki psikolojik bir denetime sahip olamayan bir kişinin liderlik rolünü tam olarak yerine getirmesi olanaklı olamaz (Celep, 2004).

Liderlik eğitimi üzerine çalışan Robert B.Myers, liderlik konusunda yapılan ve elli yıllık bir süreyi kapsayan iki yüzden fazla çalışmayı çözümlemiş ve kişilik özellikleri ile liderlik arasındaki ilişki konusunda bazı saptamalar yapmıştır. Buna göre,

● Hiçbir fiziksel özellik, liderlikle anlamlı bir biçimde ilişkili değildir.

● Liderler üyesi bulundukları gruptan zeka açısından biraz ileri görünseler de, daha üstün zeka ile liderlik arasında anlamlı bir ilişki yoktur.

● Grup tarafından karşılaşılan ve çözümü gereken soruna uygulanabilir nitelikteki bilgi, liderlik statüsüne önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır.

● Durumu kavrama gücü, girişim gücü, işbirliği, özgünlük, hırslı olma, coşkusal kararlılık, yargılama gücü, popüler olma ve iletişim becerisi, liderlikle ilişkili görülmektedir.

● Hiçbir özellik, liderler için ortak bir özellik değildir. Başka bir anlatımla, tüm liderlerin paylaştıkları ortak bir özellik yoktur (Schneider, 1975: 148; Akt: Aydın, 2005: 278-279).

Liderlik konusunda uzman iki yönetim bilimcisi, James M. Kouzes ve Barry Z. Posner’in ilginç bir çalışmaları var. Toplam 7 bin 500 kişiyle yaptıkları yüz yüze görüşmelerden Kouzes ve Posner’in ulaştıkları sonuçlara bakacak olursak, liderlikle ilgili bildiğimiz her şey neredeyse bir büyük yalanmış. Bu iki uzman, bugüne kadar, lider doğulur, lider olunmaz düşüncesinin yalnızca yönetim bilimine değil, insanlığın gelişimine verilmiş en büyük zarar olduğunu düşünüyorlar. 21’nci yüzyıl bize liderliğin öğrenilebilir bir özellik olduğunu gösterecek (Özer, 2001). Werner (1993)’e göre de, hiçbir insan doğuştan lider olarak doğmaz; çünkü liderlik doğuştan bir hak değil bir kazanımdır (Akt: Genç, 2003: 37).

Başarısız yönlerine rağmen özellikler teorisinin, liderliğin doğasına özgü bazı özelliklerin ortaya çıkarılmasında katkısı olmuştur. Örneğin; etkin liderlerin özellikleri listelendiğinde, zeka, anlayış, algılama, yüksek motivasyon ve insan

ilişkilerindeki tutumları, vb. bazı niteliklere sıkça rastlanmaktadır. Diğer taraftansa özellikler teorisi analitik olmaktan çok tanımsaldır ve bu nedenle başarıyı tahmin etmedeki değeri en iyi haliyle bile kısıtlıdır.

Özellik kuramları eğitim örgütleri açısından ele alındığında, statüsü ne olursa olsun eğitim öğretim sürecinde yer alan bir eğitimcinin, belli kişilik özelliklerine sahip olması gerektiği araştırma bulgularıyla ortaya konulmuştur. Çünkü eğitim ortamı, öncelikle öğrenen ve öğretenin etkileşimine dayalı olarak davranış değişikliğinin gerçekleştirilmesine dayalıdır. Bu bağlamda, sınıf içerisinde yönetici konumunda bulunan öğretmen ile okul yöneticisinin eğitim öğretim ortamını olumsuz yönde etkileyebilecek belli kişisel özelliklere sahip olmaması gerekir. Örneğin, insan sevgisinden yoksun, sabırlı ve hoşgörülü özelliklere sahip olmayan bir öğretmen ya da okul yöneticisinin mesleğinde istenilen başarıyı göstermesi olanaklı olamaz (Celep, 2004: 11).