Örneklem Seçimi

İller, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından belirlenen istatistiksel sınıflama olan NUTS2 (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) bölgesi dikkate alınarak Türkiye’nin 26 bölgesine ait alt

böl-gelerden rastgele belirlenmiştir. NUTS, Avrupa Birliği ülkelerinin kullandığı istatistik bölge sınıflandırılması-dır. NUTS3 düzeyi 81 ilden oluşmaktasınıflandırılması-dır. İllerin birleştirilmesiyle elde edilen 26 bölge NUTS2 düzeyini, 26 bölgenin birleştirilmesiyle elde edilen 12 bölge ise NUTS1 düzeyini oluşturmaktadır (TNSA, 2008).

Okulların Belirlenmesi: Belirlenen 26 ilde okul seçimi yapılması için Milli Eğitim Bakanlığı Strateji Geliştirme Daire Başkanlığından 2007-2008 öğretim yılına ait tüm özel ve resmi okulların bilgilerini (ili, ilçesi, okul adı, yerleşim yeri; şehir, belde, köy, 1., 2., 3., ve 4. sınıfların şube sayıları, kız ve erkek öğrenci sayılarını) içeren listeler alınmıştır. Listede bulunan 26 ildeki 15 923 ilköğretim okulu araştırmanın evreni kabul edilmiştir.

Dünyada bu yönde yapılan araştırmalar dikkate alınarak her yaş grubunda ki cinsiyet grubu için en az 1400 kişide ölçüm yapılması gerektiği temel alınmıştır. Bu rakam araştırmaya katılmayı kabul etme-yenlerin ve diğer nedenlerle çalışmaya katılamayan çocukların olabileceği düşünülerek 1750 kişi olarak belirlenmiştir. Her yaşta erkek ve kız için 3500 kişi, ve toplamda 6.0-9.9 yaş grubu için 14 000 kişi olması öngörülmüştür. Bir sınıfta 25 öğrenci olacağı dikkate alınarak okul sayısı 14.000/(25x4) = 140 olarak belir-lenmiştir (Tablo 3.1). Okul formu 135 okulca doldurulmuştur.

NUTS 2’ye göre 26 ildeki ilköğretim okul sayıları ve kır-kent dağılımı belirlenmiştir. Her NUTS2 böl-gesinden basit rastgele örnekleme yöntemle bir il seçilmiştir (Tablo 3.1).

İllerde bulunan okullar resmi ve özel olarak tek tabloda birleştirilmiştir. Özel okullar kent kapsamına alınmıştır. Okullar belde ve köy okulları kır, il ve ilçe merkezi ve özel okullar ise kent olarak ayrılmıştır. İller-den alınacak kır ve kent okul sayıları % 0.88 (15 923 ilköğretim okulu/140 okul) oranı, illerdeki okul sayıları, kır/kent okul sayıları, 12 NUTS1 bölgesi ve nüfusları dikkate alınarak belirlenmiştir. Okulların seçilmesinde 1.- 4. sınıfların herhangi birinde hiç öğrenci bulunmayan okullar ve 4 sınıfın toplam öğrenci sayısı 40 öğren-ciden az olan okullar örneklem listesinden çıkarılmıştır.

Kır-kent’e göre tabakalı, her kır-kentte öğrenci sayısına göre sistematik / basit rastgele örnekleme yöntemiyle gereken sayıda okul seçilmiştir. Okul seçiminde eğer çok sayıda okul seçilecekse sistematik, 1-2 okul seçilecekse basit rastgele örneklem yapılmıştır.

İllerdeki okullar kır ve kent olarak iki ayrı tablo oluşturulmuştur. Bu tablolar 4 sınıfın toplam öğrenci sayısının toplam sınıf sayısına bölünmesi sonucunda bulunan ortalama sınıf mevcudu sayılarına göre kü-çükten büyüğe doğru sıralanmıştır. Listedeki okul sayıları o ilden seçilecek kır veya kent okul sayıları bir veya iki ise seçilecek okul sayısına bir eklenerek bulunan sayıya bölünmüştür. Seçilecek okul sayısı üç ve üzerinde ise 1. okul 15. olarak belirlenmiş ve diğer okullar okul sayısından 30 (en üst ve en alt 15 okul) ra-kamı çıkarılarak seçilecek okul sayısının bir eksiğine bölünerek bulunan sayının katlarına göre seçilmiştir.

Bulunan bu sayı ve katları çalışma yapılacak okulların belirlenmesinde (Bir okul seçilecekse: Okul sayısı (OS)/2; iki okul seçilecekse: OS/3; üç okul seçilecekse (OS-30)/(3-1); dört okul seçilecekse (OS-30)/(4-1) v.b.) kullanılmıştır. Örneğin; Zonguldak ilinde bir kent, iki kır okulunun belirlenmesi gerekmiştir. Listede yeralan 77 kent okulu ikiye bölünerek 39. okul seçilmiştir. Daha sonra, 120 kır okulu 3’e bölünerek, 40. ve 80. okullar seçilmiştir. Toplamda seçilen 140 okulun mevcut şube sayısına göre il araştırma ekipleri tara-fından basit rastgele örnekleme yöntemiyle birer sınıf seçilmiştir. Seçilen sınıftaki tüm öğrenciler örneklem kapsamına alınmıştır (Ek 4).

Seçilen illere, kent ve kır ayırımına göre belirlenen okul sayılarının dağılımı Tablo 3.1’de verilmiştir.

Tablo 3.1. Araştırma illerinde kent ve kır ayırımına göre belirlenen okulların sayısı

Coğrafik Bölge İl Kent Kır Toplam

İstanbul İstanbul 11 2 13

Milli Eğitim Bakanlığı 2007-2008 yılı istatistiklerinde ilköğretim okullarında şube başına öğrenci sa-yısı 27 olmasına rağmen, belirlenen 140 ilköğretim okulunda 1-4 sınıflarındaki toplam şube başına öğrenci sayısı 25.57 olarak bulunmuştur. Yapılan hesaplamalar sonucu toplam 14320 öğrenciye ulaşılması [a. 140 okul x 25.57 öğrenci = 3760 öğrenci; b. 4 sınıf düşünüldüğünde ise 3760 x 4 sınıf =14 320] hedeflenmiştir.

Sınıfının karşılık geldiği yaşa denk gelmeyen öğrenciler değerlendirilirken sınıfları değil yaşları (6.0-6.9;

7.0-7.9; 8.0-8.9; 9.0-9.9) göz önünde bulundurulmuştur. İstatistiksel değerlendirmelerde ölçüm yapılan tarihe göre doğum tarihi dikkate alınarak yaş hesaplanmış ve analizler yapılmıştır. Çalışma sırasında öğ-rencinin okulda olmaması, ailesinin çalışmaya katılmaya izin vermemesi, çocuğun ölçüm yapılmasına izin vermemesi, öğrencinin yaşının belirlenen yaş grubunda olmaması vb. nedenlerden dolayı 12 301 (%85.9) öğrenciye ulaşılmıştır. Araştırma sırasında 10.0-10.9 yaş grubu çocukların da antropometrik ölçümlerinin alınmış olduğu belirlenmiş, bu yaş grubunun da WHO MGRS 2007 yaşa göre vücut ağırlığı referans de-ğerleri olduğu için değerlendirme dışında bırakılmamıştır. Ancak değerlendirme sırasında yaşları 6 yaş-tan küçük (>72 ay) ve 10.9 yaşından büyük (<131 ay) olan çocuklarında olduğu görülmüş ve çocukların antropometrik ölçümleri değerlendirmeye alınmamıştır. Tablo 3.2’de hedeflenen öğrenci sayısı ile ulaşılan öğrenci sayıları gösterilmiştir.

Tablo 3.2. Çalışmada hedeflenen ve ulaşılan öğrenci sayıları

Bu çalışma, sorukağıdı uygulaması ve antropometrik ölçümlerin alınması yöntemleriyle yürütülen ta-nımlayıcı bir çalışmadır. Araştırma Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü (HÜSBF/BDB), Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü (SBTSHGM) Beslen-me ve Fiziksel Aktiviteler Daire Başkanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) işbirliğinde planlanmış ve yürü-tülmüştür. Çalışma 26 ilin sağlık müdürlükleri bünyesinde çalışan hekim, diyetisyen, gıda mühendisi, ebe, hemşire, tıbbi teknolog, sağlık memuru vd. sağlık personelinden seçilerek oluşturulan ikişer kişilik araştırma ekipleri tarafından yürütülmüştür. Araştırmanın planlanması ve yürütülmesi aşamaları aşağıda belirtilmiştir.

Toplam ekip sayısı 26‘dır.

3.2.1. Araştırmanın Hazırlık Aşaması

Soru kağıtlarının hazırlanması: Soru kağıtları, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü öğretim üyelerinin danışmanlığında hazırlanmıştır. Çalışmada üç adet so-rukağıdı kullanılmıştır. Bunlar;

• Sorukağıdı A: Antropometrik Ölçüm Sorukağıdı: Bu sorukağıdında çocukların doğum tarihleri, cinsiyet, okul, sınıf vb. özellikleri ile çocukların vücut ağırlığı, boy uzunluğu, bel çevresi ölçümleri yer almıştır (Ek 1).

• Sorukağıdı B: Okul Bilgi Sorukağıdı: Bu sorukağıdında okul adı, adresi, çalışma yapılan 1.-4.

sınıflara devam eden kız ve erkek öğrencilerin sayısı, okulun sunduğu fiziksel aktivite olanakları, yemekhane ve kantin hizmetleri vb. bilgiler yer almıştır (Ek 2).

• Sorukağıdı C: Aile Kayıt Sorukağıdı: Bu sorukağıdı ailelere yönelik olarak hazırlanmıştır. Çocuk-ların beslenme ve fiziksel aktivite durumları, ailenin eğitim ve sosyo-ekonomik düzeyine yönelik bilgiler bulunmaktadır (Ek 3).

Antropometrik Ölçüm Aletlerinin Belirlenmesi ve Temini:

Çocukların vücut ağırlığı, boy uzunluğu, bel çevresi ölçümleri alınmış, beden kütle indeksi (BKİ) ve bel çevresi/boy uzunluğu oranı değerleri hesaplanmıştır. Araştırmada vücut ağırlığı ölçümü için SECA 872 model terazi, boy uzunluğu ölçümü için SECA 214 model boy ölçer (stadiometre) ile bel çevresi ölçümü için SECA 201 marka esnemeyen mezura kullanılmıştır. Standardizasyonun sağlanması için ölçüm aletleri Sağlık Bakanlığı tarafından temin edilmiş ve 26 il sağlık müdürlüklerine gönderilmiştir.