1.3. STRES VE ÖRGÜTSEL STRES
1.3.4. Örgütsel Stres ve Örgütsel Stres Kaynakları
Genel anlamdaki stresten farklı olarak örgütsel stres ise çalışanın, görevini yerine getirirken işin niteliğinden ve örgütsel faktörlerden kaynaklanan uyumsuzluklara verdiği tepki olarak tanımlamak mümkündür. Işıkhana göre ise örgütsel stres, işle ilgili faktörlerin çalışanı fiziksel ve psikolojik açıdan etkileyerek normal davranıştan uzaklaşmasına neden olması hali olarak tanımlamak mümkündür.162 Potansiyel
olarak birçok değişkeninin çalışan üzerinde baskı oluşturarak strese neden olması olasıdır. Strese neden olabilecek potansiyel stres kaynaklarını bireysel, örgütsel ve çevresel stres kaynakları olarak sınıflandırmak mümkündür. Ancak çalışmanın bağlamı gereği sadece örgütsel stres kaynakları üzerinde durulmuştur.
Bir örgütün dışında kalan bireysel ve çevresel stres kaynakları gibi stres kaynaklarının yanı sıra, örgütün kendi ile ilişkili olan potansiyel stres kaynakların da vardır. Örgüte özgü bu stres kaynakları, örgütsel stres kaynakları olarak tanımlanabilir. Makro
156 Baltaş ve Baltaş, a.g.e., s. 27. 157 Eren, 2001, a.g.e., s. 303.
158 Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s. 271. 159 Baltaş ve Baltaş, a.g.e., s. 27
160 Baltaş ve Baltaş, a.g.e., s. 27 161 Eren, 2001, a.g.e., s. 303-304.
162 Vedat Işıkhan, “Çalışma Hayatında Stres Olgusu ve Başa Çıkma Yolları”, İşveren Dergisi, 2001, Cilt:
37
düzeydeki potansiyel örgütsel stres kaynakları Şekil 2’de sunulduğu gibi kendi içinde idari politikalar ve stratejiler, organizasyon yapısı ve tasarımı, örgütsel süreçler ve çalışma koşulları olarak sınıflandırılabilir. Mikro düzeyde ve özellikle iş performansıyla ilişikli olan örgütsel stres kaynakları ise rol belirsizliği, çatışma, aşırı iş yükü, iş güvensizliği, iş-aile uyumsuzluğu gibi faktörlerdir. Araştırma sonuçları bu faktörlerin her birinin iş performansı üzerinde olumsuz etkisinin olduğunu göstermektedir.163
Robbins ve Judge’ye göre ise örgütsel stres kaynaklarını görev talepleri, rol talepleri ve bireyler arası talepler olarak sınıflandırmak mümkündür. Görev talepleri çalışanın işi ile ilgilidir. Görev talepleri iş tasarımı (işteki özerklik derecesi, görev çeşitliliği vb.), çalışma koşullarını ve çalışma düzenini gibi faktörleri kapsar. Rol talepleri ise çalışanın örgütteki rolünü yerine getirirken hissettiği baskı ile ilgilidir. Rol talepleri rol belirsizliği, aşırı rol yükü ve rol çatışması gibi faktörleri kapsar. Bireyler arası talepler çalışma arkadaşlarının oluşturduğu baskılarla ilgilidir. Bireyler arası talepler sosyal destek ve bireler arası ilişkiler gibi faktörleri kapsar.164 Eren’e göre ise örgütsel stres
kaynakları çalışma koşulları ve işin güçlüğü, ücret yetersizliği, iş yerine ulaşımın güçlüğü, iş yeri organizasyonundaki aksaklıklar, rol, görev ve sorumluluk dağılımındaki dengesizlikler gibi faktörlerdir.165
163 Luthans, a.g.e., s. 282.
164 Robbins ve Judge, a.g.e., s. 610. 165 Eren, 2001, a.g.e., s. 295-296.
38
Şekil-2 Örgütsel Stres Kaynakları166
Örgütsel stresi konu alan çalışmaların bulguları incelendiğinde ise Senemoğlu tarafından yapına ve örneklemini ilaç firmalarının çalışanlarının oluşturduğu araştırmanın bulgularına göre kadın çalışanların erkelere kıyasla, kıdemi 16 yıl ve üzeri olan çalışanların ise daha düşük kıdemli olan çalışanlara kıyasla daha yüksek düzeyde stres yaşamaktadır. Çalışanlarda strese neden olan örgütsel değişkenler ise önem sırasına göre iş yükünün fazlalığı, çalışma temposunun yoruculuğu ve zaman baskısıdır.167 Sökmen tarafından yapılan ve örneklemi konaklama işletmelerinin
yöneticilerinden oluşan araştırmanın bulgularına göre katılımcılar zaman baskısını, kaynak ve yetki yetersizliğini, yetki ve sorumlulukların net olmamasını, kendilerinden beklentilerin açık olmamasını, personel değerlendirme yaşanan adaletsizlikleri ve ağır
166 Luthans, a.g.e., s. 283.
167 Pelin Senemoğlu, “Sağlık Kuruluşlarında Örgütsel Stres: İlaç Mümessilleri Üzerine Bir Araştırma”,
Sağlık Bilimler Enstitüsü, Gelişim Üniversitesi, İstanbul, 2017, s. 62-68 (Yayımlanmış Yüksek Lisans
39
iş yükünü temel stres kaynağı olarak görmektedirler. Katılımcılar uzun çalışama saatleri, iş ortamındaki huzursuzluk, gürültü, moral bozukluğu, dedikodu, üstlerle anlaşmazlık faktörlerini ise kısmen stres kaynağı olarak görmektedirler.168
Erdoğan ve diğerleri tarafından yapılan ve örneklemi beyaz ve mavi yakalı fabrika çalışanlarının oluşan araştırmanın bulgularına göre katılımcıları yaşları atıkça kendini yorumlama biçiminden ve işin yapısından kaynaklanan stres vericilerin etkileri azalmaktadır. Öğrenim düzeyi yüksek olan katılımcıların kendini yorumlama biçiminden ve işin yapısından kaynaklanan stres vericilerden etkilenme düzeyi, öğrenim düzeyi düşük olan katılımcılara kıyasla daha yüksektir. Ayrıca öğrenim düzeyi yüksek olan katılımcıların fizik çevreden yansıyan stres vericilere karşı daha duyarlı oldukları ve fizik çevreden yansıyan stres vericilerden olumsuz bir şekilde etkilendikleri gözlenmektedir. Araştırmanın bulguları cinsiyet değişkeninin stresten etkilenme düzeyi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığını, evli olan katılımcıların sosyal stres kaynaklarından etkilenme düzeyinin bekâr katılımcılara kıyasla daha yüksek düzeyde olduğunu göstermektedir. Yine bu araştırmanın bulguları stres kaynaklarının her iki grubu (mavi ve beyaz yakalı) aynı şekilde etkilediği ve çalışma hayatında stres vericilerin her iki grup üzerinde benzer etkiye sahip olduğunu göstermektedir.169 Örneklemini havayolu şirketinde çalışan uçuş personelinin
oluşturduğu araştırmanın bulgularına göre, katılımcıların stres düzeyi arttıkça işten ayrılma niyetleri artmaktadır. Ancak uçuş personelinde işe adanmışlık düzeyi yükseldikçe ve işe yoğunlaşma düzeyi arttıkça işten ayrılma niyeti azalmaktadır.170
Bireysel stres kaynakları aile sorunları, ekonomik sorunlar ve kişilik özellikleri gibi kaynağı kişisel yaşam olan stres kaynaklarıdır. Normal şartlarda bir çalışan haftanın 40-50 saatini çalışarak geçirir. Ancak bir bireyin aile veya kişisel yaşamı iş yaşamından kesin çizgilerle ayrılamaz. Dolayısıyla da çalışanın iş dışında geçirdiği sürede yaşadığı sorunlarda işe yansır. Çevresel stres kaynakları ise ekonomik, politik ve teknolojik olmak üzere üç temel boyutu olan bireyin hem kişisel yaşamanı hem de iş yaşamını etkileyen stres kaynaklarıdır. Bu kaynaklar özellikle yapılarında barındırdıkları belirsizliklerden dolayı örgüt yapısını, örgüt tasarımını, çalışanlar arasındaki ilişkileri ve birçok örgütsel faktörü etkileyerek bireysel ve örgütsel stres
168 Sökmen, a.g.e., s. 5.
169 Erdoğan vd., a.g.e., s. 459-460.
170 İsmet Burçak Vatansever Durmaz, “Havayolu Yolcu Taşımacılığı Sektöründe Algılanan Stres ve İşle
Bütünleşme Arasındaki İlişkinin İşten Ayrılma Kararına Etkisi”, Al-Farabi International Journal on Social Sciences, 2019, Volume: 3, Issue: 1, 59-69, s. 66.
40
kaynaklarının etkisini artırabilirler.171 Bunların yanı sıra hemen her çalışanın ilişkili
olduğu çalışma gurupları veya ekipleri de strese neden olan bir kaynak olarak ele alınmalıdır. Çünkü gurup üyeleri arasındaki ilişkilerin niteliği çalışanlar üzerinde etkilidir. Gurup üyeleri arasındaki olumlu ilişkiler, gurup uyumu ve sosyal destek stres azaltıcı ve rahatlatıcı etki yapabileceği gibi gurup üyeleri arasındaki olumsuz ilişkilerin, gurup uyumsuzluğunun ve sosyal destek eksikliğinin de stres yapıcı ve artırıcı etkilerinin olması beklenilir.
Şekil-3 Örgütsel Stresi Etkileyen Kaynaklar172
Bu bağlam dikkate alındığında stres kaynaklarının Şekil 3’te sunulan modelindeki gibi bir yapıya sahip olduğu, bireysel, gurupsal ve çevresel stres kaynaklarının da örgütsel stres kaynakları üzerinde önemli bir etkisinin olduğu, örgütsel stresi açıklamada potansiyel örgütsel stres kaynaklarını tek başına ele almanın doğru olmayacağı söylenebilir.