Örgütsel Adaletin Teorik Boyutları

Örgütsel adalet yazını incelendiğinde, örgütsel adalete ilişkin teorilerin kazanımların adilliğini temel alarak geliştiği görülmektedir. Örgütlerde adalet konusunun kavramsallaştırılması ile ilgili çalışmalar, Homans’ın (1961) Dağıtım Adaleti Teorisi ile başlamış ve Adams’ın (1965) Eşitlik Teorisi ile şekillenmiştir (Greenberg, 1987: 11, akt. Tan, 2009: 110-111).

Örgütsel adalet ile ilgili kuramsal yaklaşımlar Greenberg (1987) tarafından, reaktif-proaktif boyut ve süreç-içerik boyutu olmak üzere iki bağımsız boyutta sınıflandırılmaktadır. Bu iki bağımsız boyutun birleştirilmesiyle, Tablo 2.4.’te görüldüğü gibi dört farklı sınıflandırma karşımıza çıkmaktadır (Tan, 2009: 121).

Tablo 2.4. Greenberg’in Adalet Teorileri Sınıflandırması

Reaktif-Proaktif Boyutu İçerik-Süreç Boyutu İçerik Süreç Reaktif Reaktif-İçerik Teorileri Örnek: Eşitlik Teorisi (Adams, 1965)

Reaktif-Süreç Teorileri Örnek: Prosedür Adaleti Teorisi

(Thibaut ve Walker, 1975)

Proaktif

Proaktif-İçerik Teorileri Örnek: Adalet Yargı Teorisi (Leventhal, 1976, 1980)

Proaktif-Süreç Teorileri

Örnek: Dağıtım Tercihi Teorisi (Leventhal, Karuza&Fry, 1980

75

Reaktif teoriler, insanın adaletsiz bir durumdan kaçınması davranışını anlatır. Bu teoriler, adil olmayan durumlara gösterilen tepkileri incelemektedir. Proaktif teoriler ise bireylerin örgütte adaleti sağlamaları konusuyla ilgilenmekte ve adaleti oluşturma, adil ortam yaratma çabalarını içermektedir. Süreç teorileri, bireylerin elde ettikleri kazanımların nasıl belirlendiği ile ilgilidir. Bu yaklaşımlar, örgütsel kararların alınmasında ve uygulanmasında kullanılan prosedürlerin adilliğine odaklanmaktadır. İçerik teorileri ise kazanımların belirlendiği süreçlerin değil, yalnızca dağıtımı gerçekleşen kazanımların adilliğini konu almaktadır (Greenberg, 1987: 10, akt. Tan, 2009: 111).

2.3.5.1. Reaktif – İçerik Teorileri

Reaktif-içerik teorileri, çalışanların örgüt içindeki adil olmayan uygulamalara karşı tepkilerine odaklanan adalet ile ilgili kavramsal yaklaşımlardır. Greenberg’in adalet teorilerinin sınıflandırmasını yaptığı 1987 yılına kadar geliştirilen teorilerin çoğu bu kategori içerisinde yer almaktadır. Bu teoriler içerisinde en çok bilinenlerden biri Adams’ın (1965) “Eşitlik Teorisi” dir. Bu teoriye göre; kişilerin adil olmayan ilişkilere belirli olumsuz duygularla cevap verdikleri ve adil olmayan uygulamaları düzeltecek şekilde davranarak bu durumdan kaçınmaya çalıştıkları düşünülmektedir. Bu teori, bireylerin örgütteki kaynakların ve ödüllerin adil olmayan dağılımına karşı tepkisine odaklandığı için, reaktif-içerik teorisi olarak adlandırılmaktadır (Greenberg, 1987: 11, akt. Tan, 2009: 112).

2.3.5.2. Proaktif – İçerik Teorileri

Proaktif içerik teorileri, çalışanların örgüt içindeki adil ve adil olmayan uygulamalara gösterdikleri tepkileri inceleyen reaktif içerik teorilerinin aksine, çalışanların adil uygulama ve davranışların oluşturulmasına ilişkin çabalarını incelemektedir. Bu kategoride yer alan teorilerin teorik temelleri Leventhal’ın “Adalet Yargı Teorisi” ile ortaya atılmıştır (Greenberg, 1987: 13, akt. Tan, 2009: 112).

Leventhal’a göre, kişiler kazanımların adil dağıtımı için aktif olarak çaba sarf ederler. Kazanımların katkılarla oransal olarak eşitliği ilkesinden yola çıkarak tanımlanan adil dağıtım, uzun vadede ilgili taraflar için en kazançlı durumu ifade etmektedir. Yapılan araştırmalar, adil dağıtım ilkesinin bazen ihlal edildiği ve

76

kazanımların eşit paylaşım ilkesine dayanarak dağıtıldığını ortaya koymuştur. Adalet Yargı Teorisine göre, kazanımların dağıtımına ilişkin kararları belirleyen dağıtım kuralları karşılaşılan durumlara göre farklılık gösterebilmektedir. Örneğin, grup üyeleri arasındaki uyumun önemli olduğu durumlarda kazanımlar, kişilerin katkılarındaki farklılıklar dikkate alınmaksızın “eşit paylaşım” ilkesine göre dağıtılabilmektedir (Greenberg, 1990: 401, akt. Tan, 2009: 112).

2.3.5.3.Reaktif – Süreç Teorileri

Kararların alınmasında kullanılan süreçlerin adil olup olmadığı üzerinde yoğunlaşan süreç teorileri hukuktan türetilmiş teorilerdir. Bu kategoride yer alan başlıca teori Thibaut ve Walker’ın (1975) “Prosedür Adaleti Teorisi” dir. Bu teoriye göre kişiler temel olarak elde ettikleri kazanımlarla ilgilenirler ve kazanımların belirlenmesinde kullanılan süreç üzerinde de kontrol sahibi olmak isterler (Tan, 2009: 116-117).

Thibaut ve Walker, taraflar arasındaki anlaşmazlıkların giderilmesi için geliştirilen yöntemlere gösterilen tepkileri inceleyen bir araştırma tasarlamışlardır (Greenberg, 1987: 14, Tan, 2009: 117). Teorisyenler, prosedürlerin adaletine ilişkin kuramlarında üç ayrı taraf ve anlaşmazlığın çözüm sürecine ilişkin de iki ayrı aşama tanımlamışlardır. Bunlar, anlaşmazlığa düşen iki taraf (davacı ve davalı), aracı rolünü üstlenen bir taraf (yargıç) ile anlaşmazlığın çözümünde kullanılan delillerin ortaya konduğu süreç aşaması ve anlaşmazlığın çözümünde delillerin kullanıldığı karar aşamasıdır. Thibaut ve Walker, anlaşmazlığın çözümünde kullanılan delillerin seçimi ve derlenmesi aşamasının kontrolünü süreç kontrolü, anlaşmazlığın çözümünü belirlemeyi gerektiren karar aşamasının kontrolünü de karar kontrolü şeklinde adlandırmışlardır. Teoriye göre, hukuki olaylarda verilen hükümlerin olumlu olup olmamasına bakılmaksızın, kullanılan prosedürler süreç kontrolünü içerdiği sürece alınan kararlar adil olarak algılanmaktadır (Özen, 2002: 111, Tan, 2009: 117). Teori, taraflara süreç kontrolü sağlayan prosedürlerin sonucunda alınan kararların, süreç kontrolü sağlamayan prosedürlere nazaran daha adil olarak algılandığını ve sonucun taraflarca daha fazla kabul edilebilir olduğunu savunmaktadır (Tan, 2009: 117).

77 2.3.5.4. Proaktif – Süreç Teorileri

Adalet teorileri sınıflandırması içinde yer alan teoriler arasında en az bilinenleri bu kategoride yer almaktadır. Bu kategorideki yaygın teorik görüş, Leventhal, Karuza ve Fry’ın (1980) “Dağıtım Tercihi Teorisi” ile ortaya atılmıştır. Bu teori, Leventhal’ın Adalet Yargı Teorisi’nin geliştirilmiş modelidir ve dağıtım davranışının genel bir modelini oluşturmaya çalışmıştır. Teori, dağıtım kararlarından ziyade prosedürlerle ilgili kararlara uygulandığından, proaktif-süreç teorileri kategorisinde yer almaktadır. Taraflar arasındaki anlaşmazlıkların çözümünde kullanılan prosedürleri inceleyen reaktif-süreç teorilerinin tersine proaktif-süreç teorileri “dağıtım prosedürleri” ne odaklanmıştır. Bu teoriler, adil uygulamaların gerçekleştirilebilmesi için hangi prosedürlerin kullanılması gerektiğine yanıt aramaya çalışmaktadır (Greenberg, 1987: 15, akt. Tan, 2009: 117-118).