2. BÖLÜM: ÖRGÜTSEL ADALET
2.3. Örgütsel Adalet ve Güven İlişkisi
Adalet kavramı, sosyal psikoloji ve örgütsel davranışın önemli değişkenlerinden birisidir. Bu alanlarda adalet ve örgütsel adalet üzerine yapılan çalışmalar, bu değişkenin, çalışanların motivasyonlarını, örgüte olan bağlılığını, iş performansını ve iş tatminini arttırmada önemli etkileri olduğunu ortaya koymaktadır. Bireylerin çalıştıkları örgüte ait adalet algıları, örgüt açısından pek çok önemli sonuçlar doğurmaktadır. Adalet algısının ortaya çıkardığı en önemli sonuçlardan birisi, çalışanların spesifik olarak yöneticileri, global anlamda da üst yönetim ve çalıştıkların şirkete duydukları güven duygusunu (Günaydın, 2001; 1) arttırıcı özelliğe sahip olmasıdır.
Güven şirketlerde kontrol mekanizmalarının gerekliliğini ve bürokratik yapıların doğurduğu maliyetleri minimuma indirmekte, bilgi paylaşımını arttırmakta, şirket içerisinde zararlı davranışları minimuma indirerek, bölünmeleri engellemekte, alınan kararlarla ilgili olarak, şirketin geleceği ile ilgili belirsizlikleri azaltarak örgütün uyum içinde çalışmasını sağlamaktadır (Günaydın, 2001; 1). Güven kurumlarının hemen hepsi, kazanımların bireyler arasında tekrarlanan biçimde mübadelesini ifade eden sosyal mübadele kavramına dayandırılmıştır. Risk ve savunmasızlık, sosyal veya ekonomik mübadele içine giren tüm çalışanlar için, söz konusudur ve örgütsel
ilişkilerde örgütün kendisi ve çalışanlar, farklı risk ve savunmasızlık durumlarıyla karşı karşıyadırlar (Özen, 2003; 196). Uygulamada bu tip risk ve savunmasızlıkların tanımlamaları yapılmadan, tasdik edilmiş iş tanımlarına gerek duyulmaktadır. Fakat uygulamada pek fazla yer almayan bu tanımlamalar, sosyal değişimleri belirleyen kavramlardır. Bu tanımlamaların önemi, organizasyonel destek, işbirliği, en alt çalışandan, üst yöneticiye kadar olan ve yönetimin her kademesinde, kaliteli ilişki içerisinde olmak (Chiabura ve Marinova, 2005; 169) için gereklidir.
Güvenilirliği tespit etmek için, değişim periyodu içerisinde önemli yere sahip olan, sembolik element, organizasyonel adalettir. Organizasyonel adalet teorisi, güven konusunda üç bakış açısı içerir, bunlar; güveni dağıtan, usulüne uygun işleyen bir dava ve etkileşim sürecidir. Adaleti dağıtan, verilecek kararların sonuçları üzerine odaklanmalı, örneğin yeniden yapılanmanın sonuçlarını göz önüne almalıdır. Prosedürel adalet, kararları vermekte kullanılan prosedürlerle ilgilenir, işten çıkarılan ve işe devam eden memurlar gibi. Brockner ve Siegel, organizasyonda hem çalışan hem de denetçiler üzerinde daha yüksek güven seviyesine sahip olan prosedürel adaletin olumlu yönlerini keşfetmişlerdir. Bunun için ilk yapılması gereken, kararlar sonucunda zarar görmüş personelle ilgilenmek, onu önyargılarından kurtarmak, uygulamaları tutarlı devam ettirmek, haber ya da bilginin doğruluk derecesini iyi ölçüp ona göre bilgilendirmek, başarı için etik standartlara uygun ve ahlaki bir şekilde davranmak, az sayıdaki tercihleri çoğaltabilmeye odaklanmak olarak sayılabilir (Searle, 2004; 710). Güvensizlik ne kadar azaltılırsa, örgüt iklimi de buna uygun bir hal kazanacaktır.
Örgütsel alanda yapılan çalışmaların, uygulama bölümünde, çalışanların adillik ile ilgili olumlu algılamalarının, yöneticilerine duydukları güvenle yakından ilişkili olduğu sonucu ortaya konulmuştur. Adil uygulamaların güveni arttırıcı faktörlerden biri olduğunu belirten Butler’ın görüşü, diğer araştırmacılar tarafından da destekleniştir. Prosedürel ve dağıtımsal adalet arasında ayrım yapmak gerekirse; prosedürel adaletinin, ekonomik mübadelenin adilliğine yönelik yargılamadaki tipik ölçüt olduğu söylenebilir. Ekonomik mübadelenin katkı oranında kazanç elde etme şartına bağlı olma özelliği güvenin salt dağıtım adaleti algılamalarına dayalı olarak gelişimini zorlaştırabilir. Çünkü güvenin gelişimi, tarafların sorumluluklarını taşıma yönündeki duyguları ve tutarlılıkları ile ilgili delillere gereksinim duyar (Özen, 2003; 197). Bu durum geçmiş
deneyimler ve karar verme süreçlerinin güvenilirliğe ilişkin ipuçları vermektedir. Bu tip karar verme süreçlerinde doğru bilgiye ulaşabilmek için, prosedürlerin içeriğini bilmek yerinde olacaktır. Bu sayede hem mevcut prosedürlerin şimdisi ve gelecekteki durumlar için, kararların adilliğine olan inanç test edilmiş olacak, hem de, etkileşimsel adaletin ne yönlü işlediğine çalışanlar tanık olmuş olacaklardır. Çalışanların prosedürleri bilmesi çalışma ilişkileri içerisinde bir güven ortamı yaratacak ve olumlu algılamalara neden olacaktır.
Adalet teorisinin en önemli ve en eşsiz öğesi, genelleştirilerek adil muameleyi çalışanlara hissettirmektir. Bire bir birleşmeyi sağlamak, bu uygulamanın anahtarıdır. Bu sonuçlar için, bilişsel olarak adil bir şekilde yargılamaya başvurmak gerekir. Bazı araştırma kanıtlarına göre, adil bir şekilde yargılama fikrini desteklemek, kişilerarası güveni bir vekil olarak tayin etmektir. Organizasyonun otoritesine birinin güvenilirliğiyle ilgili küçük bir bilgiye sahip olması durumunda, sezgisel adalet teorisi oluşturulmuş olur. Ek olarak, birinin adaletle ilgili konularda bilhassa dikkatli ve duyarlı olması da güveni doyurmaktadır (Lind, 2001; 67).
Prosedürel adalet ücret, terfi, maddi olanaklar, çalışma şartları ve performans değerlemesi gibi unsurların belirlenmesi ve ölçümünde kullanılan metot, prosedür ve politikaların adil olma derecesi olarak tanımlanmaktadır. Örneğin performans ödülleri dağıtımının adilliği dağıtımcı adalet kavramının konusunu oluştururken, yine aynı performans ödüllerinin belirlenmesinde kullanılan metotların adilliği ise, prosedürel adalet kavramının konusunu oluşturmaktadır. Örneğin, ücret ile ilgili bir karara varırken amirin veya örgütün takip ettiği politika ve prosedürlerin ne derece adil olduğu, bu politika veya prosedürlere işgörenlerin ne derece güven duyduğu, prosedürel adalet kavramının konularıdır. Prosedürel adalet daha global bir boyut ve daha geniş bir anlam (örgütsel boyutta) taşırken, dağıtımcı adalet, daha çok ücret gibi bireysel boyuttaki çıktılarla ilişkilidir. Dağıtımcı adaleti de belirlemesi açısından prosedürel adaletin örgüt yönetimi ve başarısındaki önemi son derece büyüktür (Doğan, 2002; 72). Prosedürel adalet, mevcut prosedürlerin ne oranda adil olduklarına ve onların yapısını ifade eden biçimsel prosedürler ile bu prosedürlerin ne şekilde uygulandığına, yani kararları alan kişilerin davranışlarına işaret eden etkileşimsel adalet kavramını içermektedir. Bu adalet türünün yapısal ve kişilerarası unsurların her ikisi de algılanan güveni etkileyebilir.
Ancak etkileşim süreci farklılık gösterecektir. Eğer, prosedürel adaletin yapısal yönü kalıcı ise, belirsizliği azaltmakta ve kararların yapısına bağlı olarak gelişen tahminleri kolaylaştırmaktadır. Prosedürlerin yapısal yönü kadar, kararları alan yöneticilerin davranışsal eğilimlerinin de çalışanların etkileşimsel adalete yönelik algılamalarını şekillendirerek, güven düzeyini belirlediği iddiası mevcuttur.
Yöneticilerin kişilik özellikleri veya davranış eğilimleri ile ilgili, ayrıntılı veya değişmez bilgilere ulaşmanın ve deneyimler edinmenin zor olduğu örgüt bağlamında çalışanlar için en sağlıklı başvuru kaynağı, örgüt sistemi içinde biçimlendirilen ve yöneticilerin uygulamalarının çerçevesini belirleyen prosedürlerdir. Yapısal açıdan adil olan prosedürler, örgüt sistemine ve sistemin temsilcisi olan karar alıcı kişilere, güven duyulmasını sağlarken, bunun tersine adil olmayan prosedürler de kazanımların adil olarak dağıtılamayacağı yönünde bir güvensizliğe neden olabilmektedir. Yöneticiler ise, adil prosedürlere dayanan tavırlar sergiledikleri oranda güvenilir bulunulacaklardır (Özen, 2003; 199-200).