Rousseau’ya göre özdeşleşme “bilişsel büyüme” olarak ifade edilir ve iki şekilde ortaya çıkar. Bunlardan birisi durumsal özdeşleşme diğeri ise derinleşmiş özdeşleşmedir. Durumsal özdeşleşme temel seviyede özdeşleşmeyi, derinleşmiş özdeşleşme ise yüksek düzeyde özdeşleşmeyi tanımlar. Durumsal özdeşleşme belli amaçla alakalı algılanan fayda koşulunda ortaya çıkar. Zamanla etkileşimle beraber derin hal alarak özdeşleşmeye dönüşür. Ancak derin düzeyde özdeşleşme her durumda başarı getirmeyebilir (Rousseau, 1988: 217).
Barker’a göre bütün organizasyonların örgütleriyle fazlasıyla özdeşleşmiş çalışanlara ihtiyaçları olmayabilir ve “özellikle fast-food türünde hizmet veren bir işletme ya da küçük bir bilgisayar donanım firmasının patronuna örgütsel özdeşleşmeden bahsederseniz fikriniz onlara çılgınca/delice gelebilir” (Barker, 1998: 260).
35
Ayrıca özdeşleşmenin “derin” olması, değişim ortamlarında bireylerin değişime direnç düzeyini artırıcı bir etki yaratabilir. Bu nedenle, örgütlerin çalışanlarının hangi düzeyde özdeşleşmeleri gerektiği konusunda da düşünmeleri gerektiği ifade ettiği söylenebilir. Örgütler böyle bir durumda çalışanlarını tam özdeşleşme, kısmi özdeşleşme ya da özdeşleşmeme davranışlarından birini destekleyebilirler. Buna göre özdeşleşmeme, araştırmacılar tarafından bireyin kendisinin örgütle aynı öz- niteliklere ve ilkelere sahip olmaması hali olarak tanımlanmıştır. Bireyler bir örgüte üye olmadan önce örgüte ilişkin çeşitli düşüncelere sahip olurlar ve örgütle özdeşleşme düzeyi üyeliğin bu aşamasında başlar. Üye olunduktan sonra ise örgütsel sosyalizasyon çabaları ile birey örgüte ve örgüt içinde yerine getireceği göreve hazırlanır. Örgütte hazırlama süreci özdeşleşmeyi artırarak önemli bir faktör olur. Kişi, kendisine kural, örgütsel değer ve davranışları öğreten güçlere karşı bir tepki yapar (Schein, 1971: 9). Bu süreçte birey, tüm değer ve kuralları kabul edebileceği gibi değer ve kuralları reddedebilir de. Kurallara başkaldıran kişi, amaçlarını örgütün amaçlarının gerçekleştirilmesini engellemek için kullanır. Öte yandan, değer ve kuralları oldukları gibi kabul eden bireylerin, yaratıcı yönleri kaybolacağı için, örgütü “kısır bir bürokrasi”ye dönüştürmeleri de mümkündür. Bu bakımdan, örgüt için en uygun seçenek, bireyin yaratıcı gücünden yararlanmak üzere, ondan “yeteri kadar” yani temel değer ve kurallara uymasını istemek ve beklemektir. Aynı zamanda üyeliğin bedeli, örneğin örgütün tüm basamaklarında bulunanların aynı biçimde giyinmelerini isteyecek kadar yüksek tutulmamalıdır. Bu kapsamda, örgütsel özdeşleşme düzeyinin yüksekliğinin her zaman arzu edilen bir durum olmadığı, örgütün hedef ve stratejilerine göre faklı düzeylerde özdeşleşmiş iş görenlerle çalışmanın firmalar tarafından arzu edilebileceği söylenebilir. Öte yandan özellikle değişim ve birleşme dönemlerinde örgütlerin aşırı düzeyde örgütleriyle özdeşleşmiş bireylerle ilgili problem yaşayabilecekleri göz önüne alındığında, bu örgütlerin bir plan dâhilinde özdeşleşmemiş/düşük düzeyde özdeşleşmiş iş görenlerle çalışmak istemeleri anlamlı olarak değerlendirilebilir (Tosun, 1981: 145).
36 1.9. Örgütsel Özdeşleşme İle Örgütsel Bağlılık Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar
Örgütsel özdeşleşmenin, üyelerin örgütekarşı bağlılıklarını gösteren önemli bir etken olduğu söylenebilir. Özdeşleşmenin örgütsel etkililiğin sağlanmasında önemli olduğu Brown (1969) ve Rotondi (1975) tarafından yapılan daha önceki öncül çalışmalarda vurgulanmıştır (Bamber ve Iyer, 2002: 27). Ancak örgütsel özdeşleşme ile biçimsel bağlılık farklıdır. Biçimsel bağlılık, örgüt üyeliğinin devam ettirilmesi anlamında kullanılmaktadır (Steers, 1977: 115). Örgüt üyeleri arasında psikolojik bir uzaklık bulunmaktadır. Bu yüzden, örgütsel özdeşleşmeden farklı olarak biçimsel bağlılık kavramı örgüte karşı her zaman olumlu bir durumu yansıtmayabilir (Tosun, 1981: 145).
Örgütsel özdeşleşme genellikle örgütsel bağlılık kavramıyla karıştırılmakta, bazen de aynı anlama gelecek şekilde kullanılmaktadır (Allen ve Meyer, 1990: 252 ve Mowday ve diğerleri, 1979: 226).
Fakat iki kavram farklıdır. Bazı araştırmacılar (Hall ve diğerleri, 1970 ve O’Reilly ve Chatman 1986) örgütsel özdeşleşmeyi, örgütsel bağlılık ve örgütsel içselleştirmenin bir parçası olarak belirtmişlerdir (Bamber ve Iyer, 2002: 27).
Mael ve Asforth’a göre; özdeşleşme örgüte has olup, bağlılık ise örgüte has olmayabilir. Örgütün amaçları ve değerleri diğer örgütlerce paylaşılabilir. Bu sebeple üye örgütüyle ortak bir çıkarı paylaşmadan da örgüte bağlılık gösterebilir. Fakat üye örgütü ile özdeşleşmiş ise, örgütünden ayrıldığı zman psikolojik çöküntü yaşayabilir. Örgütsel özdeşleşmenin önemli bir farkı da, kişinin örgüte karşı hissettiği ruhsal yakınlığı, kişilerle olan ilişkisinden daha çok kavraması ve örgütsel özdeşleşmenin kişiler arasında etkileşme olmasa da oluşmasıdır (Mael ve Asforth, 1995: 313). Örgütlere kişilerin diğer kişilerle ilişkisinin ötesinde psikolojik olgu olarak bakılırsa, bireyin kendiliğinden örgütsel özdeşleşmeyi özümsemesi oldukça açıktır. Örgütsel özdeşleşmenin varlığından bahsedebilmek için üyelerin isteyerek örgütteki, varlığına devam etmesi ve gelecekte de var olmayı istemesi gerekir, öte yandan diğer üyeler tarafından tanınması veya takdir edilmesi gerekmez (Dick ve diğerleri, 2004: 185).
37
Özdeşleşme, gruptaki üyeliğin kişinin benliğine nasıl katıldığını gösterirken bağlılıksa, karşılıklı değişim faktörlerine bağlı olarak kişinin örgüte yönelik davranışlarına odaklanır. Örgütsel özdeşleşmenin kaynağı olarak ifade edilen Sosyal Kimlik ve Sosyal Kategorizasyon kuramları gereği bireyin kendisini bir kategori ile özdeşleştirmesi durumunda bu kategoriye ilişkin algı, bireyde uzun sureli olarak devam edebilmekte iken, bu kategoriye ait olmanın getirdiği davranışsal çıktılar (örneğin örgütsel vatandaşlık davranışı) zaman içerisinde göreceli olarak farklılıklar arz edebilmektedir. Çünkü birey sadece örgütüyle, aynı zamanda çalışma grubuyla değil, kendi kariyeriyle de özdeşleşmektedir. Bu nedenle bazen davranışsal sonuçlar farklılık gösterebilmektedir. Diğer yandan örgütsel bağlılık ise, bir davranışsal çıktı olarak örgütsel özdeşleşmenin davranışsal çıktılarından daha kararlıdır. Ayrıca özdeşleşme örgütün kaderiyle bir olma, örgütün kaderini paylaşma ve örgütle benzerlik arz etme noktasında iken, bağlılık örgüt-birey arasında bir değiş-tokuş ilişkisine dayanmaktadır. Bu ise bağlılığın daha ziyade maddi bir ilişkiye dayandığını göstermektedir. Bu nedenle özdeşleşme ve bağlılığın kavramsal olarak birbirinden farklı olduğu söylenebilir (Dick ve diğerleri, 2004: 185).