Desen Çizme, Tasarım Tekniği Ve Uygulama

Gelenekli sanatlarda desenler iki önemli özellik taşırlar.

1.Milli üslubu belirleyen birleştirici ortak özellikler ki, bunlar hassasiyetle korunması şarttır. Çünkü bu özellikler, ait olduğu milletlerin kimlikleri gibidir ve sanatının her dalına mutlaka yansımıştır. Sadelik içinde güzelliği yakalamak, az malzeme ile mana zenginliği yakalayabilmek, Türk sanat üslubunun ana çizgilerini oluşturur.

Bu özellikler aynı zamanda Türkün dünyaya bakışını, yaşayış biçimini de sanata yansıtmaktadır. Türk sanatının mimari, musiki, edebiyat, bezeme gibi bütün dallarında milli özellikleri seyretmek mümkündür67.

2.Diğer özellik ise, ait olduğu sanat dalını zenginleştiren, tasarım hacmini genişleten üsluplar arasındaki farklılıkları belirleyen, ayırıcı özelliklerdir.

Mesela Fatih devri bezemelerinde hakim olan Baba Nakkaş üslubundaki yuvarlak uçlu yapraklar ile Yavuz Sultan Selim’in çaldıran seferinden dönerken beraberinde getirdiği sanatkarlardan Şah Kulu’nun ortaya koyduğu saz yolu üslubu ince uzun, sivri uçlu yaprakları ve daha sonra saray nakışhanesi baş nakkaşı Kara Memi’nin has bahçesinin çiçeklerini tezyinata taşıyarak başlattığı üsluptaki yaprakla, şekil olarak hep birbirinden farklıdır.

Celal Esad Arseven’in Hayat Mecmuası'ndaki bir makalesinde Türk tezyinatını Orta Asya Selçuklu ve Osmanlı olmak üzere üç devirde incelerken

67

İnci A.BİROL, “Türklerin Sanata Bakışı ve Tezyini Sanatlarda Desen Çizme Tekniği”,Osmanlı

şöyle demiştir. “Her devrin üslubu birbirinden farklıdır. Fakat her şubenin tezyinatı da birbirine yabancı olmayan ve biri diğerinin istihalesinden ibaret bulunan şekilleri muhtevidir. O derece ki, mudekkik bir göz bunlar arasındaki karabeti ve hepsinde aynı kavmin bedii ve ruhi tezahüratını müşahede eder. Orta Asya sanat eserleri üzerindeki tezyinat ile Selçuki ve Osmanlı tezyinat ı mukayese edilirse Türk’ün duygusunu gösteren aynı bir nispet ve vezin, aynı bir düstur görülür”68.

Desen tasarlanırken, desenin çeşidini, motiflerin büyüklüğü ve kullanılacak renkler, üzerine işleneceği yüzeyin şekline, büyüklüğüne, yapıldığı maddeye ve işlenilirken kullanılacak tekniğe göre seçilir. Onun için Türk tezyini sanatlarında kalıp usulü kullanılmamış, bezenecek her yüzeye uygun yeni bir desen çizilmiştir.

Sınırlı küçük alanlar için pano tarzı desenler, düzgün olmayan alanları bezemek için serbest desenler, geniş alanları bezemek için ulama (raport) desenler, geometrik yüzeyler için simetrili desenler tercih edilir.

Gene bir çini panodaki hatayi motifi, tezhip edilecek desendeki hatayi motifine göre çok daha büyük ve ayrıntılıdır. Taş üzerine oyulacak desenin motifleri de büyükçedir.

Tezhip sanatında, uygulanacak desenin motiflerinin boyutu, kullanılacak tekniklere ve gözün esere seyredebileceği uzaklığı göre değişir.

Mesela celi (iri) levha, yazma esere göre daha uzaktan seyredildiği için, celi levhadaki kullanılacak motifler daha iri olmalıdır. Zira esas olan, eseri süslemek maksadıyla yapılacak tezhibin de aynı uzaklıktan seyredilebilir olması ve yazıyı etkilememesidir.

Renk seçiminde ise, taş, fildişi, ahşap ve deri üzerine işlenecek desenler için zemin doğal yapısına uygun renkler ve altın tercih edilir. Çini de

68

ve kağıt üzerine yapılan tezhiplerde ise, bulunduğu yüzyıla göre değişen Türk sanatının klasik renk zevki dikkate alınır69.

Desenin yapı taşlarını oluşturan motifleri çıkış kaynağı, tarihi gelişimi, çizim tekniği, özellikleri, desen içinde kullanılış şekli ve çeşitleri ile iyi tanımak, desen tasarımında atılacak ilk önemli adımdır.

Herhangi bir motifin çiziminde ilk önce, kaneviçesini (dış şekli) ve eksenlerini belirlemek gerekir. Böylece gözün seçebileceği hafiflikte çizilen kaneviçe, motifin büyüklüğünü ve genel şeklini tespit etmiş oluruz. Daha sonra kaneviçesi esas alınarak içine motifin ayrıntıları yerleştirilir.

Motiften sonraki ikinci adım desen bilgisidir. 20. yy’ın müzehhiplerinden Muhsin Demironat Hoca desen çizimini anlatırken, “Kompozisyon hazırlamayı nasıl öğreneceğiz” dersek, bunun iki yolu vardır der ve şöyle anlatır:

1-Motif ilgisi ve desen çizme tekniğini iyi bir ustadan öğrenmek, 2-Göz eğitimi için çok görmek, el eğitimi için çok çizmek.

Her ne kadar sanatta kabiliyet ve azim ön plana gelirse de, kendi kendini yetiştirmek ile bir üstad görerek yetişmek arasında, çok büyük fark vardır demektedir. Bu tavsiyeler atalarımızın “Üstadsız sanat haramdır” sözünü de doğrulamış oluyor70.

-Bütün bu bilgi ve birikim sonrasında deseninin tasarlanmasında şu sıra takip edilir.

-Bezenecek alanın sınırları çizilir.

-Yerine uygun, ne çeşit bir desen çizileceği belirlenir. -Varsa simetri eksenleri ve taraflar çizilir.

69

İnci A. BİROL,a.g.m.,s.312

70

-Seçilen desen çeşidine göre helezonlarla plan tamamlanır.

-Daha sonra plan üzerine motiflerin yeri ve büyüklüğü, kaneviçeleri ile işaretlenir.

-Kaneviçelerin içine motiflerin ayrıntıları çizilir.

-Demlenme süresi (Gözün deseni tamamen unutabilmesi için geçmesi gereken süredir. Günkü göz alışkanlık kazanır ve bir müddet sonra hataları fark edemez hale gelir. Bir manada desenin olgunlaşması süresi olan demlenme süresinden sonra, desen tekrar ele alınarak son düzeltmeleri yapılır.) geçtikten sonra düzeltmeler yapılarak desenin çizimi sona erer.

Desenin kağıda geçirilme zamanı geldiğinde ise, desen açık zemin üzerine geçirilecekse, iğnelenmiş kalıp iğnenin battığı yer alta gelecek şekilde yerleştirilir ve tülbentten yapılmış kaseye, füzen tozu kullanılarak üzeride gezdirilir. Desen, koyu renk kağıda geçirilmek istenirse ince bir kağıt tebeşirlenir ve tebeşirli kısım zemin üzerine gelecek şekilde konur. Hazırlanan desen de tezhiplenecek kağıt üzerine sabitleştirildikten sonra ince uçlu bir kalem yardımıyla desen üzerinden çizilir. İşlem bitince zemindeki fazla tebeşir yumuşak bir bezle atılır. Taşların fazlalığı bayat ekmek ile de temizlenir. Desen aktarımından sonra renklendirme işlemine geçmeden önce hafif tebeşire sürülmüş bir bezle, kağıt üzerindeki fazla yağ alınır ve renklendiriri.

Bu klasik yöntemler dışında gelişen teknikle birbirine ya ışıklı masa yardımı ile ya da kurşun kalem ile hazırlanan deseni kağıda ters çevirerek tersten kurşun kalem ile tekrar çizilecek veya tırnak bastırarak da kağıda geçirilir.

BÖLÜM IV

IV.TEZHİP SANATININ KOMPOZİSYON ve RENK ÖZELLİKLERİ IV. Tezhip Sanatının Kompozisyon Ve Renk Özellikleri