ÇDYİE’nin Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması

Araştırmanın ilk aşamasında, çocukların yürütücü işlevlerinin davranışsal göstergelerini yakalamayı amaçlayan bir ölçek olan Çocukluk Dönemi Yürütücü İşlevler Envanteri’nin (CHEXI; Thorell ve Nyberg, 2008) Türkçe öğretmen formunun 48-72 aylık çocuklar için geçerlik ve güvenirlik çalışması gerçekleştirilmiştir.

İlk olarak madde analizi yapılmış ve ölçekteki tüm maddelerin ve alt boyutların ayırt edici oldukları tespit edilmiştir. ÇDYİE’nin yapı geçerliğini ortaya koymak üzere yapılan DFA’ya göre, iki faktörlü modelin gözlemlenen verilere en iyi uyumu sağladığı bulunmuştur. Başka bir deyişle DFA, 4-6 yaş arası küçük çocukların günlük yaşamındaki yürütücü işlevlerin, kontrollü davranışın iki ayrı yönüne ayrılabileceğine dair kanıt sağlamıştır: ketleyici kontrol ve çalışan bellek. ÇDYİE, başlangıçta dört faktör göz önünde bulundurularak tasarlanmış olsa da (çalışan bellek, planlama, ketleyici kontrol ve düzenleme), iki faktörlü yapının (çalışan bellek ve ketleyici kontrol) hem ebeveyn hem de öğretmen tarafından değerlendirilen verilere en iyi uyumu sağladığı bulunmuştur (Thorell ve Nyberg, 2008). ÇDYİE üzerinde yapılan sonraki araştırmalar da iki faktörlü bir yapının verilere iyi uyduğunu bulmuştur (Camerota vd., 2018; Catale vd., 2013a; Catale vd., 2013b;

Kayhan, 2010; Thorell ve Nyberg, 2008). Buna göre, farklı yaş ve milletlerden çocukları dahil eden çalışmalar arasındaki bu yüksek düzeydeki uyuşum, 4 ile 12 yaş arası çocuklarda ampirik olarak farklı iki alt ölçeğin (Çalışan Bellek ve Ketleyici Kontrol) kullanımını desteklemektedir. ÇDYİE’nin ebeveyn ve öğretmen değerlendirmeleri, çeşitli Avrupa ve Asya kültürlerinden (Thorell, Veleiro, Siu ve Mohammadi, 2013) çocuklarda akademik başarıyı öngörmektedir ve DEHB olan çocuklar ve tipik olarak gelişen çocuklar arasında iyi bir ayrım yapmaktadır (Catale vd., 2013b; Thorell vd., 2010).

Ölçeğin geçerlik çalışmaları kapsamında ayrıca ölçüt bağıntılı geçerlik yöntemi kullanılmıştır. Bu amaçla, ÇDYİE ile Çocuk Davranış Değerlendirme Ölçeği Davranış Düzenleme Alt Ölçeği arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Ölçeğin güvenirliğine yönelik elde edilen Cronbach alfa’s iç tutarlık ve test tekrar test güvenirlik sonuçları ise ölçeğin iyi

110 düzeyde güvenilir olduğunu göstermektedir. Tüm bu sonuçlar, iki alt ölçekte toplam 24 maddeden oluşan ÇDYİE Türkçe formunun 48-72 aylık çocukların yürütücü işlev becerilerini değerlendirmede geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu ortaya konmuştur.

ÇDYİE, iyi psikometrik özelliklere sahiptir ve dolayısıyla yürütücü işlev eksiklikleri, DEHB ve erken akademik zorluklar geliştirme riski taşıyan çocukları tanımlamak için değerli bir tarama aracı olarak düşünülebilir.

Yürütücü işlevlerin ebeveyn veya öğretmen tarafından değerlendirilmesini sağlayan diğer bir derecelendirme ölçeği (rating scale) Yürütücü İşlevler Davranış Derecelendirme Envanteri’dir (BRIEF; Gioia vd., 2000). BRIEF, ebeveyn, öğretmen ve öğrenci formlarını içerir ve okul öncesi yaştaki çocuklarla kullanılmak üzere değiştirilmiş ve BRIEF-P adını almıştır (Gioia, Espy ve Isquith, 2003). BRIEF okul öncesi versiyonu, çocukların altta yatan bilişsel yeteneklerinin davranışsal dışavurumlarını yansıttığı varsayılan ev ve okul öncesi bağlamlarda gözlemlenebilir davranışları ölçmektedir (Isquith vd., 2013). Güçlü yönlerine rağmen, BRIEF-P nispeten uzundur (68 madde) ve protokol ve puanlama dâhil olmak üzere uygulama başına 2 ABD dolarından fazla maliyeti vardır. Bu faktörler, BRIEF-P'nin düşük kaynağa sahip araştırmalarda ve ortamlarda kullanılmasına engel olmaktadır (Camerota vd., 2018). ÇDYİE ise çevrimiçi ücretsiz olarak mevcuttur ve diğer derecelendirme ölçeklerinden önemli ölçüde daha kısadır, bu da onu düşük kaynaklı ortamlar için iyi bir seçenek haline getirmektedir.

Mevcut yürütücü işlevler derecelendirme ölçeklerinin (BRIEF-P; Gioia vd., 2000;

CBQ; Rothbart vd., 2001) ciddi bir sınırlaması, sadece çalışan bellek ve ketleyici kontrol gibi farklı yürütücü işlev yapılarını ölçen maddeleri değil, aynı zamanda DEHB için tanı ölçütleriyle neredeyse aynı olan maddeleri de içermesidir (Thorell vd., 2010). ÇDYİE diğer yürütücü işlevler derecelendirme ölçeklerinden farklı olarak, özellikle yürütücü işlev becerilerine odaklanmak amacıyla geliştirilmiştir. Yürütücü işlevlerin, diğer yapılarla nasıl ilişkili olduğu ölçmek istendiğinde, yürütücü işlev becerilerine ÇDYİE gibi daha spesifik olarak odaklanan bir ölçme aracı gereklidir.

Derecelendirme ölçeklerinin kullanılmasının altında yatan bir varsayım, yürütücü işlevlerin performansa dayalı görevlerde değerlendirilen süreçlerle önemli ölçüde ilişkili davranışları ölçmeleridir (Toplak vd., 2013). Ancak, Toplak vd. (2013) tarafından performansa dayalı görevler ile yürütücü işlevler derecelendirme ölçekleri arasındaki ilişkiyi araştıran bir meta analizde, iki yöntem arasında sadece küçük korelasyonlar bulmuşlardır ve

111 bu nedenle yürütücü işlevler için bu iki değerlendirme yöntemi arasında gözlemlenebilir bir yakınsama geçerliliği olmadığı sonucuna varmışlardır. Ancak, analizlerinde klinik olmayan okul öncesi dönem çocuklarından oluşan örneklemi olan bir çalışma yer almamaktadır (Toplak vd., 2013). Bu amaçla, Laufs (2018) tarafından yapılan çalışmada normal gelişim gösteren okul öncesi çocukların performansa dayalı ketleyici kontrol ve çalışan bellek ölçümleri ve BRIEF-P ebeveyn değerlendirmelerinin birbiriyle ilişkili olup olmadığını incelenmiştir. Sonuç olarak, BRIEF-P Çalışan Bellek alt ölçeğinin performansa dayalı dört ölçümden üçü ile küçük anlamlı korelasyonları gözlemlenmiştir. BRIEF-P Ketleyici Kontrol alt ölçeği ile performansa dayalı ölçümler arasında ise anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. İki değerlendirme yolu arasında ilişki bulunamamasının nedeni, bir çocuğun ebeveyni tarafından değerlendirilebilen davranışının asla saf bir biçimde ketleyici kontrol ya da çalışan belleği ölçmemesidir, çünkü her zaman dahil edilen başka değişkenler de vardır (durumsal bağlam, ebeveyn-çocuk etkileşimi vb.) (Laufs, 2018, s. 62).

Birkaç çalışma, ÇDYİE ile yürütücü işlevlerin performansa dayalı ölçümleri arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Thorell ve Nyberg (2008) tarafından yapılan orijinal çalışma, iki ÇDYİE alt ölçeği ile ketleyici kontrol (go/no go görevi) ve çalışan bellek (kelime aralığı görevi) laboratuvar ölçümleri arasında anlamlı orta düzeyde ilişkiler bulmuştur. Catale vd.

(2013a) ve Kayhan (2010) ise ÇDYİE ile yürütücü işlevlerin performans ölçümleri arasında anlamlı bir ilişki bulamamışlardır. Görüldüğü üzere bu konuya ilişkin farklı bulgular bulunmaktadır. Thorell ve Catale (2014), performansa dayalı ölçümlerin sıklıkla yürütücü işlevleri ölçmek için "altın standart" olarak görülmesine rağmen, derecelendirme ölçekleri ve performans görevleri arasındaki düşük korelasyonların bir sınırlama olarak görülmemesi gerektiği belirtmektedir. Sonuç olarak, yürütücü işlevler derelencelendirme ölçekleri ve performansa dayalı ölçümler birbirini tamamlayıcı olarak görülmelidir. Her iki değerlendirme yöntemi de yararlı ve değerlidir, ancak çocukların yürütücü işlevlerine ilişkin farklı bilgi türleri sağlamaktadırlar.

Alanyazın, ÇDYİE’nin farklı katılımcılar, kültürler ve yaş gruplarıyla kullanımını desteklemektedir. Dolayısıyla, ülkemizde çocukların yürütücü işlev becerilerini incelemeyi amaçlayan gelecekteki araştırmalarda önemli bir ihtiyacı karşılayacağı düşünülmektedir.

Ayrıca, yürütücü işlevler ile ilgili risk grubundaki çocukların belirlenmesinde ve müdahale uygulamalarının yönlendirilmesinde kullanılabileceği söylenebilir. ÇDYİE hem araştırma hem de klinik ortamlarında kullanılabilir. Ancak, norm referanslı puanlar henüz

112 geliştirilmediğinden, bir çocuğun puanlarının klinik olarak yükselip yükselmediğine dair çıkarımlarda bulunulamaz.