Osmanl• Devleti’nde ekonomik yap•da birkaç •ekilliydi. Genelde •ehirlerde ziraat ve
ticaret vard•. Ayr•ca genel al••veri•ler için birkaç yer vard•. Her •ehirde Bedesten541,
536 “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kürtler”, s. 117. 537 Evliya, IV, s. 307.
538
Zîrâ bizzât Hazret-i Alî'nin nazargâh• oldu•undan ve bir kubbe-i havz•n• Hazret-i Alî binâ etdi•inden Alî Hammâm• derler.
539
Evliya, IV, s. 345-346. 540
BOA. d., no. 998, s. 73• BOA. d., no. 308, s. 48,190• BOA. d., no. 195, s. 36, • BOA. TT-d., no.660, s. 53,267.
541
Bedesten'in kökeni “Beziistan” ve “Bazzazistan” terimlerinden gelmektedir. Arapça Bez veya Bezzaz (Bez sat•c•s•) kelimesinden olmu•ur ve buralarda kuma• ve de•erli malzemeler sat•lan yerlere denilir. Beziistan kelimesi daha sonra dillerde bedesten olarak geçmistir. Kentin as•l kapal• al••veri• merkezi ve tüccarlar•n çal••ma yeridir. Uluslararas• pazar için üretim yapan sanat dallar•n•n Bedestene çok yak•n olmas•, üretenle pazarlayan aras•ndaki ileti•imin sa•l•kl• geli•mesini ve kolayl•••n• da öngörmektedir. Burcu Küçükömürcü, “Geleneksel Türk Osmanl• Çar•• Yap•lar• ve Günümüzdeki Al••veri Merkezleri
119
Çar••542 ve Dükkanlar543 vard•. Evliya Çelebi, !mâdiyye'nin tüccarlar•yla kar••la•m•• ve
•ehirde ticaret çok yo"un oldu"undan dolay• çal••mak çok önemliydi. Evliya, kâr [u]
kisb-i ahâlî-i •mâdiyye hakk•nda •öyle diyor: "Bir s!n!f! kavm-i tüccârd•r kim Ba"dâd'a
ve #ehrezûl ve Musul ve Hasankeyfâ ve Mardin ve Diyârbekir'e metâ‘ götürürler. Ve bir zümresi alaca $al u $apik ve çar•k ku•ak giyüp ku•anup el-kâsibü habîbullah deyüp
çârsû-y• bâzâr dükkânlar•nda ehl-i h•refdir.%544
!mâdiyye'de çal••mak çok önemliydi, hatta el-kâsibü habîbullah cümlesini
kulanm••lard•r. Ayr•ca !mâdiyye'deki Hristiyan azan•klar•n• anlat•rken tekrar •ehrin ticaret önemini göstermitir "Bî-medh-i kenîse-i râhibân-• M•kd•siyân: Cümle (---) aded
deyr-i b•trîk u k•ssîs u derdergân-• ruhbânând•r. Ammâ Fireng ve Urum ve K•btî (---) kenîseleri yokdur. Lâkin kendileri ticâret ile gelüp giderler, sâkin olamazlar."545
Bunula birlikte Musul •ehrinde ayr• i• ve ticaretlerin oldu"unu göstermi•tir. "Kâr [u] kisb-i râcilân: Halk•n•n ço"u avâmd•r ve bir s•n•f• tüccârd•r ve ekseriyyâs• ehl-i h•ref üzerinde bir !nceleme”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniveristesi, Yüksek Lisans Tezi, !stanbul, 2005, s. 22.
542
Çars•: Asl•nda Farsça “cahar” (Dört) ve “su” (Taraf, sokak) sözcükleridir. Dört sokak anlam•na gelir. Çar••n•n dükkanlar• bulundu"u al••veri• yeridir. Çars•, al••veri• yeri ve kenttin merkezindedir. !ki taraf• dükkanlarla çevrilmis, üstü örtülü veya aç•k olan sokaklarda vard•r. Farsça’da üstü kapal• al•n -sat•n yerlerine “Bazar” denildigi ve bu deyimin Bat• dillerine geçtigi bilinmektedir. Daha sonra bu deyimin yerine “Çars•”ya çevirmi•ler. Baz• büyük •ehirlerde ayr• ayr• mahallelerde çars•larda bulunurdu. Sat•lan e•yan•n cinsine göre dükkanlar•n bir arada bulunmas•, kavaflar, kuyumcular çar••lar• gibi isimlerin do"mas•na olmu•tur. Çars•, günde •ehrin en hareketli merkezidir. Uzun bir ana cadde ve buna aç•lan sokaklardan olu•ur. Al••veri• yapanlar•n rahat• ve i• sahipleri için i• yerlerinin korunmas•ndaki kolayl•k göz önüne al•nmaktad•r. Kentte üretilen her türlü mal ve hizmet erbab• burada yer al•r. Küçükömürcü, s. 25-26.
543
Dükkanlar•n birkaç yüz akçeyi geçmeyen y•ll•k kiras•yla belirtilmi• olan vakfa ödenmektedir. Vak•f gelirinde art•• oldu"u takdirde çars•ya yeni dükkanlar yapt•r•larak kira gelirinden vak•f yararland•r•l•rd•. Bu dükkanlar her zaman cami veya medrese ile birlikte yap•lm•yor, önceden yap•lm•• olan veya daha sonra yap•lanlar da vakfa ba"•slanabiliyordu. Ömer Lütfi Barkan’a göre vak•f dükkanlar•n•n kiras• dü•üktür, buna mukabil ilk giri• ücreti fevkalada yüksektir. Ödenen para dükkan•n i• potansiyeline aittir. Ana yola aç•lan yan sokaklarda bulunan esnaf her kentte geçerli olan i•lerle u"ra•t•"• gibi bazen sadece o kente has i•lerle de u"ra••rd•, örne"in: Çanakç•lar, Çerçiler, Demirciler, Eskiciler, Plikçiler, Kalayc•lar, Keçeciler, Kaftanc•lar, Külahç•lar, Saraçlar, Tenekeciler, Terziler, Yorganc•lar kendi sokak ve çar••lar•nda faaliyet gösterirdiler. Küçükömürcü, s. 28-29.
544 Evliya, IV, s. 308. 545
120
sâhib-i kâr u erbâb-• kanâ‘atdir."546 Anlad•••m•za göre Evliya gezdi•i •ehirlerde ticaret yönüne de önem vermi•tir. Hatta ö•rendi•i baz• Kürtçe kelimeleri al••veri• ve ticaret için kullanm••t•r, örne•in: Fürû•î-Satar m•s•n?, Fürû•îm- Satar•m, Beçend-fürû•ek?-
Neiçeye satars•n?547
546 Evliya, IV, s. 343.
547
121 SONUÇ
Yap•lan bu ara•t•rmada ula••lan sonuçlar a•a••da maddeler halinde verilmi•tir. Evliya Çelebi seyahatnamesi öncelikle bölge tarihi için önemli bir kaynak olmakla birlikte bölgenin bilinmeyen pek çok özelli•ini seyahatnamesine aktarm••t•r. Fakat seyah•m•z•n baz• bilgileri eksik ve baz• bilgileri ise abartarak aktard•••n• unutmamak gerekmektedir. Özellikle dini konuda Müslüman olmas•ndan dolay• baz• anlat•mlar•n•n abart•l• oldu•u göze çarpmaktad•r.
Musul, !ehrizor ve "mâdiyye’nin bölgenin önemli •ehirleri seyahatnamede aç•kça görülmektedir. Özellikle Osmanl•-"ran s•n•r•nda yer alan bu •ehirlerin Osmanl• s•n•r güvenli•i ve ordu için önemi Evliya’n•n anlat•mlar•na yans•m••t•r. Evliya’n•n bölgede ya•ayanlar için Sünni vurgusunu sürekli tekrarlamas• "ran ile olan mücadelede devletin bölgeye bak•••n• yans•tmaktad•r. Bölgenin da••n•k, a•iretlerden olu•mas• ve merkeze uzak olmas• nedeniyle Osmanl• Devleti’nin bölgeyi yurtluk ve ocakl•k sistemi ile kendi yönetimine dahil etti•i ve buralar•n iç i•lerine gerekli olmad•••nda pek müdahale etmedi•i görülmektedir.
Bölgenin neredeyse tümünü gezen Evliya •ehirler hakk•nda önemli bilgiler aktarm••t•r. Özellikle •ehirde ya•ayan halklar, •ehirde bulunan cami ve âlimler konusu sosyal ve ekonomik hayata dair canl• tasvirler sunmu•tur. Evliya’n•n anlat•mlar• bölgenin medreseler ile çevrelendi•i, pek çok âlimin yuvas• oldu•u ve ilmi hayat•n 17. yy’de canl• ve hareketli oldu•u görülmektedir. Özellikle medreselerinin i•leyi•i hakk•nda anlatt•klar• ile Evliya, bölgenin e•itime büyük bir önem gösterdi•ine dair i•aretler vermi•tir. Ayr•ca bölgenin yap•lar• hakk•nda aktard•klar• bugün var olmayan yap•lar•n ve var olan yap•lar•n eski hallerine dair tasvirleri sanat tarihçileri için önemlidir.
Evliya dini çe•itlili•e vurgu yapm•• ve muhtelif inanç ve dini zümrelere dair önemli bilgiler sunmu•tur. Ehl-i kitaba kar•• ho•görülüyken Zerdü•tlük ve Yezidilik gibi ehl-i kitap olmayanlara kar•• sert bir dil kullanm••t•r. Bu dine inanan insanlar•n büyük ço•unlu•unun topluluktan uzak da•larda ya•amay• seçti•i veya seçmeye mecbur b•rak•ld•klar•n• söyleyebiliriz. Evliya’n•n Yezidilik ve Zerdü•tlükle ilgili sert ve abart•l• ifadeleri ile dönemin Müslüman toplumunun bu dinlere kar•• alg•s•n• çok iyi göstermektedir. Bununla birlikte "slâm dinindeki Sünni ve !ii rekabetinin bölgeye yans•malar•nda Evliya’dan takip edebilmekteyiz. Sünnileri büyük bir övgü ile anlatan
122
Evliya, •iileri dinsiz gibi ifadeler ile anlatmakta ve ehl-i sünnet inanc!n!n hakim oldu•u Osmanl!’n!n bölge üzerindeki hakimiyetini me•rula•t!rma ktad!r.
Musul, •ehrizor ve $madiyye’deki etnik çe•itlili"i de eserine yans!tan Evliya, bölgede en önemli nüfuza sahip Kürtlerden bahsederken Kürt kelimesini tek ba•!na kullanmam!•t!r. Kürtleri manslar!, ya•ad!klar! yer ve ba"l! bulunduklar! a•iretlerini vurgulayan s!fatlarla birlikte anm!•t!r. Zibari Kürtler, Yezidi Ekrad, Muzurî Kurd ve Mahmudi Ekrad gibi ibareler Kürt topluluklar!n sosyal yap!lar!n dair önemli notlard!r.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi üzerinden Musul, •ehrizor ve $mâdiyye •ehirleri ve çevresinde yönetim, ilim ve dini hayat!n! ele ald!"!m!z bu çal!•ma 17.yy bölge ya•am!na dair önemli bilgiler ortaya koymakla birlikte eksiktir. Evliya Çelebi seyahatnamesinde verilen bilgiler daha ayr!nt!l! ve uzun bir mesai ’de ele al!nmas! ve di"er kaynaklar ile desteklenerek bölge üzerine yap!lacak geni• kapsaml! bir çal!•maya muhtaçt!r.
123 KAYNAKÇA A- Ar•ivler BOA. 12. 892. 1. BOA. 12. 892. 2 BOA. 12. 892. 3. BOA. 12. 892. 5. BOA. 2357.176765. 1. BOA. 2655.199070. 1. BOA. 36. 2685. 2. BOA. 370. 27717. 1 BOA. 386. 28885. 1. BOA. 386. 28885. 2.
BOA. A.}MKT. UM. 367. 81. 1. 1 BOA. A.}MKT. UM. 367. 81. 1. 2 BOA. A.}MKT. UM. 367. 81. 1. 3 BOA. A-E- III- Ahmed. 6921. BOA. AE. SMST. II.13.1298.1 BOA. AE. SMST. III. 4. 229. 1.
BOA. Bab-i Asafi Ruus Kalemi, Defter no.1452, s.331-334. BOA. Bab-i Asafi Ruus Kalemi, Defterr no.1551, s.59-60. BOA. DH. MKT. 1227. 83. 1
BOA. DH. •FR. 60. 259. 1. BOA. DH. TMIK. M. 235. 19. 2. BOA. !.HUS. 67. 52. 1.
BOA. !.HUS. 67. 52. 1.
BOA. KK, Ruus Defter no 262, s. 247,248,265. BOA. KK., Ruus Defteri, no209,s116,126. BOA. MAD, no.536, s.171,172, 182,183. BOA. MD (Muhimme Dfteri), no.7, s.801,852. BOA. MF. MKT. 1138. 54. 3.
124 BOA. MF. MKT. 1138. 54. 4. BOA. MF. MKT. 199. 11. 3. BOA. MHM 6, h.12, 13 BOA. TT-d., no. 195, s. 29-34, 36 ,140, 145,146, 147. BOA. TT-d., no. 308, s. 32,37,48, 147, 176,177,178,179, 185,190, 192 BOA. TT-d., no. 660, s. 43, 52, 53,237-245, 255, 262, 267,269 BOA. TT-d., no. 998, s.72, 73, 85,86, 87,88 BOA.36. 2685. 3. B- Kitaplar
•ABDULCEBAR, Cêgr (2012), el-Yzidiyûn fi K•t•b el-Re•âle el-Bri"ânin, !âni Matbe•esi, Duhok.
A"CELER#, P$%ko &eme Tahîr •Abdulrehman (2007), #ari Kerkük le Nêvan Salani
1917-1926, &amdi Matbe•esi, Süleymani.
AHMED, Mu'ammed (2009), Ekrâd Delve $Uthmaniye Ta’ri%•m el-&ctima$i vel- &'ti(adi!vel- Syasi, el-&âc Ha%im Matbe•esi, Erbil.
ALEYÎ, Adullah !ur%id (2012), el-$Amair el-&slâmiye! fi! $&mâdiyye ve Neva•iha
Hatâ Nihaye )•r•n el-S*ani $A••r el-Hijri/ el-S*anm•n $A••r el-Miladî, Ravza
Matbaas$, #stanbul.
AL#, Othman (2016), ,uvêndneveyeki Dûr le Romansiyet Bo Zerde•tiyet, Bzavi nuê Yay$nlar$.
•AYN-# AL# EFEND# (1280), Kavânîn-i Âl-i Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i
Defter-i Divan, Tasvir-i Efkâr Gazetesi Yay$nlar$, #stanbul.
ÂZAD ENVER, Keyvan, Mejuy Âyinekan.
BER#, Orâ •orts (2012), Civekan-i Kürdistan û Jiyân-i Rojane ( Dav û Nerit, Hûner û Pi•e-, Çev. Goran Sabah, Ârâs Matba•esi, Hevlêr.
BEYAT, Fa+il (2007), el-Devle $Uthmaniye fi el-Mecal el-$Arabiye, Merkez Dirasat
Ve•de el-$Arabiye, Beyrut.
BROKLMÂN, Karl (2008), Ta’ri% el-Edeb el-$Erebi, Çev. •Umar -ab$r, Star Matbe•esi.
BRUINESSEN, Martin van, BOSCHTEN, Hendrik (1988), Evliya Çelebi in
125
CEVAD, Mustafa, Hozi lebirkrav-i Gavaniye Benâubangekan, Çev. Mamosta Hejar, Ârâs Matbe•esi, Hevlêr.
Ç!ÇO, Emin Fer$ân (2010), el-•evmiye el-Yezidiye (Ci!urha- M"ûmatiha- M•ânat$ha), Ba#dat
DANKOFF, Robert (2010), Seyah-$ Âlem Evliya Çelebi'nin Dünyas$na Bak$%$, Çev. Müfit Günay, Yap• Kredi Yay•nlar•, !stanbul.
EFEND!, Veliyadin (1969), Kanun-nâme-I Sultan Süleyman Hân, , s.8 a, 118b. el- BILAZERI, (2000), Futüh el-Büldan, Lubnan: Dar el- Kütüb el-•ilmiye.
eL-AZZAVY!, Abbas (1958), Ta’ri& #•lim el-Felek fi- el-#•ra" ve #*la"atih bil’"+ar
el-*slâmiye, vel- #Arabiye, fi #Uhud el-Taliye Li’eyam el-#Abbasin Min Sene H.656-1258/ M.1335-1917, el-Mecme• el-•!lmi el-•!ra%i Matbe•esi.
eL-AZZAVY!, Abbas (1998), el-#*mâdiyye fi Mu&tel$f el-#U-ur, Ta"%i%: &amdi •Abdulmecid Selefi, •Abdulkerim Fendi, Ayd$nlar Bakanl$#$n Matbe•esi, Erbil. eL-BERAK, Fa'$l (1984), Medaris el-Yahudiye vel- *raniye fi el-#*ra", Ba#dat. eL-DOSK!, Kamirân •Abdulsemed Ahmed (2002), Kürdistan #Osmaniye fi el-N$sf el’ vel min el-•$r$n el-Tasi# el-#E%ir, Vezaret-i el- Terbiye Matbe•esi, Erbil. eL-KARADA*-I, Mu"ammed •Ali (2000), /ehrezur- Süleymaniye, Ba#dat.
EL-KINUC!, +$di% b. &useyin (1983), Tac Mukemmel Min Cevahir Mas0$r el-1$raz el-Â&$r vel-Evvel, Dar !%ar’ Matbe•esi, Beyrut.
eL-ME-D!S! (1909), Kitab A2sen el-Te"asim fi Me#rifet el-A"âlim, B$ril Matba•esi, Lid$n el-Me"ruse.
el-MÜDER!S, Abdulkerim Mu"ammed (1983), #Ulema’una fi 3$dme el-#*lim
vel-Din, •Ani Bine/rih Mu"ammed •Ali el--arada#$, Dar el- &üriyye, Ba#dat.
el-5EHR!ZUR!, !brâhim b. &assan b. 5ehabeldi el- Gorani (1910), el’Umem li’*"a4
el-Humem, Da’ire Me•arif el-Nizamiyye, Hindistan.
el-YA•KUBI, (1988), Kitab el-Buldân, Beyrüt: Dar Tuas el-Arabi,
el-ZUBEYR!, el-&useyin, ve d#r (2003), el-Mevsu#e el-Meysere fi el-Teracim E’imet el-Tefsir vel-Lu7a, c.I, Silsle !7darat el-&ikme, Medine.
Erbil ( Hevlêr) Beyin el-Ma4i vel 8a4$r
EVL!YÂ ÇELEB! (2000), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap$ Saray$
Kütüphanesi Ba7dat 9:5 Numaral$ Yazman$n Trabskripsiyonu-Dizin, Cilt. I, Haz:
126
EVL•YÂ ÇELEB• (2000), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap• Saray•
Kütüphanesi Ba•dat 305 Numaral• Yazman•n Trabskripsiyonu-Dizin, Cilt IV, Haz:
Yücel Da•l•, Seyit Ali Kahraman, YKY, •stanbul.
EVL•YÂ ÇELEB• (2000), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap• Saray•
Kütüphanesi Ba•dat 305 Numaral• Yazman•n Trabskripsiyonu-Dizin, Cilt VI, Haz:
Yücel Da•l•, Seyit Ali Kahraman, YKY, •stanbul.
FER!AN, "Adnan Ziyan (2004), el- Kürd el-Yezidûn fi *"lim Kürdistan, Merkez Kürdistan lil-Drasat el-Staticiye, Süleymaniye.
FETAH, #akir (1969), Yezidiyekan ve Âyini Yezidi, Kameran Matba"esi, Süleymani. Filip Krinbrug- Kristen Âlison (2008), Kürltür û Nasnameyi Kürt, (Çev) Wrya Rehmani, Hani Matbesi, Duhok.
GORAN, $usrev (2002), Kürd le Parêzgay Musul, Perverde Matbe"esi, Erbil. !AC eL- $elife, Ke••f el-$unun %an asmi el-Kütüp vel-Fünün, c.I, el- Mus%enâ Kütüphanesinin Yay•nlar•, Ba•dat.
HEVKEL, Abul &as•m •bn-i (1873), Kitab el-Mesalik ve el-Memal•k, B•ril Matba"esi, Lid•n el-Mehruse.
HUSA•N, Mu'sin Mi'ammed (1976), Erbil fi %Ehid el-Atabegi: As"ed Matbe"esi, , Ba•dad.
HUSAY•N, Serbest, Yezidiyekan le Mêjuy Netevekeyân da, Mekteb-i Bir û Ho*iyar• UNK Yay•nlar•, Süleymani.
•BN-• BE+Û+E (1987), Re&le •bn-i Be'û'e Tu•fe el-Nu$ar fi (era’ib el-Am)âr ve %Aca’ib el-Asfâr, c. I, Dar A'ya’ el- "Ulum, Beyrut.
IG•LTON, Wilyam (2007), el-•E$a’ir el-Kürdiye,(Çev.) Hüsain Ahmed el-Caf, Âras yay•nlar•, 1.bas•n, Erbil.
•SMA’•L, Zubêr Bilâl (1971), Erbil fi Edvarihâ el-Tari*iye, el- Nu"man Matbe"esi, El-Necef.
•SMA•L, Zubêr Bilâl (1984), •Ulama’ ve Medaris fi Erbil, Zehra’ El-!edithe Matbe"esi, Musul.
•ZZET, Fa’ize Muhammed(2009), el-+ayat el-#ctima%iye lilKürd beyin el-,•rneyin
(H.4-9/ M.10-15), Hac el-Hashiim matbe"esi, Erbil.
KARADA-I, Mu'amed "Ali (1998), Bujanevey Mejûy Zanayani Kürd le Rêgay
127
KEMERL•, Enstan•s Marî (2006), Ktêb-i Yezidiyekan ( Cilive ve Mes•efâ Re•) ve
Bibilografiya-i Yezidiyat-i, Çev. Necat-i •Abdullah, !ivan Matba•esi, Süleymani.
KER•M, #esen Me$mud #eme (1997), Âyini Kürd le Tofân-i Nu•eve tâ Seretay •slâm, H.11/ M.622.
KER"M, #esen Me$mud #eme (1997), Gabani Kurdi.
KER"M, #esen Me$mud #eme (2006), Fetvake-i Mela-i !etê Efsâne-i Meju Nusêk, Çuvar Ç•ra Matba•esi.
KER"M, #esen Me$mud #eme (2007), Kürdistan leberdem Ftühatî •slâm-i da, Nuvser Yay•nlar•, Süleymani.
KER"M, #esen Me$mud #eme (2008), Mela •dris-i Bedlis-I û Rolî le Yek"stnî Mirn•ine Kürdiyekan, Çuvar Çirâ Matbe•esi, Süleymani.
KER"M, Makwan(2014), Nasandni Çend Lêrewarêk, Kemal Matbe$esi, Süleymani. KLOD"YUS C"M"S R"Ç (2002), Ge•tnâmey Riç bo Kürdistan, Çev. Mu$ammed, Perverde Matbe•esi, Erbil.
KUR!UN, Zekeriya (2013), “Seyyâh-i Âlem Evliya Çelebi”, Evliya Çelebi’nin Düniyas%, Ed: Co&kun Y•lmaz, Bahçe&ehir Üniversitesi Medeniyet Ara&t•rmalar• Merkezi, "stanbul.
MARUFO'LU, Sinan,( 1998 ) , Osmanl• döneminde Kuzay Irak1831-1914, "stanbul.
MER’", F•rset (2008), Dirasat fi Tari" el-Yahudiye ve rl- Mesi•iye fi Kürdistan, Ârâs Matba•esi, Erbil.
Mesture-i Kürdistan-i (2002), Mejûy Ardalan, Perverde Metbe•si, 1.bas•n, Erbil. Mîr !eref*an (2006), &erefnâme, Âras Matbe•esi, Erbil.
MUBEL'’", •Abdullah (2002), Mejuy Âyin-i Zerde•t, Çev. Vuriya +ani•, Rojhelat Matbe•esi, Erbil.
MURAD, -alîl Ali (2013), El- Kürd vel Kürdistan fi el- Kitab (Cihannüma) li-Katb
Çelebi ( H.1017-1067/ M. 1609-1657), el-#âc Ha&im Matbe•esi, Erbil.
MUSTAFA, Nazdar Celil (2013), Devur $Ulema’ el-Kürd fi el-Devle $Uthmaniye el- •%rnan el-Sadis $A•ir vel-Sabi$ $A•ir, el-#âc Ha&im Matbe•esi, Erbil.
N"POR Karst•n (2012), Re•le Nipor ilâ el- ••ra• el-Kamilah, Çev. Su•âd Hadî El-•emri, Mustafa Cevad, Me$mud #useyin el’Emin, el-Vere/ Yay•nlar•.
NURED"N, Buvâr (2007), Mîr •abdâl "an-i Bedlis ) Bilimetêki fermo#krav le Mêjuy
128
O•lu, Necât Kevser,2016, el-Ta•lîm fi el-Kerkük •adimen ve •adisen(1534-2010), Londra: Dar el-•îkme, Cilt I,
ORTAYLI, !lber (2008), Türkiye Te•kilat ve "dare Tarihi, Cedid Ne"iryet, Ankara. POL PÎR RÊDZ! (2013), Derbarey Kürde Yezidiyekan, Çev. Helkvut #ekim, $ehab Matba%esi, Hevlêr:
RA’UF, !mad %Abdulselam (1975), el-Musul fi #Eh$d el-#Uthmani Fetre el %üküm
el-Me&eli H.1139-1249/ M.1726-1824, el-Âdâb Matbe%esi, Necef
RA’UF, !mad %Abdulselam (2012), Drasat Vesa’i•iye fi- el-T’ari) el-Kürd el- %edis* ve %e+âretuhum, el-Tefsir Yay&nlar&, Dime"ik.
Re&le Evliya Çelebi fi Kürdistan#am 1056/1655, (2008), Çev. Re"it Efendi, •ânî
Matba%esi, Duhok.
R!ÇÂRD S. VOLTIZ (2011), Âyinekân-i Rêgay Avri•m, Rojhelat Matbe%esi, Kazive, Erbil.
SA’D, !bn-i, el-,aba•at el-Kubrâ, Cilt 4, s.140. SEZEN, Tahir (2006), Osmanl$ yer Adlar$, Ankara.
$AVK, Ülkü Elik (2011), “Sorulara Evliya Çelebi "nsanl$k Tarihine Yön Veren 20 Ki!iden Biri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Ara"t&rmalar& Enistütüsü, Ankara.
$EK!RAT, A'med *&d+i Ali (2002), Ta’ri) Mu’esses •iyu) el-"slâm fi •Ah$d el- •Uthmani ( H. 828-1341/ M. 1425-1922), Ken%an Matbe%esi, el-Urdum.
-AYM!RAD!, Muhammed(H.1391), Ta’ri) Senendic de •Es$r Sefevi, Âras Matbe%esi, Erbil.
ÜNAL, Mehmet Ali (2012), Osmanl$ Müesseseleri tarihi/ Fakülte Kitabevi Yay$nlar$, Isparta.
YILMAZ, Co"ku, Evliya Çelebi Atlas$/ Medan yay$nlar$, !stanbul.
ZEK!, Mu'ammed Emin (1951), Ta’ri) el-Süleymaniyah, Çev. Cemil A'med Rojbeyani, $erike el-Ne"ir vel- /eba%e el-%!ra+iye el-Me'dude, Ba4dat.
ZEK!, Mu'ammed Emin (2006), Me!ahir el-K$r ve K$rd$stan, c. II, Dar el- Zeman, Dime"i+.
ZEK!, Mu'ammed Emin (2006), Me!ahir el-Kurd ve K$rd$stan, c. I, Dar el-Zeman, Dime"i+.
Z!DAN, C&rcî, Ta’ri) Adab el-Lu6a el-•Arabiye, Dar el- Hîlâl, el-;ahire.
129 C- Süreli Yay•nlar
AKBA•, Mehmet (2015), “Evliya Çelebi’nin Gözüyle Kürtler ve Kürdistan”,
Artuklu Akademi | Journal of Artuklu Academia, 2(1). s. 45-58.
eL-B!RADOST!, Zidan Re"id#an Âvdel (2012), “M$’%ne Erbil (M$’%ne el-Mu&eferiye), H.630-685/ M.1232-1190)”, •evliyat Edebiyet •Eyin •ems Dergisi, No. 40. s.290-305.
ERTA•, Mehmet Ya"ar, E'N!M, Ka*an(2011), “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde
Hastal$klar”, Pamukkale Üniversitesi- Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sa 10, 2011, s. 83-108.
ERTA•, Mehmet Ya"ar, (2012), “Evliya Çelebi Sayahatnamesinde Gaza`, Tarih •incelemeleri Dergisi, Cilt XXVII, Sa:1, s. 79-100.
HIDIR, Ârâs !sma+il (2016), Zidan Re"id#an “Âvdel el-Biradosti, Te’s-ir el-+Evamil el-/ebi+iye +elâ el-Mebanî el-Tura s-iye fi el-4al+e Erbil- Dirase Meydaniye”, Koye Üniversitesi’nin Dergisi, Rojhelat Matbe+esi. S.446-459.
KOÇ, Hasan, “Osmanl$ Döneminde •ehrizorun Yönetim Merkezleri: Zalm Ve Gülanber Kaleleri”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Genel
Türk Tarihi). S.192-204.
MARUFO'LU, Sinan (2013) “19.yüzy$lda Irak Vilayetlerinde Toprak düzeni, Tapu ve Mulkiyet sorunlar$”, Uluslararas• Tarih ve Sosyal Ara•t•rmalar dergisi, Sa:9. S.235-248.
MURAD, 7alîl Ali (2008), “Re;le Evliya Çelebi fi Kürdistan Me<deren L’ldrase E;val el-!rak Fi el-=$n el-Sabi+ +a"ir”, Mcelle el-M••kat. S.37-55.
SID!K, Z$rar Tofik (2001), “A<$l Tesmiye ( Amidi> el-+!mâdiyye)", Duhok Belediyesi’nin Dergisi, Sa: 14, Duhok. s.5-20.
TA•KIN, Ünal (2018), “1002 Numaral$ Tahrir Defterine göre •ehrizol”, F•rat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 28, Sa: 1, Elaz$*. s.297-309.
D- Di!erler
ABCA, Yurdaer, (2006), “Yezidilik ve Osmanl• Yönetiminde Yezidiler”, (Yükse Lisans Tezi, Eski"ehir Osmanl Gazi Üniversitesi).
ALPASLAN, Mustafa, (2014), “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kürtler”, (Yüksek Lisans Tezi, Mardi Artuklu Üniversitesi), Mardin.
130
DÜ•ÜNMEZ, Döndü, ( 2006), “Tanzimat Devri Osmanl• Mülki •daresinde Kap• Kethüdal•!•”, (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi), Koniya.
GÜNDÜZ, Ahmet, (1998), “Osmanl• •daresinde Musul 1523-1639”, (F!rat Üniversitesi Doktora Tezi), Elazi•.
#IZIR, Âras •sma%il, (2014), “ "Ena#•r Mi"marye vNu$û% Ze!refiye fi el-"Ema’ir el-"Othmaniye el-Ba$iye fi •$lim Kürdistan- el-Ira$”, (Doktora Tezi, &ahire Üniversitesi, Âsar Bölümü), Kahire.
•NALCIK, Halil, (1995),“Eyalet”, D•A(Türkiye Diyanet Vakf! $slam
Ansiklopedisi), c. 11.
$NALCIK, Halil, (1995),“Eyalet”, D$A(Türkiye Diyanet Vakf! $slam
Ansiklopedisi), c. 41.
KAHRAMAN, Seyit Ali, (2013), “•lk sava% muhabirimiz Evliya Çelebi”, ($stanbul Üniversitesi Yay•nlanmam•• Doktora Tezi), •stanbul.
KÜÇÜKÖMÜRCÜ, Burcu, “Geleneksel Türk Osmanl• Çar%• Yap•lar• ve
Günümüzdeki
Al•%veri Merkezleri üzerinde bir •nceleme”, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniveristesi, Yüksek Lisans Tezi), •stanbul.
MUSTAFA, Sakar %Uthman,(2009) “&emamat fi Kürdistan "•raq fi "A#•r el-"Uthman-i”, (Yüksek Lisans Tezi, Salahadin Üniversitesi), Erbil.
ÖZBAY, Muzaffer (May!s 2010), “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Anadolu Co!rafyas•ndaki Gayri Müslim Mabetleri”, (Sakarya Üniversitesi Yay•nlanmam•• Yüksek Lisans Tezi).
ÖZKÖK, Salih (2013), “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Do!u 'ehirleri
(1641-1648)” (Kafkas Üniversitesi Yay•nlanmam•• Yüksek Lisans Tezi) Kars.
RA’UF, •mad %Abdulselam (2011), “Mu"cem Tari*i L’emaret Behdinan”, el-*âc Ha•im Matbe%esi, Erbil.
•ENTÜRK, Osman, (1999) “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Folklorik Unsurlar•”,(Yüksek Lisans Tezi, Ni•de Üniversitesi).
•ENTÜRK, Osman (1999), “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Folklorik Unsurlar•”, (Yüksek Lisans Tezi, Ni•de Üniversitesi).
•ER$F, *useyin •akir (2015), “Kürd le Ktêbi ( Vefiyât E"yan ve Ebna’
el-Zeman)-i ( •bn- Helekan)(H.681/ M.1282) Lêkolineveyeke le Roli Siyasi û
131 EKLER
Ek.1-1: Evliya Çelebi’nin Asl• Elyaz•lar•ndan Bir Nüshas• (Topkap• Saray)
132
Bu hakîr-i pür-taksîr dahi Yûsuf Kethudâ ile diyâr-• Kürdistân'da •ehrezûl ve Luristân ve !mâdiyye ülkesine gitdi•imiz menâzilleri bildirir
Evvelâ hudûd-• Irâk'dan cânib-i •imâle 7 sâ‘atde bir düz vâsi‘ sahrâ içre nehr-i •att'dan