Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne göre Musul, Şehrizor ve İmâdiyye

(1)

SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ

EVL YA ÇELEB SEYAHATNAMES 'NE GÖRE MUSUL, EHR ZOR VE MÂD YYE

YÜKSEK L SANS TEZ

Bzhar Othman AHMED

Enstitü Anabilim Dal• : Tarih Enstitü Bilim Dal• : Osmanl• Müessese ve Medeniyet Tarihi

Tez Dan• man•: Doç. Dr. Othman AL

May•s – 2017

(2)

(3)

(4)

i

KISALTMALAR ...iii

ÖZET ...iv

SUMMARY... v

G•R••... 1

BÖLÜM!1:!EVL•YA! ÇELEB•’N•N! HAYATI! VE! MUSUL,!•EHR•ZOR! VE! •MAD•YYE!SEYAHATI ... 5

1.1. Evliya Çelebi’nin Hayat• ... 5

1.2. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ... 8

1.3. Evliya Çelebi’nin Seyahat Etme Sebepleri ... 10

1.4. Musul, !ehrizor ve "mâdiyye Seyahat• ... 11

BÖLÜM!2:!MUSUL,!•EHR•ZOR!VE!•MAD•YYE’DE!YÖN ET•M!TAR•H• ... 18

2.1. Osmanl• Devletinin Yönetim Sistemi ... 18

2.1.1. Eyaletlerin Toprak Sistemi... 19

2.1.2. Mîrî Arazi ... 19

2.1.3. Mülk Arazi ... 20

2.1.4. Eyaletlerin Askeri Te•kilat•... 21

2.1.5. Osmanl• Adliye Te•kilat• ... 22

2.2. Musul, !ehrizor ve "mâdiyye Yönetim Tarihi ... 23

2.2.1. Musul... 23

2.2.2. !ehrizor ... 27

2.2.3. "mâdiyye ... 40

BÖLÜM 3:!MUSUL,!•EHR•ZOR!VE!•MAD•YYE’DE!D•Nî!VE!•L•Mî!HAYAT .. 46

3.1. Dinler... 46

3.1.1. "slâm ... 46

3.1.1.1. Mezhepler ... 47

3.1.1.2. Camiler ... 50

3.1.1.3. Tekke ve Zaviyeler ... 58

3.1.1.4. Türbeler (Ziyaretgâh ... 60

(5)

ii

3.1.2. Hristiyan ... 61

3.1.3. Yahudi ... 65

3.1.3.1. Yahudilerin Ya•ad••• Yerler ... 67

3.1.3.2. Yahudi Türbeleri ... 67

3.1.4. Zerdü•tler ... 69

4.1.5. Yezidiler ... 70

4.1.5.1. Yezidilerin Türbe ve K utsal Yerleri... 75

3.2. Musul, •ehrizor ve "mâdiyye’de "lim Hayat•... 76

3.2.1. Camiler ve "lim Hayat• ... 78

3.2.2. Zaviye ve Tekkelerde "lim ... 79

3.2.3. Hastane ve T•p Medresesi ... 80

3.2.4. Ebced Mektebleri yada Mekteb- i S•byan ... 81

3.2.5. Dârülkurrâ ve Dârülhadisler'de "lim... 82

3.2.6. Külliye ve Medreseler ... 82

3.2.7. Medreselerde Okutulan Dersler ... 88

3.2.8. Evliya Çelebi’nin Söz Etmedi•i Bilim Merkezleri ve Bilim Adamlar• ... 96

BÖLÜM 4: MUSUL, •EHR•ZOR VE •MAD•YYE SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYAT ... 101

4.1. Dil ... 101

4.2. Yemek ... 114

4.3. Giyim ve K u!am... 115

4.4. Hamam ... 117

4.5. Çar!• ve Pazar ... 118

SONUÇ ... 121

KAYN AKÇA ... 123

EKLER ... 131

ÖZGEÇM•• ... 171

(6)

iii

KISALTMALAR

As : Aleyhi's-selâm

b : bn (Arapça ’da “baba” anlam•na gelmektedir.)

Bkz. : Bak•n•z

BOA : Ba•bakanl•k Osmanl• Ar•ivi

C : Cilt

Çev. : Çeviren

D•A : Türkiye Diyanet Vakf• •slam Ansiklopedisi

Do : Do•um

Ek : Ekler

H : Hicrî

Haz : Haz•rlayan

Hz : Hazreti

M : Miladi

MAD : Maliye Ahkâm Defteri

Nu : Numara

Ö : Ölüm

p : Page

s : Sayfa

S : Say•

Sav : Sallalahu Aleyhi Vesellem

TC : Türkiye Cumhuriyeti

Vole : Volume

Yy : Yüzy•l

(7)

iv

SAÜ/ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti

Tezin Ba•l•••: Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre Musul, •ehrizor ve •mâdiyye.

Tezin Yazar•: Bzhar Othman AHMED Dan••man: Doç. Dr. Othman AL•

Kabul Tarihi: 10.5.2017 Sayfa Say•s•: vi(ön k•s•m) + 171(tez) + 39 (ek) Anabilim Dal•: Tarih Bilim Dal•: Osmanl• Müessese ve Medeniyet Tarihi

Musul, •ehrizor vilayetleri ile •mâdiyye •ehri ekonomik, siyasal ve kültürel aç•dan Osmanl•

Devleti’nin önemli topraklar•ndand•r. Osmanl• Dönemi’nde bu topraklar hakk•nda birçok ara•t•rma yap•lm••t•r. Bu ara•t•rmalar ço!unlukla tahrir defterleri gibi resmi kay•tlara dayal•d•r. Mamafih bölge hakk•nda önemli kaynaklardan biri de seyahat anlat•lar•d•r. Bat•

ülkelerinden birçok seyyah misyoner ve casusluk faaliyetleri amac•yla bu bölgelere gelmi•lerdir. Osmanl• seyyahlar• ise seyahat ve devletin resmi görevleri için bu bölgelere gitmi•lerdir. Osmanl• seyyahlar•ndan birisi de Evliya Çelebi’dir. Seyahatnamesinin IV.

cildinde bu topraklar•n kültür, medeniyet ve yönetimini çok detayl• bir biçimde anlatmaktad•r.

Evliya Çelebi 1655-1656 y•llar• aras•nda Musul •ehrizor ve •mâdiyye’ye gitmi•tir. Evliya Çelebi bu •ehirleri gezerken buralardaki dini ve ilmi hayat ve yönetim tarih üzerinde durmu•tur. Bu •ehirlerdeki önemli mekânlar hamamlar camiler medreseler ziyaretgâhlar da bu eserde yerini bulmu•tur. Evliya bu •ehirlerdeki yönetim tarihi ve yap•s•na özel önem vermi• ve detayl• bir •ekilde dönemin hükümdar•n• ve ailesini tan•tm••t•r. Dönemindeki hükümdarlarla tan••m•• ve onlar•n yönetim •ekillerini aktarm••t•r. Yine hükümdarlar•n Osmanl• Devleti ile ili•kisini de konu edinmi•tir. Tebaa’n•n günlük ya•am•, dilleri, dinleri yemekleri, özel günleri, sosyal ve kültürel hayatlar•n• da inceleyip not etmi•tir. Bu çal••mada ise o dönemde bu •ehirleri anlatan di!er kaynaklarla birlikte Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi kar••la•t•r•lacak ve Evliya’n•n eksik b•rakt•!• bilgiler tespit edilecektir. Bu kar••la•t•rma sayesinde bu •ehirlerin o döneme ait daha net bir foto!raf• çekilmi• olacakt•r.

Anahtar Kelimeler: Evliya, Musul, •ehrizor, •mâdiyye, •lim, Medrese.

(8)

v

Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Master's Thesis Title of the Thesis: According to Awliya Chalabi’s Travelbook, Mosul, Sharazwr and Amadiyah

Author: Bzhar Othman AHMED Supervisor: Assist Profisor Dr. Othman ALI

Date: 10.5.2017 No. of pages: vi (pre text)+171(main body)+39(App.) Department: History Subfield: History of the Ottoman Civilization and Institutions

Mosul and Sharazwr provinces with Emdiyah city was important territories of Ottoman Empire in terms of economic, political and , cultural. In the age of Ottoman, lots of researches were made about these territories. These researches mostly base on the formal documents like Tahrir notebooks. However, one of the important resources is travelers’

narrations about the region. A lot of missionary travelers who are from western countries visited these territories due to aiding espionage activities. At the same time, Ottoman travelers went these territories because of travel and formal duties of state. One of the Ottoman traveler is Awliya Chalabi. Awliya Chalabi explains culture, civilization and administration of these territories by giving large details of information within 4^th volume of his Sey!"at-n!me

Awliya Chelebi visited Mosul, Sharazwr and Emdiyah between 1655 and 1656. In his visit to these cities, Awliya Chelebi paid attention to history, science, administration and religious lives. He narrates important information about mosques, places, baths, madrasahs and ancient things of these cities in his works. Awliya Chelebi paid special attention to the history of administration and structure by giving large details of information about rulers and their families. He met with the rulers of that period and explained the structures of their administration. Also, he gives information about relations between Ottoman Empire and rulers. He examined and noted daily lives, religions, languages, foods, special days, social and cultural lives of people. The purpose of this work is to compare of Awliya Chelebi’s Sey!"at-n!me with sources which gives information about the cities at that time and identify shortages of Awliya Chelebi. It will be taken a more transparent photograph about these cities and age of that time through this comparison.

Keywords: Awlayia, Mosul, Shahrizor, Imadiyyah, Science, School.

(9)

1

ilginç k•lan nokta seyahat eden ki•inin gitti•i, gördü•ü, •ahit oldu•u olaylar• ve mekânlar• kaydetmesidir. Böylelikle bugün tarihçilerin kaynak olarak kulland••• önemli ve büyük bir literatür ortaya ç•km••t•r. Nitekim tarihçiler uzun süredir bu seyahatnameleri kaynak olarak kullanmaktad•rlar. Bu seyahatnamelerden bir tanesi de Evliya Çelebi’nin uzun bir süre Osmanl• co•rafyas•nda görüp, i•itti•i, •ahit oldu•u olay ve mekânlar•, yap•lar•, ki•ileri kaleme ald••• seyahatnamesidir. Evliya Çelebi’nin, 17.yy’de bir rüya sonucu ba•layan bu tutkusu bugün pek çok tarihçinin kaynak olarak kulland••• on ciltlik büyük bir külliyata dönü•mü•tür. Uzun bir süre kaynak de•eri verilmeyen Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin de•eri ancak yirminci yüzy•l•n ortalar•ndan itibaren anla••lmaya ba•lanm••t•r. Bugüne kadar pek çok tarihçi Evliya Çelebi seyahatnamesi üzerine çal••malar -tezler, kitaplar, makaleler- yapm••t•r.

Evliya Çelebi, bak•a Melek Ahmet Pa•a olmak üzere birçok pa•an•n finansal deste•i ve ordu ile ç•kt••• seferler sayesinde Osmanl• co•rafyas•n•n neredeyse tamam•n• gezme

•ans•na eri•mi•tir. Ba•dat ziyareti s•ras•nda bugün Kuzey Irak Bölgesel Yönetiminin topraklar•nda bulunan Musul, !ehrizor ve "mâdiyye bölgelerini de gözlemleme imkan•

bulmu•tur. Çal••mam•z•n kapsam•nda olan Musul, !ehrizor ve "mâdiyye •ehirlerinin ekonomik, sosyal, co•rafi, dini ve kültür hayat• hakk•nda detayl• bilgiler içeren Evliya Çelebi Seyahatnamesi, bölge tarihi için hem yeni hem de o döneme ait bilgilerin büyük ço•unlu•unun ba•ka kaynaklarda bulunmamas• nedeniyle büyük de•er ta••maktad•r.

Evliya, bölgede ya•ayan halklar, a•iretler, Osmanl• yönetimi ile olan ili•kileri, •ehirler, köyler, ekonomik yap•, co•rafi da••l•m, Osmanl•-Safevi mücadelesinde bölgenin rolü, dini ve ilmi ya•ama dair detayl• bilgiler vermi•tir.

Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde verdi•i bilgiler sayesinde 17. yy Musul, !ehrizor ve •mâdiyye’nin toprak yap•s•n•n nas•l oldu•u, bölgede öne ç•kan a•iretler, Osmanl• ve bölge emirliklerinin birbirleri ile olan ili•kileri hakk•nda bilgi sahibi olmaktay•z.

Bölgenin medrese ve âlimleriyle birlikte ilmi hayat• ve kültür hayat•n•n nas•l oldu•u bölgede ya•ayan halklar•n kimler oldu•u, dinleri ve birbirleri ile ili•kileri nas•l oldu•u gibi sorular•n cevab• da Evliya Çelebi seyahatnamesinde bulunmaktad•r. 17. yy Musul,

!ehrizor ve •mâdiyye bölgelerinin tarihini yazmaya kalkt•••m•zda Evliya Çelebi Seyahatnamesini kullanmazsak ara•t•rma mutlaka eksik kal•r.

(10)

2 Çal••man•n Amac•

Irak tarihi üzerine yap•lan çal••malarda Evliya Çelebi’nin seyahatnamesi kullan•lm••, fakat bölge tarihi için kaynak de•eri tam olarak ortaya konulamam••t•r. Bölgenin Evliya Çelebi seyahatnamesi’nden haberdar oldu•u kesindir fakat çal••mada ele al•nan bölgeye dair anlatt•klar•na herhangi bir de•erlendirme yap•lmam••t•r. #alîl Ali Murad’•n Re•le Evliya Çelebi fi Kürdistan me deren! l’ldrase! E•val! el- "rak! fi! el- #$rn! el-sabi%! %a&ir, (Mcelle el-M••kat, Musul Üniversitesi / Edebiyet Fakültesi / Tarih bölümü, H.1425/

M.2004) ismindeki k•sa makalesinde Evliya Çelebi kaynak olarak kullan•lm•• ama sadece Musul üzerine birkaç söz söylenmi•, bölge için de•eri tam olarak ortaya konamam••t•r. Bunun yan•nda Arapça, Farsça ve Kürtçe dillerinde Evliya Çelebi üzerine yap•lan çeviriler mevcuttur: Arapça, Re•le Evliya Çelebi fi Kürdistan %am 1056/1655, (çev. Re•it Efendi, #ânî matba$esi, Duhok, 2008), Kürtçe: Kürd le Mêju-i Dravsêkan-i da- Sayyahatname-i Evliya Çelebi, (çev. Saeed Nakam, Ba•dat, 1979), Farsça, Kürd! der! Tari'! Hemsgâyân- Sayyahatname Evliya Çelebi, (çev. Faru%

key&ûsrev-i, Urmiye (Reza'iye), (1985). Bu eserler Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin bölgede toprak yönetimi ve medeniyet k•s•mlar•n• atlam•• ya da çevirilerine dahil etmemeyi tercih etmi•lerdir. Nazdar Celil Mustafa’n•n Devur %Ulema’! el-Kürd Fi el- Devle! %Osmaniye! el-($rnan! el-Sadis! %a&ir! Vel-Sabi%! %a&ir, (2013) isimli eserinde 17.

yy’de Osmanl• idaresinde ya•ayan Kürtlerin ilmi hayat ve ilim adamlar•n• çal••mas•nda konu edinmesine ra•men Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesini kaynak olarak kullanmam••t•r. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Musul, *ehrizor ve +mâdiyye bölgesi tarihi aç•s•ndan önemlidir. Birincisi yeni bir kaynak olarak kullan•l•p bölge tarihi yeniden ele de•erlendirilecektir. Bunun yan•nda bölgede ya•ayan halklar, a•iretler, yönetim yap•s•, dinleri, ilim ve kültür hayat•, bölgenin co•rafyas• vb. pek çok konuyla ilgili bilgilerinin bu çal••ma çerçevesinde gün yüzüne ç•kar•lmas• bölge tarihi alan•ndaki önemli bir eksikli•i tamamlam•• olacakt•r. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bölge halklar•, kültürü, a•iretleri, toprak yönetimi, dini, ilmi ve kültür hayat• hakk•nda verdi•i bilgiler çerçevesinde di•er çal••malar•n görmezden geldi•i veya anlatmamay• tercih ettikleri Musul, *ehrizor ve +mâdiyye’nin toprak yönetimi dini ve ilmi hayat•n•n ortaya konmas• amaçlanmaktad•r.

(11)

3 Çal••man•n Önemi

17. yy Musul, •ehrizor, •mâdiyye toprak yönetimi, ilmi, dini ve kültür üzerine ara•t•rma yap•lmam••t•r. Evliya Çelebi Seyahatnamesinin 17. yy’de Musul, •ehrizor ve •mâdiyye bölgesi tarihi aç•s•ndan önemli ve yeni bir kaynak olmas•, bölgede ya•ayan halklar, a•iretler, yönetim yap•s•, bölgedeki kaleler, toprak sistemi, Osmanl• için bölgenin önemi, dinleri, ilim kültür hayatlar•, bölgenin co•rafyas• vb. pek çok konuyla ilgili bilgilerinin bu çal••ma çerçevesinde gün yüzüne ç•kar•lmas• bölge tarihi alan•ndaki önemli bir eksikli!i tamamlayaca!• dü•ünülmektedir.

Çal••man•n Yöntemi

Ara•t•rmam•zda öncelikle kaynak taramas• yap•lm••t•r. Çe•itli kaynaklardan bilgiler toplanm••t•r. Ara•t•rma kapsam•nda ar•iv belgeleri, yazma eserler, çe•itli dillerde yaz•lm•• kaynaklar, seyahatnameler, harita ve resimler kullan•lm••t•r. Toplanan bilgiler kar••la•t•rma, analiz ve ele•tiri a•amalar•ndan geçirilerek tarih biliminin ara•t•rma yöntemi çerçevesinde kal•narak incelenmi•tir. Bu çal••mada kullan•lan ba•l•ca kaynak Fa"il Beyat’•n Osmanl• ar•iv belgelerine dayanarak yazd•!• ve Osmanl• Arap eyaletleri, Osmanl•-Safevi çat••malar• ve Ba!dat, •ehrizor ve Musul eyaletlerini detayl• olarak anlatt•!• el-Devle •Uthmaniye fi el-Mecal el-•Arabiye, (2007) isimli eseridir. Bu çal••man•n özellikle yönetim yap•s•, yönetim tarihi, idari yap• ve Osmanl•-Safevi çat••malar• bölümlerinde bu kitaptan faydalan•lm••t•r. Nazdar Celil Mustafa’n•n Devur

•Ulema’ el-Kürd fi el-Devle •Osmaniye el-!"rnan el-Sadis •a$ir vel-Sabi• •a$ir, (2013) isimli eseri 17. yy’de Osmanl• idaresinde ya•ayan Kürtlerin ilmi hayat• ve ilim adamlar•

konusunda ele alan çal••mas•d•r.

Bu kitab•n ara•t•rman•n üçüncü bölümü Osmanl• ilim hayat•n• ele almaktad•r.

Ara•t•rmada Pol Pir Drêzi [Derbarey Kürde Yezidiyekan (2013)], Karst•n Nipor [Re#le Nipor ilâ el-$Ira% el-Kamilah (2012)] gibi Avrupal• seyyahlardan da yararlan•lm••t•r.

Özelikle Evliya’n•n ilim ve din ile ilgili verdi!i bilgileri o da tekrar etmi•tir. Evliya’n•n hayat• ve seyahatnamesi hakk•nda önemli bilgiler veren, Evliya’n•n seyahatnamesinin nas•l okunmas• gerekti!i konusunda yol gösteren Robert Dankoff’un Seyyah-" Alem Evliya Çelebi’nin Dünyaya Bak"$", (2010) ve Co•kun Y•lmaz’•n editörlü!ünü yapt•!•

Evliya Çelebi’nin Dünyas" (2013) isimli eserler çal••man•n i•leyi•ine önemli katk•

sa!lam••t•r.

(12)

4

Konunun temel kayna•• Evliya’n•n seyahatnamesinde Musul, •ehrizor ve •mâdiyye bölgesini anlatt••• IV. cildidir [Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap•

Saray• Kütüphanesi Ba•dat 305 Numaral• Yazman•n Transkripsiyonu-Dizin, Cilt 1, (haz.) Yücel Da•l•, Seyit Ali Kahraman, •stanbul: YKY, 2000]. Evliya Çelebi Ba•dat

•ehrinden Musul, •ehrizor ve •mâdiyye •ehirlerini ziyaret etmi•tir. Bölgedeki büyük

•ehirler hakk•nda önemli bilgiler vermesine ra•men baz• bölgelere çok az de•inmi•tir.

Genel olarak bu çal••mada Evliya Çelebi’nin Seyahatanamesi’nin IV. cildini birincil kaynak olarak ele al•p tüm bölümlerde kulland•k.

Bu çal••ma yürütülürken birçok sorunla kar••la••ld•. Kaynaklar•n ço•u Türkiye’de yoktu. Kaynaklara ula•mak maksad•yla üç kere Irak ziyareti gerçekle•tirilmi•tir.

Oradaki ilgili tüm kütüphane ve ar•iv merkezleri ziyaret edildi. Ayr•ca çal••man•n yaz•m a•amas•nda, akademik Türkçe ’ye az hakim olundu•undan biraz zorluklarla kar••la••ld•.

Hatta kaynaklar• di•er dillerden (Arapça, Kürtçe, •ngilizce ve Farsça) Türkçe ‘ye çevirirken zorlan•ld•. Musul ve Tikrit’te ki kütüphanelerde de konuyla ilgili önemli kaynaklar bulunmas•na ra•men güvenlik sebepleriyle buralara ziyaret gerçekle•tirilememi•tir. Buralardaki kaynaklar•n kullan•lmas•yla çal••ma daha da zenginle•mi• olacakt• fakat güvenlik sebepleriyle mümkün olmam••t•r.

Çal••mam•z dört bölüm •eklinde planlanm••t•r. Birinci bölümde Evliya Çelebi’nin hayat•, seyahat etme sebebi, Musul, •ehrizor ve •mâdiyye seyahati, kiminle seyahat etti•i ve on ciltlik seyahatnamesi hakk•nda k•saca bilgi verilmi•tir. •kinci bölümde Musul, •ehrizor Eyaletleri ve •mâdiyye Hükümetinin yönetim tarihi ve Osmanl•-Safevi çat••mas•nda bölgenin durumu anlat•lm••t•r. Üçüncü bölümde 17. yy’de Osmanl•

idaresindeki bölgenin dini ve ilmi hayat• hakk•nda bilgi verilmi•tir. Dördüncü bölümde ise Musul, •ehrizor ve •mâdiyye’nin sosyal ve kültürel yap•s• ve bölgede ya•ayan milletlerin dil, yemek, giyim, vb. ya•ant•lar• üzerinde durulmu•tur.

Bu çal••ma, yukar•da belirtilen kaynaklar ve yöntem çerçevesinde, sözü edilen sorular•

ara•t•rmak üzere bölgenin yönetim, ilmi ve dini ya•am•n• ortaya koymay•

hedeflemektedir.

(13)

5

BÖLÜM 1: EVL•YA ÇELEB•’N•N HAYATI VE MUSUL, •EHR•ZOR VE

•MAD•YYE SEYAHATI 1.1. Evliya Çelebi’nin Hayat•

Osmanl• Devleti’nin büyük seyyah• Evliya Çelebi’nin ailesi •stanbul’da yerle•ik olmas•na ra•men aslen Kütahyal•d•r.¹ •stanbul’a göç ettikten sonra ailesi Unkapan•

semtine yerle•mi•tir. Evliya, Unkapan•’nda S•••rc•lar Cami vakf•na ait olan bir evde 10 Muharrem 1020 (1611) tarihinde do•mu•tur.² Do•umuna dair bilgiyi seyahatnamesine

•u ifadeler ile kaydetmi•tir.

Bu hakîr-i pür-taksîr Evliya-y• bî-riyâ ibn Dervî• Mehemmed Z•llî rahm-• mâderden mü•tak olup rû-y• arza kadem basd•••m•z bu Sultân Ahmed Hân '•n zamân-• saltanat•nda bin yigirmi Muhar- remü'l-harâm'•n onuncu günü yevm-i â•ûrâda vücûda gelüp yigirmi alt• târîhinde nâmûs [u] âr•

fark edüp Sultân Ahmed Hân'•n Edirne seferin ve Yeni câmi‘ binâs•na mübâ•eret olundu•un a‘lâ bilürdüm. Hamd-i Hudâ kim böyle bir azîmü'• -•ân pâdi•âh-• Cem-cenâb asr•nda vücûda gelmi•iz.³

Evliya bütün hayat•n• bekar olarak geçirmi•, hiç evlenmemi•tir. Sürekli seyahat etmesinden dolay• evlenmedi•i dü•ünülmektedir.

Evliya, aile •eceresini •slam peygamberi Hz. Muhammed’e dayand•rmaktad•r.⁴ Ayr•ca ailesinin soyunun di•er taraftan Hoca Ahmet Yesevî’ye ula•t•••n• söyler.⁵ Onun

•eceresi: Evliya Çelebi •bn Dervi• Mehmet Z•lli •bn Kara Ahmet, •bni Demircizade Kara Mustafa Pa•a al-!ehid •bn Durhan Bey •bn Yavuz-er •bn Ece Yakup •bni

1Mehmet Akba•, “Evliya Çelebi’nin Gözüyle Kürtler ve Kürdistan”, Artuklu Akademi | Journal of Artuklu Academia, 2(1), (2015), s. 2; Re!le Evliya Çelebi fi Kürdistan "âm 1056/1655, (Çev.) Re•it Efendi, Duhok: "ânî Matba#esi, 2008, s. 7.

2 Salih Özkök, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Do•u !ehirleri (1641-1648)” (Kafkas Üniversitesi Yay•nlanmam•• Yüksek Lisans Tezi) Kars, 2013, s. 17.

3Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap• Saray• Kütüphanesi Ba#dat 305 Numaral•

Yazman•n Trabskripsiyonu-Dizin, C 1, (haz.) Yücel Da•l•, Seyit Ali Kahraman, •stanbul: YKY, 2000, s. 94; Evliya Çelebi’nin Topkap• saray•n nüshas• için bkz. Ek. 1.

4 Dönem itibari ile soy olarak Peygamber ailesinden gelmek büyük bir övünç kayna•• ve sosyal statüde önemli bir rol görevi görmesinden dolay• Evliya Çelebi’nin •eceresini böyle kaydetmesi do•al bir davran••t•r. Fakat verdi•i •ecerenin do•ruluk pay•n•n olup olmad••• eldeki veriler ile ortaya koymak mümkün olmad••• için kesin bir •ey denilememektedir.

5 Seyit Ali Kahraman, “•lk Sava• Muhabirimiz Evliya Çelebi”, (•stanbul Üniversitesi Yay•nlanmam••

Doktora Tezi), •stanbul, 2013,s. 30.

(14)

6

Allahverdi Akay •bn Mehmet Kirman• •bn Hoca Ahmed Yesevi’dir. Evliya aile

•eceresine dair verdi•i bilgileri •u ifadeler ile kaydetmi•tir;

Süleymân Hân aleyhi'r-rahmetü ve'l-gufrân rûhiyçün ve bu gazâlarda bulunan pederimiz Ser- zergerân-i Dergâh-i âlî, ya‘nî Dervi• Mehemmed Z•llî ibn Kara Ahmed ibn Kara Mustafâ ibn Yavuz Er ibn Ece Ya‘kûb ibn Germiyânzâde Ya‘kûb ilâ Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevî ibn Muhammed Hanefî ve ilâ •mâm Zeyne'l-âbidîn ve ibn •mâm Hüseyin ve ibn •mâm Ali ve Fâtimatü'z-Zehrâ ve bizzât cedd-i izâm•m•z Hazret-i Risâlet-penâh rûhiyçün Allâh r•zâs•yçün el- Fâtiha ma‘a's-salavât.⁶

Evliya’n•n babas• saray•n kuyumcuba•• olan Mehmet Z•lli Efendi’dir. Babas•, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet, I. Ahmet, I. Mustafa, II. Osman, IV. Murat, I. !brahim, IV. Mehmet zamanlar•nda ya•am••t•r. Mehmet Z•lli Efendi’nin II.

Selim zaman•nda K•br•s’•n fethine kat•ld•"• ve padi•aha Magosa’n•n anahtar•n• verdi"i ve I. Ahmet taraf•ndan !stanbul’da yapt•r•lan bugünkü ad• ile Sultan Ahmet Cami’nin iç tezyinat•n• yapt•"• söylenmektedir.⁷ Kendisi uzun bir ya•am sürmü• ve Osmanl•

Devleti’ne önemli hizmetlerde bulunmu•tur. Evliya Çelebi’nin ön s•fat• olan

“Evliya’n•n, babas•n•n Evliya Mehmet Efendi ile olan yak•n arkada•l•"•ndan kaynakl•

verilmi• olmas• muhtemeldir.⁸ Evliya’n•n babas• Mehmet Z•lli Efendi uzun bir ya•am•n ard•ndan (H.1058/ M. 1648) tarihinde 114 ya••nda ölmü•tür. Evliya’n•n annesi ise Melek Ahmet Pa•a’n•n teyzesi olup ise Kafkas Abaza’ya kökenlidir.⁹

Evliya anne taraf•ndan Defterdarzade Mehmet ve !p•ir Mustafa Pa•a ile de akraba oldu"unu söylemektedir. Evliya’n•n kaydetti"ine göre iki karde•i bulunmaktad•r.

Mahmut ad•nda bir erkek karde•i ve !nel ad•nda bir k•z karde•i vard•r. K•z karde•i Sultan IV. Murat zaman•nda isyan ettikten sonra as•lan !lyas Pa•a’n•n han•m•d•r. Bunun yan•nda Evliya, üvey annesi ve adlar•n• vermedi"i büyük ihtimalle onlarda üvey anneden olan iki k•z karde•i daha oldu"unu kaydeder.¹⁰

Evliya Çelebi ilkö"renimini kendi mahallesinde bulunan s•byan mektebinde görmü•tür.

Daha sonra Unkapan• semtinde yer alan •eyhülislam Hamid Efendi Medresesinde,

6Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap• Saray• Kütüphanesi Ba•dat 305 Numaral•

Yazman•n Trabskripsiyonu-Dizin, Cilt VI, (haz.) Yücel Da"l•, Seyit Ali Kahraman, !stanbul: YKY, 2000, s. 133.

7 Muzaffer Özbay, “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Anadolu Co"rafyas•ndaki Gayri Müslim Mabetleri”, (Sakarya Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), May•s 2010, s. 20.

8 Özkök, Do•u •ehirleri, s. 17.

(15)

7

müderris Ahfa• Efendi’den yedi y•l ders görmü•tür. Ahfa• Efendi hocas• olmakla birlikte bu medresede farkl• hocalardan da ilim tahsil etmi•tir. Kendi ifadesine göre

•adizade Dar’ül-kurras•nda Evliya Mehmet Efendi’den on bir sene haf•zl•k dersi alm••t•r. Ayr•ca kuyumcu olan babas• Mehmet Z•lli Efendi’den ta• üzerine yaz• yazmak gibi hünerler edinmi•tir. Bu e•itim safhalar•n• tamamlad•ktan sonra ise Enderun-i Hümayûna girmi• ve e•itimine burada devam etmi•tir.¹¹

1635 y•l•n•n Kadir Gecesi’nde Ayasofya Camisinde haf•zl•k yapt••• bir s•rada Melek Ahmet Pa•a taraf•ndan IV. Murad’a sunulmas•n•n ard•ndan saraya al•nan Evliya, burada Enderun mektebinde e•itim alma •ans•na eri•ti•ini söylemektedir. 1640 y•l•nda Enderun mektebindeki e•itimi tamamlam••t•r. Enderun mektebinde Tur•ucuba•• Ahmet A•a ve Had•m Gazanfer A•alar•n nezaretinde e•itilir. Ayn• zamanda Evliya, Ömer Gül•eni’den Musiki, Evliya Mehmet Efendi’den Tecvit, Keçi Mehmet Efendi’den Kafiye ve Nahiv dersleri okumu•tur. Bu bilgilerden anla••ld••• kadar•yla seyyah•n iyi bir e•itim ald•••

rahatl•kla söylenebilir.¹²

Ald••• iyi e•itimin yan•nda seyyah pek çok dile de vak•f oldu•unu kaydetmektedir.

Türkçe’yi düzgün, etkili ve sanatsal kullanabilme becerisine sahiptir. Babas•n•n ç•ra••ndan Rumca, Enderun’dan Arapça ve Farsça, babas•n•n arkada•• Simyon ustadan ise Latince ve Yunanca ö•rendi•ini kaydetmi•tir. Bununla birlikte seyahatnamesinde birçok bölgenin dil ve lehçesine dair verdi•i bilgilerden pek çok dile vak•f oldu•unu da söylemek mümkündür. Çelebi ata binmeyi seven ve iyi cirit kullanan bir ki•iliktir. Hatta cirit oynarken birkaç di•inin k•r•ld•••n• ve bu k•r•lan di•lerini Viyana’da bir di•çiye yapt•rd•••n• yazmaktad•r.¹³

Evliya Çelebi’nin ne zaman ve nerede öldü•üne dair kesin bilgi olmamakla birlikte baz•

ara•t•rmac•lar 1682 tarihinde 71 ya••nda !stanbul’da, baz• ara•t•rmac•lar ise yine ayn•

tarihte M•s•r’da öldü•ü ihtimali üzerinde durmaktad•r.¹⁴ Mehmet Akba• ise Evliya Çelebi’nin muhtemelen II. Viyana Ku•atmas•n• gördü•ü ve 1684 y•l•nda hayatta olabilece•i ihtimali üzerinde durmaktad•r. Ayr•ca Evliya’n•n son seyahat yeri olan

11 Martin van Bruinessen, Hendrik Boschten, Evliya Çelebi in Diyabekir, Vol. I, Brill, 1988, p. 7.

12Zekeriya Kur•un,“Seyyah-i Âlem Evliya Çelebi”, Evliya Çelebi’nin Düniyas•, (ed.) Co•kun Y•lmaz,

!stanbul: Bahçe•ehir Üniversitesi Medeniyet Ara•t•rmalar• Merkezi, 2013, s. 56.

13Mehmet Ya•ar Erta•, Ka•an E•nim, “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Hastal•klar”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi- Pamukkale Üniversitesi, Sa 10, 2011, s. 87.

14 Ülkü Elik "avk, Sorulara Evliya Çelebi !nsanl•k Tarihine Yön Veren 20 Ki"iden Biri , Ankara:

Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Ara•t•rmalar• Enistütüsü, 2011, s.15.

(16)

8

M•s•r'dan •stanbul'a döndükten sonra öldü•ü ve mezar•n•n Meyyitzade kabri civar•ndaki aile kabristan•nda bulundu•u iddialar aras•nda bulunmaktad•r.¹⁵

1.2. Evliya Çelebi Seyahatnamesi

Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi on ciltten olu•maktad•r. Seyahatnamesinde Osmanl•

Devleti’nin neredeyse tüm bölgelerini gezmi•tir. Dönemin Osmanl• toplumunun

•ehirlerini, yollar•n•, iklimini, gelenek göreneklerini, tarihini, din, toplum, askeri, siyasi ve ekonomik yap•s•n• vb. farkl• yönleriyle tan•tmaya çal••m••t•r¹⁶. On ciltlik seyahatnamesinin muhtevas• k•saca •öyledir;

Birinci Cilt

Eserin birinci cildinde 1630-40 y•llar• aras• !stanbul’un tarihi, toplumu ve !stanbul’daki kutsal yerler hakk•nda bilgiler vermektedir. Örne"in; câmiler, medreseler, •ehrin semtleri, •ehirdeki esnaf gruplar• vb. konular hakk•nda bilgiler vermektedir. Ayr•ca

!stanbul’da bulunan câmi, medrese, mescit, türbe, tekke, imaret, hastane, konak, kervansaray, sebilhane ve hamamlar•n kim taraf•ndan, ne zaman kuruldu"u ve bu yap•lar•n d•• ve iç mimarisine dair tasvirde bulunmu•tur.

•kinci Cilt

!kinci cilt, Mudanya ve Bursa’n•n tarihi, Bursa’n•n âlimleri, vezirleri, •âirleri, Sinop, Trabzon ve havalisi, Gürcistan dolaylar•, K•r•m, Karadeniz, Bolu, Amasya, Niksar, Erzurum, Nahçivan, Tebriz, Bakü, Bayburt, Erzincan, Merzifon ve Ankara •ehirlerinden bahsetmektedir.

Üçüncü Cilt

Üçüncü cilt, Üsküdar’dan •am’a kadar yol boyunca bütün •ehir ve kasabalar; Eski•ehir, Konya, !skenderun, Tire, K•z•ldeniz, Ölü Deniz, Urfa, Kayseri, Sivas, !skilik, Rusçuk, Ni"bolu, Silistre, Filibe, Edirne, Sofya ve •umnu •ehirlerinden bahsetmektedir.

15Akba•, “Evliya Çelebi’nin Gözüyle”, s. 3.

16Akba•, “Evliya Çelebi’nin Gözüyle”, s. 3.

(17)

9 Dördüncü Cilt

Dördüncü cilt, •stanbul’dan Van’a giderken bütün •ehir ve kasabalar; Malatya, Diyarbak•r, Mardin, Sincar, Bitlis ve Ahlat’tan bahsetmektedir. Ordu ile ç•kt••• •ran seferi sayesinde bu •ehirler hakk•nda bilgi vermi•tir.

Daha sonra •ran’a giden elçilik heyetinde yer alm•• ve bu sayede Tebriz, Erdebil, Kazvin, Kum, Ba•dat, Necef/Küfe, Basra, Abadan, Cizre, Musul, Erbil, •ehrizor, Akre,

•mâdiyye, Zaho, Duhok, Tikrit gibi •ehirler hakk•nda bilgi edinebilmi• ve seyahatnamesine aktarabilmi•tir.

Be•inci Cilt

Be•inci cilt, Tokat, Rumeli, Sar•kam••’tan Avrupa’ya kadar çe•itli Eyaletler ve

•ehirlerden; K•rklareli, Varna, •stanbul, Silistre, Hoten, Özi, •znik, Bursa, Gelibolu, Edirne, Belgrad, Teme•var, Libhova, Yanova, Varad, Sarayevo, Zagrep, Üsküp, Köstence, Sofya ve Semendire’den bahsetmektedir.¹⁷

Alt•nc• Cilt

Alt•nc• cilt, Macaristan ve Almanya; Teme•var, Kolo•var, Ka•av, Sibiv, Mohaç, Peç, Budin, Uyvar, Estergon, Belgrad, Dubrovnik, Mostar, Zigetvar ve Kanije •ehirlerinden bahsetmektedir.

Yedinci Cilt

Yedinci cilt, Avusturya, K•r•m, Da••stan, K•pçakdiyâr•, Ejder Hân havâlisi, Belgrad, Viyana, Wallaçya, Budape•te, Oçakov, Krakow, K•r•m, Bahçesaray, Da••stan, Astra Hân, Saratov, Kazan ve Kalmukya gibi bölge ve •ehirlerden bahsetmektedir.

Sekizinci Cilt

Sekizinci cilt, Evliya Çelebi’nin, Azak’tan K•r•m’a, Kefe, Bahçesaray, K•lburun, Akkerman, •smail, Girit dolaylar•, Babada••, Hasköy, Edirne, Dimetoka, Gümülcine, Drama, Selânik üzerinden bütün Yunanistan ve Mora’y• dola•arak hanya, Kandiye, Arnavutluk, Yanya, Tepedelen, Avlonya, Draç, •lbasan, Ohri, Resne, Manast•r, ••tip,

17 Buvâr Nuredin, Mîr "abdâl #an-i Bedlis ( Bilimetêki fermo•krav le Mêjuy Kürd da), Süleymani:

Hamdi Matbe$esi, 2007, s. 25-26.

(18)

10

Tikve•, Cisr-i Mustafa Pa•a ve son olarak Edirne üzerinden •stanbul’a dönü•ünden bahsetmektedir.

Dokuzuncu Cilt

Dokuzuncu cilt, Evliya Çelebi’nin •stanbul’dan hareketle Kütahya, Afyon, Manisa,

•zmir, Sak!z, Ku•adas!, Ayd!n, Tire, Denizli, Mu•la, Bodrum, Ege adalar!, Isparta, Antalya, Alanya, Karaman, Silifke, Tarsus, Adana, Mara•, Antep, Kilis, Halep, Lazkiye,

#am, Beyrut, Sayda, Safet, Nablus, Kudüs, Evliya menk!beleri ile Mekke ve Medine

•ehirlerinden bahsetmektedir.

Onuncu Cilt

Onuncu cilt, Kahire, Tanta, •skenderiye, Nil, Funcistan Mogadi•u, Suakin, Hadendoa, Bahnisa, Feyyum gibi M!s!r ve çevre bölgelerden bahsetmektedir¹⁸.

1.3. Evliya Çelebi’nin Seyahat Etme Sebepleri

Evliya Çelebi seyahat sebebini seyahatnamesinde geni• olarak bahsetmektedir. Seyahate ba•lamas! gördü•ü bir rüyaya ba•lar. Evliya, seyahat etme icazetini direk olarak Peygamber Efendimizden (sav) ald!•!n! belirtmi•tir. Evliya seyahate ç!kmas!na vesile olan rüyay! •öyle aktarmaktad!r. Bir gece rüyas!nda, Ahi Çelebi Camisinde kalabal!k bir cemaat içinde Peygamber Efendimizi (sav) görmü• ve huzuruna ç!karak, “#efaat Ya Resulallah$” diyecekken, heyecana kap!larak, “Seyahat Ya Resulallah$” demi•tir.

Peygamber Efendimiz de tebessümü ile bu gence hem •efaatini müjdelemi• hem de seyahatini ihsan etmi• ve orada bulunan Sad Bin Ebi Vakkas (Radiyallahü anh) da gezip ve gördü•ü yerleri yazmas!n! nasihat etmi•tir.¹⁹ Evliya, uykudan uyand!•!nda ilk i•i dönemin ünlü yorumcular!ndan #eyh Abdullah Dede’nin yan!na gitmek olmu•. #eyh Abdullah Dede rüyas!n! yorumlayarak naçizane fikri ile ilk olarak •stanbul’u gezip yazmas!n! tavsiye eder. Rüyay! yorumlayan #eyh Abdullah Efendi’den de onay alan Evliya, 24 ya•!ndayken ilk önce •stanbul’u gezip yazmaya ba•lam!• böylece seyahatname kitab!n!n ilk cildi bu •ekilde olu•mu•tur. •lk dönemler babas!, Evliya’n!n

18 #avk, Sorulara Evliya, s. 26-32.

19 Mustafa Alpaslan, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kürtler”, Yüksek Lisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi, Mardin, 2014, s. 4.

(19)

11

ta•ra •ehirlerine seyahatine izin vermemi•tir. Evliya, 1640 y•l•nda Okçuzade Ahmet Çelebi ile gizlice bir ayl•k Bursa gezisine ç•km••, dönü•ünde babas• o•lunun bu seyahat tutkusunun fark etmi• ve seyahat için onay vermi•tir. Seyyah 24 ya••nda ba•lad•••

gezilerine yakla••k elli y•l boyunca devam etmi•tir. •unu da belirtmek gerekir ki Evliya’n•n seyahatnamesinin olu•mas•nda seferler s•ras•nda görev almas•n•n rolü büyüktür.²⁰ Yine seyahatleri s•ras•nda Melek Ahmet Pa•a'dan önemli miktarda finansal destek ald••• ve bu finansal deste•in de geni• kapsaml• seyahatnamesinin ortaya ç•kmas•nda önemli bir rolü vard•r.²¹

Evliya Çelebi’nin seyahat tutkusu hiç ku•kusuz geni• kapsaml• bir eser vücuda getirmesindeki ba•l•ca etken oldu•unu söylemek abart•l• olmayacakt•r. !slâm kültüründe seyahat tutkusu sonucunda pek çok seyahatname ortaya ç•km••t•r. !bn-i Battuta (1304- 1377), !bn-i Havkal (H. 367 y•l•nda vefat etmi•tir), Makdisi (947-990) !bn-i Fadlan (877-960) gibi Müslüman seyyahlar•n olu•turdu•u bu kültür Evliya Çelebi taraf•ndan zirve noktaya ç•kar•lm••t•r.

1.4. Musul, •ehrizor ve •mâdiyye Seyahat•

1651 y•l•nda sadrazaml•ktan uzakla•t•r•larak Özü valili•ine atanan Ahmet Pa•a ile birlikte Özü’ye, 1655'te Ahmet Pa•a’n•n Van'a tayin olmas• sonucu Pa•a ile Van’a gitmi• ve bu sayede pek çok do•u •ehrini ve özellikle Diyarbak•r’• ziyaret etme f•rsat•na eri•mi•tir. Ayn• zamanda Melek Ahmet Pa•a’n•n serdar olarak atand••• seferlere kat•lan Evliya bu sayede önemli Osmanl• kentlerini görme imkân• yakalam••t•r. Evliya Van’daki yeni görevinde Melek Ahmet Pa•a’n•n Bitlis’te isyan eden Abdal Hân’a kar••

düzenledi•i sefere i•tirak etmi•tir. Bu s•rada Safevilerin Tebriz valisine de elçi olarak gönderilmi•tir. Daha sonra ise önce Ba•dat’a oradan Mezopotamya ve Kürt co•rafyas•na uzun ve kapsaml• bir seyahat gerçekle•tirme f•rsat• yakalam••t•r.²²

20 Mehmet Ya•ar Erta•, “Evliya Çelebi Sayahatnamesinde Gaza”, Tarih incelemeleri Dergisi, Cilt XXVII, Sa:1, 2012, s. 81.

21 Robert Dankoff, Seyah-• Âlem Evliya Çelebi'nin Dünyas•na Bak•&•, (Çev.) Müfit Günay, !stanbul:

Yap• Kredi Yay•nlar•, 2010, s. 9-12.

22 Dankoff, Seyyah-• Alem Evliya, s. 10.

(20)

12

Evliya Çelebi, Ba•dat’tan Van’a giderken •ehrizor, Akre, •mâdiyye, Musul ve Cizre’yi ziyaret etmi•tir. Bununla birlikte söz konusu •ehirleri ziyaret s•ras•nda •ehrizor’a geldi•i zaman eserinde s•ras•yla Kerkük kalesi, Zalim Ali kalesi, K•z•lca kalesi ve Erbil kalesini anlatm••t•r. Daha sonra Erbil kalesi, Akre kalesi ve •madiyye kalesini anlatm••t•r. Daha sonra Zaho, Duhok kalesi ve Cizre kalesini anlat•r. Daha sonra tekrar Musul kalesi ve Tikrit kalesini anlatm••t•r. Daha sonra Böylece çal••man•n kapsam•n•

içeren Musul, •ehrizor ve •mâdiyye •ehirlerini görmü• ve kaydetmi•tir. Bölgede gitti•i

•ehirlerin hakk•nda önemli bilgiler vermesine ra•men baz• bölgelere çok k•sa de•inmi•tir.²³ Evliya’n•n bu •ehirlerden az ve k•saca söz etmesi, onun bu •ehirlere girmememi• oldu•u ihtimalini güçlendirmektedir. Bu •ehirlerin o dönemde önemli

•ehirler olarak görülmemesi ya da Evliya’n•n bu •ehirlerin içine girmemi• olmas• az ve k•sa anlat•mla geçilmesini aç•klamaktad•r. Örne•in; Evliya •ehrizor’dan •mâdiyye’ye giderken Erbil’den geçmi•tir. Bu •ehrin co•rafyas•n• ve kalesini detayl• bir •ekilde anlatt•••ndan onun bu •ehre girmedi•i ve sadece •ehrin yan•ndan geçti•i anla••lmaktad•r. Çünkü •ehrin içine dair bilgiler vermemektedir. Ayr•ca baz• bilgileri verirken sanki kendi gözüyle görmü• gibidir, bu yüzden •öyle bilgi verir:

E•kâl-i zemîn-i Kala-i Erbîl'i beyân eder: ‘d•r d•r. Cânib-i (---) bir kapusu var, handak• yokdur.

Derûn-• kal‘ada (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---)Nehr-i Zarbu'l-kebîr nehr-i Zarb-• as•ar kim bun- lara nehreyn-i Zarb-• Alî derler. Bu nehreyn-i azîmeynin mâbeyninde bir çölistân ve berr ü beyâbân yerde bir pü•te-i âlî üzre evce ser çekmi• •ekl-i murabba‘ bir Kala-i musanna (---) (---) (---) (---) Bu kal‘an•n k•blesi taraf•nda Kala-i Musul iki günlük yoldur. Ve bu Erbîl Kala-i Kerkük'ün cânib-i

•arkîsinde iki menzil yerdir. Ammâ kal‘a hâricinde a•a•• •ehri zamân -• kadîmde sevâd-• azîm imi•.

Hâlâ eser-i binâlar• bî-hisâb zâhir ü bâhirdir. Ancak bir ulu câmi‘i minâresiyle meydân -• muhabbetde kalm•• ve iki aded nehir garizi vard•r, kâh cereyân eder ve kâh yâbis olur.²⁴

Buradan Evliya’n•n Erbil kalesine gitmedi•i anla••lmaktad•r. Fakat bu •ehirden geçmi•

olmas• muhtemeldir. Ayr•ca gitti•i her •ehre dair oldukça detayl• bilgiler vermektedir.

23!•mad !Abdulselam Re’uf, Drasat Vesa’i!iye fi- el-T’ari" el-Kürd el-#edis$ ve #e%âretuhum, Dime•i": el-Tefsir Yay•nlar•, 2012, s. 31; #alîl Ali Murad, “Re$le Evliya Çelebi fi Kürdistan Me%deren L’ldrase E$val el- •rak Fi el-&•n el-Sabi! !a•ir”, Mcelle el-M••kat, H.1425/ M.2004, s. 47-48.

24 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkap• Saray• Kütüphanesi Ba•dat 305 Numaral•

Yazman•n Trabskripsiyonu-Dizin, C IV, (haz.) Yücel Da•l•, Seyit Ali Kahraman, •stanbul: YKY, 2000, s. 296.

(21)

13

Özellikle camileri, hamamlar•, yemekleri, oradaki halk•n rutin ya•am•n•, dilleri, çar•• ve ünlü mezarlar•n• anlatm••t•r.²⁵ Hatta idari sistemi ve yönetim tarihini de anlatm••t•r.²⁶ Evliya, tüm seyahatlerine çe•itli görevlere ç•km•t•r. Genelde ulak olarak, Osmanl•

ordusunun imam•, temsilcisi… vb. olarak çal••m•• özellikle Melek Ahmet Pa•a’n•n hizmetindeyken, birçok idari görevleri yerine getirmi•.²⁷ Bu y•llarda (1655-1656) izledi•i güzergâh Tebriz - Ba•dat - Basra olmu•tur. Bu seyahatinde Basra •ehrine kadar inmi•tir. Hille, Küfe, Kerbela, Necef, Semave Basra’ya gitmi•tir. Ondan sonra Ba•dat’a döndüp Yûsuf Kethudâ ile beraber "ehrizor (Kerkük) topra••na gelmi•. Ondan sonra Yûsuf Kethudâ²⁸ ile Akre ve •mâdiyye’ye gitmi•.²⁹ “...Bu hakîr-i pür-taksîr dahi Yûsuf

25 Musul, "ehrizor ve $mâdiyye gibi, hatta Ba•dat •ehrine gitti•i zaman çok detayl• bilgileri vermi•.

Oradaki •eyhler ve âlimler ile görü•mü•, bunlardan: "eyhülislâm Kürd Mustafa Efendi (Mercaniye Medresesin’in okutman•) ve Müftî-i enâm Zeynelâbidîn Efendi ve Gurâb Efendi ile görü•mü•. Ayr•ca Ba•dat’•n ilmi hayat•n• ve medreselerini de anlatmaktad•r. Hatta tüm önemli mezarlardan ve tarihi yerlerden de söz etmektedir. Bunlardan: $bret-nümâ-y• Tâk-i Kisrâ, Ba•dat’•n tarihini ve tüm Ba•dat ya•am•n•n yap•s•n• anlatmaktad•r. O zamanla ilgili Evliya Çelebi Ba•datl•lar•n Arapça ve Farsça yerine daha fazla Kürtçe konu•tuklar•n• belirtmi•tir. Buradan Ba•dat’ta Kürt, Arap ve Acemler’in birlikte ya•ad•klar•n• anlamaktay•z. Re’uf, Drasat Vesa’i! iye fi- el-T’ari" el-Kürd el-#edis$ ve #e%âretuhum, s.

35• Evliya, IV,s. 248-249.

26 Gelecek bölümlerde idari sistem, ilim, din ve kültür hayat•ndan bahsedilecektir.

27 Dankoff, Seyyah-• Alem Evliya, s. 155.

28Kethüda: kelime olarak Farsça ked (Hâne, ev; köy; taht) ve hüdâ (sahib, malik; efendi) isimlerinin birle•mesiyle olu•tu•u veya Pehlevice’den geldi•i ve asl•n•n katak-xvatai oldu•u, ya da Türk dili ve kültürün tesiriyle ortaya ç•kt•g• hakk•nda görü•ler vard•r. Genel kabule göre Farsça’dan gelen kelime sözlükte, i•lerin idaresine memur güvenilir adam, emin, vekil-i umûr gibi anlamlara gelmektedir. Yine kethüda kelimesi, farkl• bölgelerde ve farkl• zamanlarda de•i•ik anlamlar kazanm•• ve hatta kethüda kelimesinin kar••l••• olarak •eyh, emin, ba•, bey ve muhtar kelimeleri de kullan•lm••t•r. Osmanl• devlet te•kilât•nda XV. yy’den itibaren “baz• devlet görevlilerinin i•lerini gören yard•mc•” (sadaret kethüdas•, han•m sultan kethüdas•, yeniçeri kethüdas• vs.); sivil hayatta ise “büyük konak ve çiftliklerin i•lerini yöneten ki•i” anlam•n• kazanm••t•r. Ayn• zamanda bu kelime, Osmanl• Türkçesinde k âhya •eklinde de kullan•lm••; lakin kâhya kelimesinin nas•l ortaya ç•kt••• tam olarak ayd•nlat•lamam••t•r. Kethüda ve kâhya terimi i•lev aç•s•ndan hemen hemen ayn• görevi yerine getirse de kullan•ld••• yerlerde birtak•m farkl•l•klar vard•r. Kethüda, daha çok resmî devlet görevlilerinde geçerken, kâhya tabiri genellikle gayrimüslim kethüdalar ve sivil hayattaki kethüda görevlileri için kullan•lm•st•r. Döndü Dü•ünmez,“Tanzimat Devri Osmanl• Mülki $daresinde Kap• Kethüdal•••”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Koniya:2006, s. 5-6.

29 Evliya Çelebi, bölgedeki gitti•i yerler için. Bkz. Ek. 2.

(22)

14

Kethudâ ile diyâr-• Kürdistân'da •ehrezûl ve Luristân ve #mâdiyye ülkesine gitdi•imiz menâzilleri bildirir”.³⁰

Evliya’n•n •ehrizor ziyaretinin k•• mevsimin sonlar•na veya bahar•n ba•lang•c•na denk geldi•i tahmin edilmektedir. Çünkü •mâdiyye’ye geldi•i zaman •mâdiyye’nin Nevruz günü •öleni hakk•nda bize bilgi vermektedir. Hatta kendi sözleriyle Nevruz bayram•n•

anlatm••t•r. Evliya •öyle demektedir: “...Hamd-i Hudâ #mâdiyye ziyâretlerin mümkin oldu"u mertebe edüp ve •ehrin niçe gün seyr ü temâ•âs•n edüp kânûn u kâ‘ide-i Ekrâd•

ve âyîn-i dîvân-• Âl-i Abbâsiyân'• ve niçe ibret-nümâ âsârlar• im‘ân-• nazar ile temâ•â edüp gicemiz leyle-i kadr ü rûzumuz rûz-• •yd-• nevrûz-• Harzem•âhî olup.”³¹

•mâdiyye’den sonra Cizre’ye gitmi•tir. Tüm ilkbahar mevsimini •mâdiyye, Cizre ve Musul •ehirlerinde geçirmi• olmas• muhtemeldir. Asl•nda Ba•dat’tan •mâdiyye’ye gitmesinin sebebi •mâdiyye Hakimi Sultân Hüseyin ibn Sultân Seyyid Hân’•³² ziyaret etmektir. Çünkü ziyaretn amac• olarak herhangi bir devlet görevi veya i•i gösterilmemi•tir. Ayr•ca di•er •ehirleri görmek için gitmi•tir.³³ “Evsâf-• •ehr-i ulemâ- y• Kâ•î ya‘nî Kala-i Gevâ•î... Bu •ehirden !mâdiyye üç menzildir •ehirde ammâ bizler seyâhat içün hilâf gitdik. Zîrâ bu kal‘a Cezîre •ehri yoluna râh-• râstd•r”³⁴Hatta Akre kalesine giderken hiç bir devlet görevi için gitmemi•, belki ziyaret için Akre beyinin misafiri olmu•tur “...Mürtezâ Pa•a³⁵ Kethudâs• Köle Yûsuf A"a ile bu Akra kal‘as•na dâhil olurken Akra be"i alây-• azîm ile istikbâlimize ç•kup •ehde girerken ka‘adan toplar at•lup sarây•nda ni‘met-i nefîseler tenâvül olunup Murtezâ Pa•a'n•n mektûb-•

muhabbet-uslûbun ve bir e"erli raht u bahtl• küheylân at•n hedâyâ verüp cihân kadar pek hazzedüp sarây•nda mihmân olduk.”³⁶

30 Evliya, IV, s. 293.

33 Evliya, IV, s. 250-350.

35 Mürteza Pa•a: muhtemelen eski Ba•dat valisiydi, çünkü Mürteza Pa•a M. 1648 tarihinde Ba•dat valisi olmu•tur, bu y•llarda görevini bitmesi büyük ihtimaldir. Çünkü ba•ka Murteza Pa•a yoktur. +•mad +Abdulselam Re’uf, Drasat Vesa’i$ iye fi- el-T’ari% el-Kürd el-&edis( ve &e)âretuhum, s.31; Murad,

“Re*le Evliya Çelebi fi Kürdistan Me+deren L’ldrase E*val el- !rak Fi el-,•n el-Sabi- -a•ir”/ s. 47-48.

(23)

15

•mâdiyye •ehrini anlat•rken •öyle bir hata olmu• olabilir, •mâdiyye Hânlar• hakk•nda

•öyle demektedir: “...Hâlâ •mâdiyye hâkimleri Seyyid Hân ve Murâd Hân ve Mîrhâc Hân ve Memkân Hân ve niçe Hânlar cümle-i cümele Hazret-i Alî'den berü sülâle-i !rk-!

tâhir-i Âl-i Abbâsiyân'd!r.”³⁷ Seyid Hân isminin geçmesinde bir yanl••l•k olmu• olabilir.

Çünkü •mâdiyye tarihinde Seyid Hân 1585-1619 tarihleri aras•nda hükümdarl•k yapm••t•r. Ancak Evliya zaman•nda orada bulunmamaktayd•.³⁸ Muhtemelen bu bilgileri daha önceki •mâdiyye hakimlerini saymak için vermi•tir.³⁹ Ayr•ca muhtemelen di•er Hânlar Seyid Hân’•n çocuklar• oldu•u için bu bilgiyi vermesi büyük ihtimaldir.

•mâdiyye ile ilgili pek çok detayl• vermi•tir. Hatta •mâdiyye’nin hükümeti, idari yönetimi, a•iretleri, medreseleri, camileri ve Osmanl• Devleti ile ili•kisinden söz etmektedir. •mâdiyye’de ilime ve medreselere çok önem verildi•ini de Evliya’n•n seyahatnamesinden anl•yoruz. Ayr•ca •mâdiyye Hükümetinin âlimlere ve yazma eserlere önem verdi•ini de Evliya’dan ö•reniyoruz. Evliya bununla ilgili “...Hâlâ ulemâs! dahi hadden efzûndur. Hatta Tefsîr-i Gevâ"î bir mu‘teber tefsîr-i "erîfdir. Bu

"ehirde te’lîf olundu#undan Tefsîr-i Gevâ"î derler ve mü’ellifi dahi bu medfûndur. Ve bu "ehirden •mâdiyye üç menzildir "ehirde ammâ bizler seyâhat içün hilâf gitdik. Zîrâ bu kal‘a Cezîre "ehri yoluna râh-! râstd!r”.⁴⁰ diye yazm••t•r. Evliya Cizre’den sonra Hasankeyf •ehrine gitmi•tir. Bununla ilgili“…Cizre "ehrinden A"d! sanca#!na ve Hasankeyf "ehrine gitdi#imiz menâzilleri ve k!lâ‘ u kasabât u kurâlar! beyân eder.”⁴¹ demi•tir. Ondan sonra Nusaybin’e gitmi•tir. Sonra Musul’a gitmi• ve Musul’u •öyle tarif etmi•tir:“Evsâf-! "ehr-i kadîm, sevâd-! azîm, belde-i kavm-i Humeydiyye, bilâd-!

Rebî‘iyye, ehl-i beledi vâs!l-! dâru'n-na‘îm, ya‘nî Kala-i Musul-! sûr-! azîm.”⁴²

Evliya gitti•i her yere dair çok detayl• bir •ekilde bilgiler vermi•tir. Bunlar genellikle ayn• i•leyi•i izleyerek •ehrin tarihi, idari yönetimi, çe•itli dillerdeki adlar•, bunlar•n kökenleri ve co•rafi konumuyla ba•lar. Evlerin, camilerin, medreselerin, okullar•n, Hânlar•n, hamamlar•n ve çe•melerin tan•t•lmas• da dahil, tahkimata büyük önem vererek kentin topografyas•n•n anlat•m• ile devam eder. Bu k•s•mda semtleri, dini ili•kileri, iklimi, halk•n görü•ünü, k•l•k k•yafeti, davran•• ve gelenekleri, önemli isimleri ve

38 Re’uf, Drasat Vesa’i$ iye fi- el T’ari% el-Kürd el-&edis( ve &e)âretuhum, s. 35.

39 Re’uf, Drasat Vesa’i$ iye fi- el T’ari% el-Kürd el-&edis( ve &e)âretuhum, s. 35.

(24)

16

konu•ma al••kanl•klar•n•, ulema, •air, hekim ve di•er ileri gelenleri, pazarlar•, dükkânlar•, çe•itli ürün mezarlar ve türbeler hakk•nda bilgi verir. Ölmü• ünlü ki•iler ile ilgili biyografiler ve menkibelerle sona erer bölüm sona erer.⁴³

•mâdiyye’den hemen sonra Cizre ve Hasankeyf’e gitmi•tir. Oradaki tüm mezarlar• ve ziyaretgâhlar• anlatm••t•r. Buradan tekrar Musul’a dönmü•tür. Musul •ehrini de detayl•

bir •ekilde anlatm••t•r, “…Evsâf-! "ehr-i kadîm, sevâd-! azîm, belde-i kavm-i Humeydiyye, bilâd-! Rebî‘iyye, ehl-i beledi vâs!l-! dâru'n-na‘îm, ya‘nî Kala-i Musul-!

sûr-! azîm”⁴⁴ “…Evsâf-! ziyaretgâh-! peygamberân-! ulu'l-azm-! mürselîn ve yalvac-!

ser-tâc-! Resûl-i mübîn ve ziyaretgâh-I evliya’i'l-ârifîn ve asfiyâ’i'l-vâs!lîn haccallahu ale'l-âlemîn, rad!yallahu anhüm ecma‘în, kaddesenallahu bi-s!rr!hi'l-mübîn, ista‘teb Billahi ve bihi'l-avn”⁴⁵

Evliya di•er birçok gezi yazar•n•n yapt••• gibi kar••la•t•rmalar da yapm••t•r. Evliya için

•stanbul’un yan• s•ra birçok referans noktas• vard•r. Çünkü gezip gördü•ü •ehirlerden farkl• co•rafyalardan zengin bir bilgi birikimi edinmi•tir. Böylece farkl• kültürleri ve ya•am biçimlerini kar••la•t•rabilme •ans• yakalam••t•r. •lk önce anavatan• olan

•stanbul’u deneyimlemi• ve büyük imparatorlu•un yönetim merkezini di•er büyük

•ehirlerle kar••la•t•rabilmi•tir. Erzurum’un so•u•unu, Van’•n kedilerini, Bursa’n•n s•cak su kapl•calar•n•, Silistre’nin bal•k dalyanlar•n•, Van Gölü yak•n•ndaki Ahlat harabelerini Teselliye Maskoluri'deki karnaval• and•ran panay•r•, Viyana’daki saat düzene•ini, yukar• Nil bölgesinde bulunan üzeri hiyerogliflerle kapl• dikilita•lar• hepsini görmü• ve duruma göre herhangi birini kar••la•t•rma için kullanm••t•r.⁴⁶ Bununla beraber Kubehan Medresesi, Van ve Mardin kalesinin medreselerinin daha muhte•em oldu•unu söylemektedir.⁴⁷

Anlad•••m•z gibi Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi Musul, "ehrizor ve •mâdiyye’nin 17.

yy. tarihi için önemli bir kaynakt•r. Özellikle kültür, medeniyet ve idari yap•s•n•

anlamam•z için önemli bir kaynak olmu•tur. Herhangi bir ara•t•rmada bu kaynak

43 Dankoff, Seyyah-! Alem Evliya, s. 40.

46 Dankoff, Seyyah-! Alem Evliya, s. 7-8.

(25)

17

kullan•lmazsa veya bu kaynaktan faydalan•lmazsa ara•t•rman•n eksik oldu•u sonucuna rahatl•kla varabiliriz.

(26)

18

BÖLÜM 2: MUSUL, •EHR•ZOR VE •MAD•YYE’DE YÖNET•M TAR•H•

Seyahatname Musul, •ehrizor eyaletleri ve •mâdiyye yönetimi için önemli bir kaynakt•r.

Musul, •ehrizor eyaletleri ve •mâdiyye hakk•nda bilgi verilmeden önce Osmanl•

Devleti’nin yönetim sistemi k•saca de•inmek konunun anla••lmas• aç•s•ndan bir ön bilgi olacakt•r. Osmanl• Devleti’nde eyalet idaresi genel olarak •öyle i•lemektedir.

2.1. Osmanl• Devletinin Yönetim Sistemi

Eyalet (Beylerbeylik): Osmanl• Devleti’nde eyaletlerin ba••nda Beylerbeyi olarak adland•r•lan görevli bulunurdu. Beylerbeyi’nin yönetiminde olan Eyaletler, ayn•

zamanda Pa•a Sanca•• olarak da adland•r•l•rd•.⁴⁸ Beylerbeyi’nin yönetiminde olan eyalet, idari, sosyal ve ekonomik konular• eyalet divan•’nda görü•ülürdü.⁴⁹ Bununla birlikte Osmanl• Eyaletleri kendi içinde saliyaneli (T•mar sisteminin olmad••• verginin y•ll•k olarak merkez hazinesine aktar•ld••• M•s•r, Ba•dat, Basra gibi eyaletlerdir) ve saliyanesiz (T•mar sisteminin uyguland••• Erzurum, Diyarbak•r, Karaman gibi eyaletlerdir) ismi ile iki k•sma ayr•l•rd•.⁵⁰

Sancaklar: En üst dereceli yöneticisi Sancakbeyi olan idari birim kazalar•n birle•mesinden meydana gelirdi. Sancaklarda güvenlik suba!• ve yasakç• (asesler) isimli görevliler taraf•ndan sa•lan•rd•.⁵¹

Kazalar: Adlî ve idarî birim olan Kaza’n•n ba••nda “Kad•” bulunurdu. Kazan•n idari ve adli i•lerinin yürütülmesinde ve asayi•in sa•lanmas•nda kad•ya yard•m eden pek çok görevli bulunurdu.⁵²

48 Halil •nalc•k, “Eyalet”, D•A (Türkiye Diyanet Vakf! •slam Ansiklopedisi), C 11, 1995, s. 550

49 Genelde Eyalet Divan•n üyeleri •unlard•r: a-Beylerbeyi: Eyaletin ve eyalet divan•n•n ba••yd•.

Hizmetinde Kap• Halk• denilen çok say•da görevli ve asker vard•. Beylerbeyi tayini ç•kt•••nda kap•

halk•n• da beraberinde götürürdü. b-Beylerbeyi Kethüdas•: O beylerbeyinin yard•mc•s•yd•. c-Eyalet Defterdar•: Eyaletin mali i•lerinden sorumluydu. d-Eyalet Kad•s•: Eyaletin yarg•, belediye, noterlik vb.

i•lerinden sorumluydu. e-Eyalet Suba••s•: Suçlular•n takibi ve yakalanmas•nda, kad• taraf•ndan verilen hükümlerin uygulanmas•nda ve merkezden gelen emirlerin uygulanmas•nda görevliydi. Fa#il Beyat, el- Devle "Uthmani ye fi el-Mecal el- "Arabiye, Beyrut: Merkez dirasat Ve$de el-%Arabiye, 2007, s. 49-58.

50 Beyat, el-Devle "Uthmaniye, s. 108-110.

51 Beyat, el-Devle "Uthmaniye, s. 58.

(27)

19 2.1.1. Eyaletlerin Toprak Sistemi

Osmanl• Devleti’nin toprak sistemi mirî ve mülk arazi eklinde iki k•sma ayr•l•rd•.

2.1.2. Mîrî Arazi

Osmanl•! Devleti’nin! son! fetihlerinden! ald•"•! topraklard•r.! Miri! topraklar•n! mülkiyeti!

devlete! aittir.! Ki inin! topra"•! kullan•m! hakk•! vard•r! fakat! bu! topraklar! sat•lamaz! ve!

kiraya! verilemez.! Sadece! topra"•n! kullan•m! hakk•! sonraki! nesillere! miras! olarak!

b•rak•labilir.! Miri! arazinin! birkaç! türü! bulunmaktad•r:!

Dirlik Arazi: Miri arazinin en önemli birimi dirliktir. Bu araziyi ekip biçenler devlete ödemeleri! gereken! vergiyi! dirli"in! ba •nda! bulunan! sipahiye! öderlerdi.! Sipahi! toplad•"•!

vergiyi! merkez! hazineye! göndermeden! dirli"in! ihtiyaçlar•! için! harcard•.! ! Vergiye!

kar •l•k! ise! ordu! için! asker! (T•marl•! sipahi)! beslerdi.! Bu! sistem! sayesinde! devlet!

verginin! toplanmas•,! memur! maa lar•n•n! hazineden! direk! verilmesi,! bölgede! devlet!

idaresinin! direk! merkezden! sa"lanmas•! gibi! külfetlerin! alt•na! girmez! ve! asker!

ihtiyac•n•n! büyük! bir! k•sm•n•! hazineden! para! harcamadan! kar •lard•.! ! Bunlar•n! yan•nda!

üretimin! süreklili"i! sa"lan•r! ve! bay•nd•rl•k! i lerinin! yürütülmesinde! büyük! bir! kolayl•k!

elde! edilmi ! olurdu.! Dirlik! arazi! gelirine! göre! has, zeamet ve T•mar olarak üçe ayr•lm• t•r.⁵³

52 Di"er! görevlerinden! birisi:! Muhtesip:! Çar •! ve! pazar! denetlemesi! yapard•.! Sat•lan! mal! ve! fiyatlar•!

kontrol ederlerdi. #lber! Ortayl•,! Türkiye Te•kilat ve •dare tarihi,! Ankara:! Cedid! Ne iryet,! 2008,! s.! 300;!

Ahmet Gündüz, “Osmanl• !daresinde Musul 1523-1639”,! F•rat! Üniversitesi! Doktora! Tezi,! Elazi",! 1998,!

s. 71.

53Has:! Y•ll•k! geliri! 100.000! akçeden! fazla! olan! dirliklerdir.! Bunlar! padi ahlara,!

ehzadelere, divan üyelerine, beylerbeylerine ve sancak beylerine verilirdi. Has sahipleri dirliklerin 5000! akçesini! kendilerine! ay•r•rlar,! geri! kalan! 5000 akçe için! at•,! silah•! olan! ve! sava a! haz•r! durumda!

bulunan! cebelü! (Atl•! asker) beslerlerdi. Halil! #nalc•k,! “Eyalet”,! D•A (Türkiye Diyanet Vakf! •slam Ansiklopedisi), C 41, 1995, s. 169.

Zeamet:! Y•ll•k! geliri! 20.000! akçe! ile! 100.000! akçe! aras•nda! olan! dirliklerdir.! Zeamet! orta! derecedeki!

devlet! memurlar•na,! hazine! ve! t•mar! defterdarlar•na,! alay! beylerine,! kale! dizdarlar•na! ve! divan!

katiplerine verilirdi- - zeamet sahibi ilk 5000 akçe hariç sonraki her 5000 akçe için cebelü beslemek zorundayd•. #nalc•k,! “Eyalet”, s. 169.

T•mar:! Tanzimat! ferman•yla! kald•r•lm• t•r.! Y•ll•k! geliri! 3000! akçe! ile! 20000! akçe! aras•nda! olan!

dirliklere! t•mar! denirdi.T•mar! sahipleri! gelirlerinin! 3000! akçesini! kendi! geçimlerine! ay•r•rlard•.Buna!

(28)

20

Mukataa arazi: Gelirleri do•rudan devlet hazinesine ait olan topraklard•r. Bu arazilerin gelirleri iltizam yolu ile toplan•r.

Pa•makl•k arazi: Gelirleri padi!ah•n e!ine ve k•zlar•na b•rak•lan arazidir.

Malikhane arazi: Üstün hizmetlerine kar!•l•k baz• devlet görevlilerine verilen topraklard•r.

Yurtluk arazi: S•n•r boylar•ndaki askerlere, kasaba veya !ehir memurlar•na verilen arazidir.

Ocakl•k arazi: Kale muhaf•zlar•na ve tersane giderlerine ayr•lan topraklard•r.⁵⁴

Vak•f arazi: Devletin toplad••• vergilerden muaf olan vak•f arazilerinin gelirleri cami, medrese, bedesten, hastane gibi hay•r kurumlar• için ayr•l•r.⁵⁵

Metruk arazi: Miri arazi statüsünde olan bu topraklar belli bir veya birkaç köy ve kasaba halk•n•n yararlanmas• için b•rak•lm•! arazilerdir. Genel olarak halk•n kullan•m•na b•rak•lm•!; yollar, meydanlar, namazgahlar, mesire, pazar, panay•r yerleri, baltal•klar, harmanlar, meralar, yaylak ve k•!lak gibi yerlerdir.

Mevat arazi: Hiç kimsenin mülkiyeti alt•nda bulunmayan topraklard•r. Mevat araziler, ziraate elveri!siz olmalar• nedeniyle insanlar•n kullanmad•klar• veya terk ettikleri topraklard•r.

2.1.3. Mülk Arazi

Osmanl• Devleti’nde miri arazinin d•!•nda kalan, halk•n elinde olan ve mülkiyeti ki!iye ait topraklard•r. Mülk arazide kendi içerisinde iki türe ayr•lmaktad•r.

Ö•ür arazi: Mülkiyeti Müslüman halka ait olan topraklard•r. Bu topraklar•n sahipleri arazi vergisi olarak "çift resmi", ürün vergisi olarak da "ö•ür" öderdi.

Haraci arazi: Mülkiyeti gayrimüslimlere ait topraklard•r. Bu topraklar•n sahipleri arazi vergisi olarak "ispenç (muvazzaf harac!)", ürün vergisi olarak da "haraç (mukassem harac!)" öderdi.⁵⁶

k•l•ç t•mar• denilmi!tir.Geriye kalan her 3000 akçe için bir cebelü askeri beslenirdir. Mehmet Ali Ünal, Osmanl• Müesseseleri tarihi, Isparta: Fakülte Kitabevi Yay•nlar•, 2012, s. 74-81; Ortayl•, Te•k ilat ve

$dare, s. 245.

54 Beyat, el-Devle #Uthmaniye, s. 81.

55 Ünal, Osmanl! Müesseseleri, s. 129-130.