Sosyal bilgilerinde içinde yer aldığı sosyal bilimler ifadesi 19. yüzyılda kullanılmaya başlanmış, bu alan bir süre sonra kendi içinde disiplinler şeklinde bölünmeye başlamıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında bilimlerin bölünmelerinde netleşme gerçekleşmiş ve bilimler uğraş alanları itibariyle sınırlarını çizmiştir. Bu bölünmeler 1850 ve 1945 yılları arasında gerçekleşmiş olmakla birlikte bu alana ‘Sosyal Bilimler’ adı altında; ekonomi, coğrafya, tarih, dil bilimi, antropoloji, siyaset bilimi, müzikoloji, psikoloji, sosyoloji, iletişim bilimleri, uluslararası ilişkiler, hukuk ve suç bilimi olarak uğraş alanlarını belirlemiştir (Tay ve diğerleri,2015). Bu disiplinlerin her biri insanla alakalı uzmanlaşmış kendine has konuları inceler. İçerikler ise şöyledir (Tablo 6):
154
Tablo 6. Sosyal Bilimler Disiplinlerinin İçerikleri (Tay ve diğerleri,2015) Suç Bilim İnsanın suç sayılan davranışları
Hukuk İnsanın hak, özgürlük ve bunlarla ilgili kuralları Müzikoloji İnsanın müziği
Sosyoloji İnsanın toplumsal çevresi Psikoloji İnsanın davranışları Siyaset Bilimi İnsanın yönetimi Dil Bilimi İnsanın dili Uluslararası
İlişkiler
İnsanın uluslararası ilişkileri
Tarih İnsanın geçmişi
Coğrafya İnsanın yaşadığı doğal çevre Eğitim Bilimleri İnsanın eğitimi
Ekonomi İnsanın üretim, dağıtım, tüketim, ticaret, değişim ve bölüşümü
İletişim Bilimleri İnsanın iletişimi Antropoloji İnsanın kültürü
Sosyal bilimlerin insan ile ilgili boyutlarına bakıldığında insanı geniş bir şekilde, her yönden ele aldığı görülmektedir. Bu boyutlar şüphesiz ki insan ve çevresini anlamak adına özel ilgi ve çalışma alanlarıdır. Tüm bu bilimler insanların faydası adına her geçen gün bilgi birikimlerini arttırmakta ve eğitim ile de bilgi birikimlerini insanlara aktarmaktadır. Söz konusu tüm disiplinlere bakıldığında her birini içeren ve uygun hazır bulunuşluk çerçevesinde belli bir yaş kitlesine aktaran alan ise sosyal bilgiler alanıdır.
Sosyal bilgilerin ne olduğu sorusuna verilen cevaplara bakınca ilk göze çarpan tanım ‘tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi konularının birlikte anlatıldığı ders’ olarak görülmektedir. Hatta geçmişe bakınca derslerin ünitelendirme yöntemi ile aktarımının söz konusu olduğu görülmektedir. 2005 yılı sonrası sosyal bilgiler dersinin işlenişi değişime uğramıştır. Sosyal bilgiler alanının pek çok amacı vardır ve
155
bu amaçları yerine getirebilmek için birden fazla disiplinden yararlanılmaktadır. Bu yararlanma sürecinde disiplinlerle iş birliği içinde olunması ve disiplinler arası yaklaşımın iyi kullanılması alan bilgisinin aktarılması için son derece gereklidir. Toplumsal olaylar pek çok disiplini kapsamaktadır. Herhangi bir olaya tarihçinin, felsefecinin, psikoloğun, din bilimcinin kendi açısından bakması sağlıklı bir tespiti beraberinde getirmez. Bütün disiplinler birbirleriyle iş birliği içinde olmalıdır (Tay ve diğ,2015).
Bütün disiplinler insanla ilgili araştırmalar yapar. Her biri kendince olaylara farklı pencerelerden bakar. Farklı görüşler farklı çalışma alanlarını doğurur. Örneğin tarih, insanın geçmişte yaşadığı olayları yerlerini zamanlarını ve bu olayların sonuçlarını inceler. Tarihin bu incelemelerini sosyal bilgiler kitabında inceleyen birey bir tarihçi gözüyle olaylara bakmayı öğrenir. Diğer disiplinlerde kendi içersinde farklı bakış açılarıyla şekillenir. Okuyana büyük katkı sağlar. Sosyal bilgiler öğretiminde bazı temel ilkeler vardır. Bu temel ilkelerin gereğince uygulanması istenen sosyal bilgiler eğitimini sağlamaktır. Bu temel ilkeler; Etkili vatandaşlık, kültürleme, yöntem ve zamandır(geçmiş, bugün ve gelecek). Bu temel ilkeler içinde en göze çarpan ilke etkili vatandaş yetiştirme ilkesidir. Devletler yönetim şekillerinin devamını getirecek nitelikte bireyler isterler. Beklentilerinin karşılığını olumlu alabilmek adına doğru ve etkili bir eğitim vermeyi amaçlarlar. Bu amaçlarını karşıladıkları eğitim sosyal bilgiler dersiyle mümkündür (Sözer, 2014: 76).
Sosyal bilgiler dersini istenildiği gibi içselleştiren birey vatanına, milletine bağlı, haklarının ve sorumluluklarının bilincinde olup düzene uyum sağlar. Bu amacı gerçekleştirmek için birkaç disiplinden yararlanılabilir. Bir diğerhusus da ilköğretimde bu düşünce sistemlerini aktarma yolu ‘Hayat Bilgisi’ dersi adındadır. Bu derste kelimler ve düşünceler çocukların anlayabileceği düzeyde basitleştirilir ve aynı şekilde amaç gerçekleştirilir (Sözer,2014:76).
Sosyal bilgilerin en güncel tanımı 2005 yılında değiştirilen sosyal bilgiler programını hazırlayan komisyon tarafından yapılmıştır. Buna göre sosyal bilgiler; “bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim
156
anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir(MEB 2005).Benzer şekilde günümüze gelindiğinde 2016 yılında yükseköğretim çalışmaları kapsamında yapılan güncelleme çalışmalarında söz konusu alanın yer aldığı eğitim fakültelerindeki bölüm ismi‘İlköğretim’ yerine ‘Türkçe veSosyal Bilimler Eğitimi’ bölümü olarak değiştirilmiştir.
Sosyal bilgiler dersi 4.sınıf ilkokul, 5, 6 ve 7. Sınıf ortaokul öğrencilerine okutulur. Belirlenen hedeflere ulaşım noktasında göz önünde bulundurulması gereken temel hareket noktası öğrenci düzey ve gereksinimleridir. Öğrenci bilgi düzeyinin belirlenmesi gerekli olan bilgilerin ne ölçüde verileceğini ortaya çıkarır.
Sosyal bilgiler dersi konuları öğrencilere aktarılırken bireysel farklılıklarda göz önünde bulundurulur. Sosyal bilgiler dersinde hayati konular büyük önem taşır. Öğrencilerin hayatta başlarına gelebilecek durumların anlatımı yoğunluktadır.
Sosyal bilgiler öğrencileri hayata hazırladığından yaşamsal konuların anlatımı birincildir. Sosyal bilgiler dersi anlatılırken öğrencilerin gelişimsel düzeylerine dikkat edilir. Konular basitten karmaşığa gitmekle birlikte zorluk dereceleri öğrencilere göre şekillenir. Dersin içeriğinde süredizinsel sıralama oldukça önemlidir. Temel kavramların aktarımı konusunda sıralama ölçüt alınır. Sosyal bilgiler dersinde öğrencilerin güdülenmesi oldukça kolaydır. Güdülenme evresini kolaylaştıran en önemli etmen derslerde günlük olaylara yer vermenin sürekliliğidir. Güncel olaylardan yararlanılarak sosyal olaylar hakkında akıl yürütmek öğrenciler için büyük kolaylık sağlar. Sosyal bilgiler dersi bir nevi muhakeme dersidir. Bu derste ezber yapmaktan kaçınılmakla birlikte sorgulama yapılarak gerçek bilgilere ulaşılır. Çünkü ezber kısa sürede unutulur. Belirli bir uğraş doğrultusunda bilgilerin öğrenciler açısından kalıcılığı artar (Sözer, 2014: 76).
Ayrıca sosyal bilgiler dersinde çevre çok önemlidir. Çocuklara yakından uzağa ilkesi düstur edilerek çocuğun en yakınındaki olaylar anlatılıp örnekler verilerek öğrencilerin anlama yoğunlukları arttırılır. Önemli gün ve haftalar fırsat bilinerek öğrencilere ders sırasında verilir. Sosyal bilgiler dersi genellikle sözel içerikli olduğundan karmaşık konuların anlatımının algılanmasında ezber yoluna gidilmesi muhtemeldir. Bu şüphesiz ki uygun bir yöntem değildir. Öğretmenler öğrencilere dersi anlatırken kalıcılığını arttırmak için çeşitli yöntem ve tekniklere ihtiyaç duyar. Bu teknikleri öğrenciye aktarma stratejileri oluşturur. Stratejiler öğrencilerin
157
çoğunlukla bilişsel alanlarının şekillenmesi üzerine şekillenmiştir. Bilişsel alanın dışında duyuşsal ve devinişsel alanlarına da hitap söz konusudur (Sözer, 2014: 76). Hayatta karşılaşılan zorlukların altından kalkabilmek amacıyla kişisel ve toplumsal açıdan öğrencileri hayata hazırlamaya en yatkın ders sosyal bilgiler dersidir. Sosyal bilgiler dersi demokratik bir çerçeve içinde hak ve sorumluluklarının bilincinde olan, mantıklı ve toplum yararına iyi kararlar alabilmeyi, içinde yaşadığı toplumu bulunduğu konumdan yükseltip geliştirmeyi, kendisiyle barışık duyarlı bir birey olmasını amaçlar. Bu noktada vatandaşlık görevleri ve sorumluluklarını öğretmek, toplumda insanların birbirleriyle olan ilişkilerini anlamaya çalışmak, çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yeteneklerini geliştirmek, ekonomik yaşama fikri ve yeteneklerini geliştirmek yönünden öğrencilere katkı sağlamak vb. durumlar sosyal bilgiler dersinin genel amaçları içinde sıralanabilmektedir (Duman ve İkiel 2002: 255). Doğa bilimleri ve sosyal bilimler insanların yararına bilgi üretmektedir. Oluşan bilgilerin çeşitli yöntem ve tekniklerle insanlara aktarılması gerekmektedir. Bu aktarım yollarından en önemlisi eğitimdir. Verilen eğitimde sosyal bilgilere özgü değer, tutum ve becerilerin kazandırılması için sosyal bilimlerin tek tek incelenmesi gerekmektedir ya da disiplinlerin tek çatı altında toplanması sağlanmalıdır (Sözer, 2014: 76).
Tüm bu sosyal bilgilerin öğrencilere aktarımı incelendiğinde öğrencilerin sorgulayarak öğrenmesi ve kendisini oldukça geliştirmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Sosyal bilgiler öğretmenlerinin de bu gelişim sürecinde payı büyüktür. Bu eğiticilerin de en az öğrenciler kadar kendini yetiştirip geliştirmesi zorunludur. Öğretmenlerin güvenilir ve kendisine katkıda bulunacak bilgileri içselleştirmesi gerekmektedir. Dolayısıyla söz konusu çalışmanın sosyal bilgiler alanı içindeki tarih disiplini ile ilişkili olması ve gündelik yaşam pratiği içinde gelenekten gelen bilgiyi aktarması sebebiyle alan içindeki görevlerinden bahsedilebilmektedir. Bununla birlikte sosyal bilgiler alanı içindeki özellikle; yaşamsal konuların anlatımının öncelikli olması, sosyal olaylar, durumlar, yaşamsal bilgiler, hayatın içinden oluşumlar ile ilgili bilginin öncelikli olması, sosyal bilgilerin temel amacı olan insan yararına bilgi üretmesi, üretilen bilgiyi geniş kitlelere aktarması vb. nitelikler tezin konusunun fayda ürettiği sonucunu çıkarabilecektir. Sosyal bilgiler pozitif bilimler içersinde yer alan bir disiplin olsa da gelenekten gelen kadim ve deneyimlerle oluşturulmuş bilgiyi de bünyesine katarak hareket etmesi ve alanına bir alternatif
158
getirmesi sosyal bilgiler açısından alana zenginlik getirecektir. Bu katkı sosyal bilgiler alanı ilköğretim öğrencileri bağlamında değerlendirilebilir. Ayrıca sosyal bilgiler alanının temsilcilerinin böyle gelenekten gelen bilgilere de sahip olması onlar için daha farklı perspektifleri de beraberinde getirecektir. Dolayısıyla bu durum bir zenginlik kaynağıdır. Bu alternatif tıp bilgisi sosyal bilgiler eğitimcilerinin yaşam pratiği olarak eğitimcilere insan yararına bilgi üretme kolaylığını sunacaktır.
Sosyal bilgiler eğitimcileri söz konusu çalışma ile sosyal bilgiler dersinin bir disiplini olan tarih alanın sunduğu uzmanlık gerektiren bir bilgi birikimine sahip olacaktır. Çalışmanın içindeTürkiye Cumhuriyeti’nin temelini oluşturan Osmanlı Devleti’ndeki Osmanlı tıp tarihi konuları anlatılmıştır. Ulus geçmişini ayrıntılı olarak inceleyen Sosyal Bilgiler eğitimcisi bugüne ve geleceğe yönelik nesnel bakış açısında bulunarak süredizinsel farklılıkların bilincinde olup, doğru muhakemelerde bulunarak zengin bir tarih bakış açısına sahip olacaktır. Eseri okuyup inceledikten sonra Osmanlı Devleti’nin ekonomik, sosyal ve sağlıksal durumu hakkında birinci elden müstesna bilgilere sahip olmakla birliktebu bilgileri sosyal bilgiler dersinde tarihsel konular işlenmeye sıra gelince öğrencilerle paylaşıp geçmişten direkt birinci elden örnek vererek öğrencilerin derse olan ilgisini canlı tutmayı sağlayacaktır. Bu eseri inceleyen sosyal bilgiler eğitimcisi sadece derslerde değil eğitim hayatında da böyle derin bilgilere sahip olarak diğer sosyal bilgiler eğitimcilerine göre kendisini daha çok geliştirmenin ortaya koyduğu bilgi birikimiyle yaşamsal konuların anlatımına da öncelik sunmuş olacaktır. Bu bilgileri sosyal hayatında da pratiğe dökerek kendine ve etrafındaki insanlara yardımcı olmakla birlikte öğretmen sıfatının bahşettiği yol göstericiliği bilgi birikimiyle koruyup paylaşacaktır.
159