Çalışmamızda Kullanılan Psikiyatrik Yöntem ve Araçlar

3.5.1.1. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile Yıkıcı Davranış Bozukluklarını taramaya yönelik DSM-IV’e dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği (Turgay Ölçeği)

Bu ölçek dikkat eksikliğini değerlendiren 9 madde, hiperaktiviteyi değerlendiren 6 madde, impulsiviteyi değerlendiren 3 madde, karşıt olma ve karşıt gelme bozukluğunu değerlendiren 8 madde ve davranım bozukluğunu değerlendiren 15 maddeden oluşmaktadır. Ölçek, DSM-IV’te bulunan ilgili bozuklukların tanı kriterlerinin soru şekline dönüştürülmesi, Türkçeye uyarlanarak geçerlilik ve güvenirlilik analizlerinin yapılmasıyla oluşturulmuştur.

23 Ölçek Atilla Turgay tarafından geliştirilmiş olup geçerlilik ve güvenirliliği Ercan ve ark. tarafından gerçekleştirilmiştir (155).

3.5.1.2. 4-18 Yaş Çocuk ve Gençler İçin Davranış Değerlendirme Ölçeği (Child Behaviour Check List = CBCL)

Ölçek tanı koymaya yönelik olmayıp, 4-18 yaş arasındaki çocukların sorunlarına genel bir bakış açısı sunmaktadır ve standardize bir ölçüm yöntemi sağlamaktadır. Ölçek 1983 yılında Achenbach tarafından geliştirilmiştir ve 113 maddeden oluşmaktadır (174). Ölçekte her sorunun ait olduğu bir alt grup bulunmaktadır. Sorular görülme sıklığına göre 0,1 ve 2 puan üzerinden değerlendirilmektedir ve aile tarafından doldurulmaktadır. Dünya üzerinde yaygın bir biçimde kullanılan bir tarama ölçeğidir. Ölçeğin Türkçe’ye uyarlanması, geçerlilik ve güvenirlilik çalışması ise Erol ve arkadaşları tarafından 1995 yılında gerçekleştirilmiştir (156).

3.5.1.3. Öğretmen Bilgi Formu (ÖBF)

5-18 yaş grubu okul öğrencilerinin okuldaki davranışlarına yönelik öğretmen tarafından doldurulan bir tarama ölçeğidir. Ölçek, Achenbach tarafından geliştirilmiştir ve 113 maddeden oluşmaktadır (157). Ölçekte her sorunun ait olduğu bir alt grup bulunmaktadır. Sorular görülme sıklığına göre 0,1 ve 2 puan üzerinden değerlendirilmektedir ve aile tarafından doldurulmaktadır. Dünya üzerinde yaygın bir biçimde kullanılan bir tarama ölçeğidir. Ölçeğin Türkçe’ye uyarlanması, geçerlilik ve güvenirlilik çalışması ise Erol ve arkadaşları tarafından 1997 yılında gerçekleştirilmiştir.

3.5.1.4. Kısa YBT Tarama Anketi

CBCL veya ÖBF ölçeğinden oluşturulan 4 madddelik bir tarama ölçeğidir. Aile tarafından doldurulan CBCL ölçeğinde ve öğretmen tarafından doldurulan ÖBF ölçeğinde bulunan şu 4 maddeden oluşmaktadır: 1) Kafası karışıktır, 2) Hayale dalıp gider, 3) Boş gözlerle uzun uzun bakar, 4) Hareketsiz ve yavaştır. Bu form ön görüşmede tarama amaçlı olarak kullanılmaktadır. Sorular 0,1,2 puan üzerinden değerlendirilmekte ve toplam puan 8 olmaktadır. Toplam puanı 4 ve üstünde olan olgular olası YBT tanısı açısından değerlendirmeye alınmaktadır.

3.5.1.5. Barkley’ in Çocuk Dikkat Anketi (YBT Ölçeği)

YBT ölçeği, 14 maddeden oluşan bu ölçek Russell Barkley tarafından 2012 yılında geliştirilmiştir (158). 12 madde YBT semptomlarını sorgularken; son 2 soru ise işlevselliği

24 değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Ölçeğin puanlaması 1,2,3 ve 4 üzerinden yapılmaktadır. Ölçek Türkçe’ye çevrilmiş ve geçerliliği-güvenirliği gösterilmiştir (159).

3.5.1.6. Bilgisayar Tabanlı Nöropsikolojik Test Bataryası (Computerized Neurocognitive Assessment Software-Vital Signs-CNS-VS)

CNS-VS bilgisayar tabanlı bir nöropsikolojik test bataryası olup 7 testten oluşmaktadır. Test olgunun performansına göre yaklaşık yarım saat kadar sürmektedir. Bu 7 testin sonuçları ile program 17 test alt skoru ve 6 ana skoru hesaplamakta ve yaşa göre düzeltilmiş halini kullanıcıya vermektedir. Bu 5 ana skor şunlardır: nörokognitif indeks, bellek, psikomotor hız, reaksiyon süresi, bilişsel esneklik ve bütüncül dikkat. Bu 6 ana standart skoru yaşa göre düzeltilmiş şekilde veren programda, standart skorların yüksek olması daha iyi performans gösterdiği anlamına gelmektedir. CNS-VS testinin geliştiricileri tarafından depresyon, demans ve DEHB tanılarında geçerliliği gösterilmiş ve tanıya yardımcı olarak kullanılabileceği belirtilmiştir (160). Literatürde bu ve benzeri nöropsikolojik testler, psikiyatrik hastalıklarda endofenotip oluşturmayı ve çalışmalarda karşılaştırılabilir standart sonuçlar vermeyi sağlamaktadır. Bu sayede, daha somut kanıtlarla sınırları çizilmiş gruplar oluşturularak heterojenite azaltılabilmektedir. Bellek, psikomotor hız, reaksiyon süresi, bütüncül dikkat ve bilişsel esneklik ve nörokognitif indeks alanlarının DEHB tanılı olgularda bozulduğu gösterilmiştir (160). Bu bulgular aşağıda sırasıyla açıklanmıştır. Her ana grubun puan hesaplaması şekil 2’de verilmiştir.

a. Bellek Puanı: Hem sözel hem de görsel bellek testlerinden elde edilen puanlar tarafından oluşturulur. DEHB tanılı çocuklar sözel ve görsel bellek testlerinde zorluk yaşadıkları çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir (Moderators and Mediators of Treatment).

b. Psikomotor Hız Puanı: Parmak vurma testi ve sembol-sayı kodlama testinden elde edilen puanlar ile psikomotor hız puanı elde edilmektedir. Psikomotor hız puanının, görsel ve motor becerilerin koordinasyonu ve bilgi işleme hızı ile ilişkili olduğu belirtilmektedir (160). DEHB tanılı olguların psikomotor hızının daha düşük olduğu çalışmalarda gösterilmiştir. Özellikle dikkat eksikliği baskın tip için, hiperaktivitenin eşlik ettiği birleşik tipe göre daha kötü psikomotor hız performansı bildirilmektedir (Moderators and Mediators of Treatment).

c. Reaksiyon Süresi Puanı: Stroop testinden elde edilen sonuçlara göre hesaplanmaktadır. Reaksiyon süresi, verilen görevi gerçekleştirirken tepki

25 vermek için geçen süreyi belirtmektedir. DEHB tanılı çocukların reaksiyon verme sürelerinin sağlıklı kontrollere göre daha uzun olduğu tutarlı biçimde çalışmalarda gösterilmiştir (162). Alt tiplere bakıldığında ise, dikkat eksikliği baskın tip için, hiperaktivitenin eşlik ettiği birleşik tipe göre daha uzun reaksiyon verme süresi gösterdiği bildirilmektedir (163).

ç. Bütüncül Dikkat Puanı: Stroop testi sırasında yapılan hata sayısı, dikkat değişim testi sırasında yapılan hata sayısı ve sürekli performans testi sırasında elde edilen hata sayısının birlikte değerlendirilmesi sonucunda bütüncül dikkat puanı elde edilmektedir. Bütüncül dikkat; odaklanma, odaklanmayı sürdürebilme ve bir davranış örüntüsünü bastırabilmeyi ifade etmektedir. Bütüncül dikkat puanlarının DEHB tanılı çocuklarda alt tipi olarak farketmeksizin sağlıklı kontrollere göre bozulduğunu çalışmalar göstermektedir (164, 165)

d. Bilişsel Esneklik Puanı: Dikkat değişim testinden elde edilen doğru ve yanlış cevap sayıları ile Stroop testindeki hata sayıları doğrultusunda hesaplanmaktadır. Bilişsel esneklik, davranışı ya da verilecek yanıtı duruma ve soruya göre değiştirip değişikliğe uyum sağlayabilme becerisini ifade etmektedir. DEHB tanılı olgularda alt tip farklılığı olmaksızın sağlıklı kontrollere göre kötü performans gösterdikleri saptanmıştır (162).

e. Nörokognitif indeks: CNS-VS bilgisayar testinin bütün test puanlarının ortalaması alınarak elde edilen sonuçtur ve olgunun genel bilişsel işlevleri hakkında özet bilgi vermektedir.

26

Şekil 2. CNSVS Ana Bölüm Puanlarının Hesaplanması

3.5.2. Çalışmamızda Kullanılan Moleküler Yöntem ve Araçlar