D A H İ M t K V İ A A T L E K ve
D u n l a r kanasında,
İDARENİN SÜKÜTir MESELESİ
A s i s t a n L û t f i D u r a n
I . _ Giriş
Muasır d e v l e t i n en mümeyyiz v a s ı f l a n , hiç şüphesiz, h a l k a h â d i m ve h u k u k a tâbi olmasıdır. B u bakımdan eski ve y e n i devlet telâkkileri, b i r b i r i n e t a b a n t a b a n a zıd denilebilecek derecede f a r k l a r arzeder.
F i l h a k i k a , 19 u n c u asra gelinceye k a d a r , h e m e n b ü t ü n d ü n y a dev
l e t l e r i h a l k a h â k i m v t polis - devlet esası üzerine müesses İdi. B u i t i b a r l a halkın d e v l e t t e n b i r hak o l a r a k ist ivebileceği b i r şey olmadığı g i b i , bilâ
kis devlet f e r t l e r d e n h e r s e y i talep e t m e k salâhiyet ve k u d r e t i n i haiz, tebaa da bunları t e m i n l e mükellef b u l u n u y o r d u . Böyle b i r r e j i m d e d e v l e t i n ve i d a r e n i n h u k u k a bağlılığı ve btnnetlçe kazaî m u r a k a b e n i , pek tabiîdir k i m e v z u u b a h i s d a h i olamazdı.
H a l b u k i devlet müessesesi, 1789 Fransız İhtilâlinden i t i b a r e n ve b i l hassa 19 u n c u asrın i k i n c i y a n s ı n d a n s o n r a , t a k i p ettiği gelişme s e y r i ne
ticesinde, bugün vasıl olduğu m e r h a l e d e ; f e r t l e r i n müşterek ve medeni ihtiyaçlarının t a t m i n i vasıtasından başka b i r şey değildir. B u inkişaf o derece k a f i ve b a r i z d i r k i ; bugün artık herkes h e r s e y i n i d e v l e t t e n i s l e r ve b e k l e r olmuştur. D u r u m u n b u şekli almasında şaşılacak b i r cihet o l masa g e r e k t i r . Z i r a bu h a l , d e v l e t i n ferdî ve içtimai h a y a t sahasındaki müdahalelerinin geçirdiği i s t i h a l e n i n tabiî ve z a r u r i b i r n e t i c e s i d i r
K e y f i y e t böyle o l u n c a ; f e r t l e r i n d e v l e t t e n b i r çok şeyler t a l e p etmesi
\e b i n n e t l c e o n u n l a sıkı ve d a i m i b i r temas h a l i n d e bulunması lâzım gel
m e k t e d i r . B u i s t e k l e r i n gerçekleşmesine vasıta o l a b i l m e s i için de, İlgili
lere geniş ve m u t l a k b i r müracaat hakkının tanınması icap eder. Şu da v a r k i , bu g i b i b i r hakkın mücerret t e s l i m edilmesi k â f i olmayıp, d i l d e veya kâğıt üzerinde hoş b i r l â f t a n ibaret k a l m a m a s ı için, b i r l a k ı m m ü essir müeyyidelerle de g a r a n t i e d i l m e s i z a r u r i d i r . Gerçekten eski d e v i r lerde tebaanın r e s m i m a k a m l a r a r i c a ve şikâyet y o l l u b i r l a k ı m m i i r a -
L l | U, R. O n a r ; :-ı..ı. H u k u k u I , J , b a > ı . İ s t . 1H4B, s . V 9 ve U l - i B l .
U l a r d a b u l u n m a k imkânları m e v c u t t u . F a k a t insanların t a b i i olan b u hakkı» k a n u n i b i r salahiyet şeklinde hemen hiç b i r devlette k a b u l e d i l memişti. A n c a k 1791 t a r i h l i Fransız Anayasası i l e d i r k i : vatandaşla:ın devlet m a k a m l a r ı n a müracaat h a k k ı , i l k d e f a k a n u n i biı â m m e hakkı ola
r a k tanınmıştır. İşte bugün b ü t ü n m e d e n i m e m l e k e t l e r d e tebaanın ve kıs
m e n e c n e b i l e r i n m u h t e l i f resmi m e r c i l e r e müracaat i m k â n l a r ı , A n a y a s a iie müesses v e o n u n l a b i r l i k t e diğer kanunların teminatı altında b u l u n a n b i r â m m e h a k k ı d ı r [ 2 ] .
Şahısların m ü r a c a a t h a k l a n , Türkiyede de A n a y a s a ile tanınmış ve k a n u n l a r l a müeyyidelendirilmiş b u l u n m a k t a d ı r . Şöyle k i ; bu hakkı» b i r t a r a l t a n , «Herkes m a h k e m e ö n ü n d e haklarını k o r u m a k için g e r e k l i gör
d ü ğ ü yasalı araçları k u l l a n m a k l a s e r b e s t t i r , * ve -Hiç b i r m a h k e m e gö
r e v ve y e t k i s i içindeki d e v a l a r a bakmaziık edemez- diyen Anayasanın v e 60 ıncı m a d d e l e r i kazai müracaat b a k ı m ı n d a n ; diğer t a r a f l a r . ,
^Türkler gerek k e n d i l e r i , gerek k a m u i l e i l g i l i o l a r a k k a n u n l a r a ve tü
züklere aykırı gördükleri h a l l e r d e y e t k i l i m a k a m l a r a ve Türkiye Büyük M i l l e t M e c l i s i n e t e k haçlarına veya t o p l u o l a r a k haber v e r e b i l i r ve şikâ
y e t t e b u l u n a b i l i r l e r . H a b e r v e y a şikâyeti a l a n m a k a m kişi ile i l g i l i baş
v u r m a l a r ı n s o n u c u n u dilekçiye yazılı o l a r a k b i l d i r m e k ödevindedir- d i y e n y i n e Anayasanın 82 n n maddesi idarî ve siyasi müracaatlar yönün
den b i r e r k a m u hakkı prensibi o l a r a k i f a d e e t m e k t e d i r .
A n a y a s a n ı n , ' Y a r g ı e r k i - başlıklı dördüncü b ö l ü m ü n d e y e r atan 59 ve 60 ıncı m a d d e l e r ite. »Türklerin k a m u h a k l a n » serlevhalı beşmci bölü
m ü n d e b u l u n a n 82 İnci m a d d e n i n b u açık hükümlerinden, f e r t l e r i n devlet m a k a m l a r ı n a m ü r a c a a t hususunda gayet geniş ve m u t l a k b i r salâhiyete sahip oldukları anlaşılmaktadır. A n c a k , p r e n s i p l e r i v a z e t m e k l e iktiıa z o r u n d a h u l u n a n A n a y a s a , pek t a b i i o l a r a k , b u hükümlerin müeyyide
l e r i n i göstermemiştir. B i n a e n a l e y h b u c i h e t i n t a m a m l a n m a s ı k a n u n vazıı- na t e r k ve t e v d i edilmiş b i r v a z i f e sayılacağından, müracaat hakkının müeyyidelerini diğer k a n u n hükümleri arasında a r a m a k icap eder.
Gerçekten, şahısların dava h a k k ı m g a r a n t i eden Anayasanın 59 ve G0 ıncı m a d d e l e r i a h k â m ı , müeyyidesini ceza ve usul kanunlarının 'ihkutn haktan imtina* f i i l i n e terettüp e t t i r d i k l e r i neticelerde b u l u r . Anayasanın 82 n c i maddesinde i f a d e edilen vatandaşların ve kısmen yabancıların i d a r i ve siyasi müracaat haklarının müeyyidesi n e d i r ? Y a n i . mezkûr 82 nci m a d d e n i n bahşettiği salâhiyete i s l i n a d i l e h e r h a n g i b i r devlet m a k a m ı n a v a k i m ü r a c a a t l a r ı n a , müsbet veya m e n f i , b i r cevap alamıyan k i m s e l e r i n d u r u m u ne olacaktır? Kısmen tihkakı haktan imtina* keyfiyetine
[21 B u h u ı u f i t ı t l a f a i l A t k i n ••!• .1 F. Ba*jjil: V a t « n d n » l u r m B i l y U k M i l l e t M v c linini- MUi'ftrHftt H a k k ı ; EtıUt Uİ4 Mnrtlln'ı- -\: mn> l,• m a k a l e , 194-1. ı 537-W7.
L Û T F I D U R A N
benzeyen bu gibi idarenin sükûtu |3| h a l l e r i n d e alâkadarlar h i m a y e odllmiç m i d i r ? Edilmişse, h u h i m a y e n i n şekli ve m a h i y e t i neden i b a r e t t i r ?
İşte b u yazımızda araştırmak ve incelemek istediğimiz mesele, >u- k a n d a k i suallerde mündemiç b u l u n a n hususlardır. B u n u n için e v v e l e m i r de, meselenin h a r e k e t noktasını ve m ü h i m b i r cephesini teşkil eden m ü racaatların m u h t e l i f n e v i l e r i n i , k a r a k t e r l e r i n i , aralarındaki farkları ge
niş s u r e t t e m ü t a l â a ve tebarüz ettirmeği lüzumlu görüyoruz. D a h a önce - ihkakı h a k t a n i m t i n a - m e f h u m u n u da incelemek f a y d a d a n h a l i değilse de; asıl m e v z u u m u z u i d a r e n i n sükûtu meselesi teşkil e t m e k t e olduğun
d a n , b u müessesenin t e t k i k i m a k a l e m i z i n çerçevisim aşacak m a h i y e t t e d i r . B u n u n l a beraber etüdümüzün sonunda ve «netice» kısmında bu i k i v a z i y e t arasındaki farkları belirtmeğe çalınırken» «İhkakı h a k t a n imtina» d u r u m u n a da az çok temas etmek fırsatını hulacağız,
I L — İdarî müracaat m e f h u m u
H u k u k i a n l a m d a müracaat ( r e c o u r s ) , b i r şahsın, h e r h a n g i b i r rti- l o k t e b u l u n m a k üzere, devlet m a k a m l a r ı n a başvurmasıdır. A n c a k , r e s m i m e r c i l e r e d e r m e y a n e d i l e n t a l e p ve iddiaların hepsi aynı m a h i y e t t e o l m a d ı ğ ı g i b i aynı şekil ve m e r a s i m e de lâbl değildir. B u n d a n başka, mü-
• a c u a t l a r üzerine devlet o t o r i t e l e r i tarafından i t t i h a z edilecek kararların tioguracağl netice ve h ü k ü m l e r ayrı k a r a k t e r ve k u v v e t t e d i r . Buna hi- r.aen müracaatlar arasında m u h t e l i f t e f r i k l e r y a p ı l m a k l a d ı r .
Esas i t i b a r i l e , f e r t l e r i n devlet m a k a m l a r ı n a yaptıkları m ü r a c a a t l a r i d a r i ve kazai o l m a k üzere i k i y e a y r ı l m a k t a d ı r . B i r t a r a f t a n d a v a h a k kının» diğer t a r a f t a n müracaat hakkının kullanılması, bu hususta t a k i p edilen usul ve varılan netice b a k ı m ı n d a n yapılan b u l a s n i f , b i r bakıma doğru o l m a k l a beraber, k a n a a t i m i z c e k â f i ve u m u m î b i r t e f r i k gözetme
m e k t e d i r . Şöyle k i : b u t a k s i m müracaatları sadece m a d d i bakımdan BJb ı ı a l m a k t a ve b u yüzden, meselâ i d a r i ve siyanı m ü r a c a a t l a r a y n i m a h i y e t t e olduklarından tek b i r k a t e g o r i teşkil e t m e k t e d i r l e r . H a l b u k i h u i k i nevi m ü r a c a a t ı n t e v l i d ettiği neticeler b i r b i r i n e çok benzemekle be
r a b e r , b u b a p t a t a k i p o l u n a n p r o c e d u r e ve t a t b i k edilen müeyyideler yek- diğerinden t a m a m e n farklı b u l u n m a k t a d ı r . B u i t i b a r l a , f i k r i m l z c e , m ü r a c a a t t a n I U M bakımdan da b i r t a s n i f e tâbi t u t a r a k , devlet müessesesin-
[31 N i t e k i m H. B c r t h i J i m y d|>or M. . i d a r e n i n n u r l u n u k n n b i r rftıvn ,ıj.k- h i n i n t n n ı r ı m n ı ı . n v l l c c l l l b a r l l e . itikattı haktu» - • , . • , „ d a v a l ı n ı n t e k a b ü l H H Î : I ftVi- r.-un a y n i , I (tor i n İM HKttUM ( d i n i d ' a d m l n l s t r ı ı T l o T i p h a l i n d e d r v u r l l ı rlduftundn n İ R İ *
n u n a l e y h i n i - İh d a * c l u ı . r n u ^ l ü z u m l u v e f a y d a l ı b i r m U r u r a a l y o l u d u r » . T r a l l e <*le- m o n t a l r e de d r o l l u r i m l n l i t ı a l i r , 13e. K d l l . . P a r i n , 1*)33. p.
IDARI MORACAATLER 131 d? mevcut ü ç ayrı k u v v e t ve o t o r i t e y e tekabül e t m e k üzere. tayaM, idari v e ka oi d i y e a y ı r m a k Tazimdir, A n c a k şunu da k a y d e d e l i m k i , hemen b ü t ü n fransız müellifleri b u g i b i b i r t a k s i m e , eserlerinde y e r v e r m e m e k su ret ile. i l t i f a t e t m i y o r ve t a r a f t a r g ö r ü n m ü y o r l a r . Fransız d o k t r i n i m ü
r a c a a t l a r arasında yalnızca idarî ve kazai t e f r i k i n i ve bunların m u k a y e sesini y a p m a k l a i k t i f a ediyor. Maddî bakımdan yapılan b u tasnif, v a t a n daşların meclise v a k i m ü r a c a a t l a r ı n ı n büyük b i r e h e m m i y e t ve hususiyet arzetmediği F r a n s a d a M M de t a t m i n k â r a d d o l u n a b i l i r . F a k a t A n a y a s a
mızın 82 n c i m a d d e s i n i n i h t i v a ettiği h ü k ü m ve b u n u n teferruatını t a n z i m eden M e c l i s tç T ü z ü ğ ü n ü n u s u l k a i d e l e r i , m e m l e k e t i m i z d e vatandaş
ların B . M . M . ne sundukları dilekçelerin doğuracakları h u k u k i netıcele- t i n önem ve özellikleri bakımından, t ü r k h u k u k u n d a i d a r i ve kazai m ü r a c a a t l a r yanında b i r de siyasî müracaat y o l u n u n m e v c u d i y e t i k a b u l e d i l m e k icap eder. M a m a f i h m u h t e r e m hocamız O r d , P r o f . A l i F u a d B a s ^ i l .
A n a y a s a n ı n 82 n c i maddesi üzerinde yapmış oldukları b i r etüdde. m a d d i t a s n i f e bağlı k a l a r a k , üçlü t a k s i m e y e r v e r m e m e k t e d i r Muracaaı i l k ve b ü y ü k b i r t a k s i m i l e kazai ve i d a r i d i y e i k i y e ayrılır... İdari müracaata ( r e c o u r s a d m i n i s t r a t l i ) gelince, b u türlü müracaat da başvurulan m a k a m a ve m ü r a c a a t ı n mevzu ve m a h i y e t i n e göre m u h t e l i f şekiller arzeder.
Z a m a n ı m ı z d a v a l a n d a ş U r , p r e n s i p i t i b a r i l e , mahallî ve m e r k e z i her de
receden h ü k ü m e t ve i d a r e m a k a m l a r ı n a müracaat e d e b i l i r . Ve kazai ma¬
hiyette olmtyaıı mûraraatiar, hangi ntakamo ı/o//ior.sfi yapılsın, r idari müracaat) adı aJtr. Su halde i d a r i muracaaı d e n i l i n c e , b u n d a n yalnız lâalettayin b i r i d a r i m a k a m a yapılan müracaat değil, k d z a i ' m a h i y e t l e nl- m ı y a n , a d l i v e y a idarî b i r m a h k e m e s a l a h i y e t i n e g i r m e y e n , her n e v i m ü racaat anlaşılmak lâzım g e l i r . Meselâ b i r k i m s e n i n , hakkında k a y m a k a m lıkça yapılan b i r muameleden dolayı v i l a y e t e şikâyet y o l l u müracaati b i r i d a r i müracaat olduğu g i b i : bir mafıkitmun cezanının anna veya hafif' Içtilme/tine dair Biti/tik Millet Meclisine yaptığı müracaat da îâbirin ge-
»iç mânaniı/le idari müracaattır. B u müracaat şu mânada idarîdir k i , R M . M . m ü r a c a a t i gerçi b i r İdare u z v u o l a r a k değil; f a k a t , b u t u n hü
kümet uzuvları üzerinde haiz olduğu yüksek i d a r i m u r a k a b e salâhiyetine d a y a n a r a k t e t k i k ve intaç eder.»
Sayın hocamız Ürd, P r o f . Sıdılık S a m i O n a r da *İdare H u k u k u - k i taplarında, hiyerarşiden b a h s e d e r k e n ; m ü r a k a b r müracaatini sadece alelade m ü r a c a a t ve kazai müracat y o l l a r i l e mukayese i l e i k t i f a ederek, b u h u s u s l a başka b i r karşılaştırma l ü z u m u n u h i s s e t m e d i k l e r i n e göre;
üçlü t e f r i k t e n z i y a d e i k i l i t a s n i f e t a r a f l a r görünmektedirler [ 5 J . Keza
14J A F. Rotoıl. op. f i t . t ASA v. m . ( B ) fi. S. O n u r , r .r d i , ı . &53-&H.
134 L Ü T F İ D U R A N
değerli hocamız Doçent R a g ı p S a n c a , ı t d a r i K a z a * adlı e s e r l e r i n d e ; Ma- reye karşı müracaat y o l l a n o l a r a k yalnızca i d a r i ve k a z a i m ü r a c a a t y o l larım derpiş Ne. siyasî müracaat i m k â n ı n ı m e v z u u b a h i s etmemiştir [ 6 ] , M e v z u u m u z u n çerçevesini aşacak o l a n b u meseleyi b u r a d a u z u n uza- dıya m ü n a k a ş a edecek değiliz. A n c a k su kadarını söylemekle İktifa ede
l i m k i : m ü r a c a a t l a r ı n b u m a d d i t a s n i f i n d e , siyasi ve idarî f o n k s i y o n l a t ı n m u h t e v a bakımından t e f r i k i m ü m k ü n o l m a m a k i t i b a r i l e |7J, üçlü t a k s i m e y e r v e r m e m e k h e r ne k a d a r y e r i n d e ise d e ; uzvi yönden ve memleKp- t i m i z h u k u k s i s t e m i n i n k a h u l etmiş olduğu i s t i s n a i ve o r i j i n a l usul b a k ı m ı n d a n , müracaatlerin b t r de üçlü t a s n i f i n i y a p m a k f a y d a d a n h a l i Je>
ftildir.
Müracaatlar arasında, i d a r i ve kazaî o l m a k üzere yapılan t e f r i k v e b u n u n m u k a y e s e s i , i l e r i d e ayrı b i r paragrafın m e v z u u n u leşkil edeceğin
den, şimdilik h u n u n üzerinde f a z l a d u r m ı y a r a k , uzvî b a k ı m d a n u l a n t a k s i m i i n c e l i y e l i m .
Şu izahata n a z a r a n ; devlet m a k a m l a r ı n a v a k i m ü r a c a a t l a r , d e v l e t i n h a n g i nevi u z v u n a yapılmışsa ona göre a d a l a c a k ve h u s u s i y e t taşıyacak
tır. Bilindiği üzere, devlet müessesesinde üç ayrı k u v v e t e s a h i p o l a n üç müstakil uzuv v a r d ı r : teşri u z v u , i c r a ve i d a r e u z v u , kaza u z v u . D e m e k o l u y o r k i , uzvî b a k ı m d a n yapılacak t a s n i f t e ; vatandaşların B . M , M . ne v a k i o l a c a k b ü t ü n şikâyet ve ihbarları siyasî m ü r a c a a t sayılarak, A n a
yasanın 82 n c i maddesi ve İç T ü z ü ğ ü n Dilekçe K o m i s y o n u n a müteallik a h k â m ı n a tâbi tutulacaktır, t era ve i d a r e u«vu o l a n h ü k ü m e t e ve m a hallî İdarelere yapılacak bilûmum müracaatlar i d a r i a d d o l u n a r a k , b ü y ü k b i r kısmı i t i b a r i l e , b u etüdümüzde -göstermeğe çalışacağımız r e j i m e da
h i l bulunacaktır. N i h a y e t kaza u z v u n u teşkil eden a d l i y e m a h k e m e l e r i nezdinde v a k i iddia ve t a l e p l e r i n t a m a m ı k a z a i müracaat telâkki edile
r e k , usul k a n u n l a r ı n ı n h ü k ü m l e r i n e göre b i r k a r a r a b a ğ l a n a c a k t ı r A n c a k m a d d i ve u z v i b a k ı m d a n yapılan t a s n i f l e r h e r z a m a n ve h e r n o k t a d a le- l a b u k e t m i y e c c k t c r i n d e nH bazı i s t i s n a i h a l l e r i m a h f u z t u t m a k lazımdır, N i t e k i m i d a r i kaza m e r c i l e r i i d a r e teşkilâtı içinde y e r a l m a k l a beraber, kaza f o n k s i y o n u i f a eden b i r e r kaza u z v u d u r u m u n d a d ı r l a r . B u i t i b a r l a b u m e r c i l e r e yapılacak müracaatlar, u z v i b a k ı m d a n i d a r i ise de, mandî b a k ı m d a n kazaî m a h i y e t t e d i r . M a m a f i h , ihtilâfların h a l l i n d e t a k i p e t t i k l e r i usul, k e n d i l e r i n e has b i r p r o c e d u r e olduğundan, y i n e de a d l i y e n i n t e m s i l ettiği kaza organından hariç ve d a h a ziyade İdare u z v u n a m e n s u p sayılabilirler.
B ü t ü n u z v i t a s n i f l e r gibi. bu t a k s i m şeklinin de b i r çok p r a t i k f a y l a ] R. Barım, tclnrl K i » , İsi UHgj t. 0-8,
1 T | S. S . Onar, u p . cJt, >, 33-33.
n a l a n vardır. Ezcümle, yapılacak müracaatların tâbi olacağı usul ve ne
t i c e l e r i n e terettüp edecek h ü k ü m l e r , v a k i oldukları o r g a m n nev ine göre t a a y y ü n eder. S i y a s i müracaatlar r e d , i s a f v e y a i l l m a d meselesinin v a z ı n a , i d a r i müracaatlar red veya kabule, k a z a i müracaatlar ise kaziyei m u h k e m e y e müncer o l u r l a r . İdari müracaatlar sonunda ihtilâf çıkarsa, b u n l a r da netice i t i b a r i l e , i d a r i kazanın k a r a r i l e b i r kaziyei m uh kemeye m ü n t e h i o l a b i l i r l e r . A n c a k siyasi müracaatlar hakkında böyle b i r sonuç elde e d i l m e s i m ü m k ü n değildir. Z i r a teşri u z v u n u n her türlü t a s a r r u f u h ü t ü n k a z a i m u r a k a b e l e r d e n hariç ve m a s u n d u r . B u i t i b a r l a biz uzvi t a s n i f i esas i t t i h a z ederek, m a d d i b a k ı m d a n i d a r i o l a n B, M , M . ne v a k i müracaatları m e v z u u m u n u n dışında bırakacağız. Şu halde demek o l u y o r kı, a y n i z a m a n d a hem maddi vc hem de uzvi bakımdan sırf idari olan müracaatları incelemeğe çalışacağız. F i l h a k i k a Fransız Devlet Şûrası ve Danıştay, v a z i f e meselesini h a l l e d e r k e n , k e n d i l e r i n e arzedilen davaların m e v z u u n d a maddî ve uzvi c i h e t l e r d e n i d a r i l i k vasfını a r a m a k t a ve salâ
h i y e t l e r i n i ona göre t a y i n ve tespit e t m e k t e d i r l e r .
B u n o k t a d a n i d a r i müracaatın u m u m i b i r t a r i f i n i y a p m a k lâzım ge
lirse diyeceğiz k i ; fertlerin, menfaatleri bulunan hususlarda, merkenyet veya ademi merkeziyet idareleri nezdinde olacak, âmnıe hukukuna müteallik, bilcümle talep, iddia vc dilekleri idari müracaatı tasammun eder.
Şimdi b u t a r i f i n unsurlarını t e k e r t e k e r ele a l a r a k t a h l i l e d e l i m . B i r k e r e i d a r i m u raca a l hakkını haiz olanları ifade e t m e k üzere kullandığı
m ı z «fertler* k e l i m e s i , y e r l i ve yabancı bütün insan f e r t l e r i n i tenavül edecek m a h i y e t t e d i r . A n c a k bu hakkı bizzat isıimal e d e b i l m e k İçin, me
denî hakları k u l l a n m a ğ a e h i l o l m a k lâzımdır. Y a n i . h e r h a n g i b i r i d a r i m a k a m a m ü r a c a a t l a b u l u n a b i l m e k için 18 yaşını bitirmiş v e mümeyyiz o l m a k g e r e k t i r . G a y r i reşitlerle m a h c u r l a r bu h u s u s t a k a n u n i mümessil
l e r i m a r i f e t i l e h a r e k e t edebilirler. H ü k m i şahıslar da, keza b i r e r İnsan f e r d i o l a n organları vasttasile müracaat hakkını kullanırlar. N i h a y e t , i d a r i m a k a m l a r a başvurmak hakkı. Anayasanın 82 nci maddesi h ü k m ü n ce: B. M. M. ne yapılacak « İ n h a n k e y f i y e t i g i b i türk vatandaşlarına m a h sus ve m ü n h a s ı r â m m e h a k l a r m d a n olmadığından, tebaa olan ve o l m a y a n b ü t ü n f e r t l e r b u n d a n istifade edehiltrler. Şu k a d a r v a r k i ; ecnebiler m u h tevası, köy ve belediye seçimleri g i b i siyasi h a k l a n t a z a m m u n eden ft l ü r k tebaasına h a s r o l u n a n meslek ve sanatların icrası h u s u s u n d a k i m ü racaatları i d a r i m a k a m l a r nezdinde de y a p a m a z l a r . F a k a t , m e v z u a t l a ve
y a D e v l e t l e r H u s u s i H u k u k u k a l d e l e r i l e yabancılara yasak olmıyan h u s u s l a r d a , ecnebi t a b i i y e t i n d e b u l u n a n l a r , türk uyruğundaki şahıslar g i h i , h e r t ü r l ü i d a r i m ü r a c a ı t t a b u l u n a b i l i r l e r . Gerçekten Danıştay da b u
meselede, yabancı davacılardan t e m i n a t şartı a r a m a m a k l a , adlîye m a h k e m e l e r i n d e n daha l i h e r a l ve m ü s a m a h a k â r d a v r a n m a k t a d ı r ,
Müracaatçide a s g a r i b i r menfaat bulunması, b i r t a r a f t a n y e r s i z ve lüzumsuz müracaatları örliyerek, c i d d i y e t ve d ü r ü s t l ü ğ ü t e m i n , diğer t a r a f t a n İleride açılacak davaya salâhiyet i k t i s a p etmek b a k ı m ı n d a n z a r u rîdir. Esasen a l â k a b a h ş olmıyan m ü r a c a a t l a r hem f e r t l e r için abes b i r h a r e k e t , h e m de i d a r e için f u z u l i b i r işgal ve işkâl teşkil eder. B i n a e n a l e y h â m m e h i z m e t l e r i n i n selâmetini i d a r e e d i l e n l e r i n boş k a p r i s l e r i n e k u r b a n e t m e m e k ve binnetice m i l l i e n e r j i n i n israfına m â n i o l m a k mak- sadile ve â m m e m e n f a a t i n i n v i k a y e s i sadedinde, idarî m a k a m l a r a yapı
lacak d i l e k l e r d e b i r takım m e n f a a t hulunması i l t i z a m o l u n m u ş t u r . M a m a f i h b u h u s u s l a a r a n a n m e n f a a t , f a z l a sıkı şartlara ve t a h d i t l e r e tâbi t u t u l m a m ı ş t ı r Mevzuubarıis m e n f a a t i n yakın veya uzak bir alakadan ibaret bulunması kâfidir. Şöyle k i . b i r f e r t k e n d i şahsım d o ğ r u d a n doğ
r u y a i l g i l e n d i r e n b i r mepele İçin idareye başvurabileceği g i b i , m a h a l l e l i , hemşeri, v e r g i mükellefi ve hattâ vatandaş o l m a k sıfatile çok u z a k t a n v e y a dolayıslie alâkalı bulunduğu b i r İş hususunda da i d a r e y e müracaat e d e b i l i r Fransız d o k t r i n ve jürisprüdansı bu b a h i s t e gayet geniş ve u m u m i b i r m e n f a a t kıstası kabul e t m e k t e d i r . Danıştay m e n f a a t şartını, F r a n sız Devlet Şûrası k a d a r «eniş t u t m a m a k l a b e r a b e r , gene de b u b a p t a o l dukça l i b e r a l h a r e k e t e t m e k t e d i r N i t e k i m b i r v e r g i m ü k e l l e f i n i n , t r r h ve t a h a k k u k muamelesine değil de. i d a r e n i n v e r g i m e v z u u n d a ısdar ettiği b i r t a m i m e karşı açtığı b i r d a v a d a : «iptal davalarında o r t a d a ihlâl e d i l m i ş b i r h a k k ı n m e v c u d i y e t i davanın cereyanı için lâzimeden o l m a y ı p hâ
disede sadece bir atâkanm bulunması alâkadara dava açmak salâhiyetini vermeğe kâfi geldiğine binaen m u a m e l e v e r g i s i mükelleflerinden o l a n da
vacının b u b a p t a k i b i r t a m i m e itirazının İdari davayı t a z a m m u n eîmi- yeceği y o l u n d a k i iddianın k a h u l e şayan b u l u n m a d ı ğ ı n a * k a r a r v e r miştir [ 8 ] .
B i r m ü r a c a a t i n maddî ve uzvî b a k ı m d a n İdari sayılabilmesi için. b u n u n , devletin merkeziyet veya ademi merkeziyet idareleri teşkilâtına da
hil ve kaza\ tnr merci almayan makamlara yapılmış bulunması lâzımdır.
F i l h a k i k a , i d a r i kaza m e r c i l e r i , i d a r i teşkilât içinde y e r a l m a k l a b e r a h e r . f a a l idareden ayrı ve müstakil h i r nevi kaza organı teşkil ettiğinden, b u n l a r a v a k i o l a c a k müracaatlar İdari değil k a z a i m a h i y e t t e d i r . Ş u hale na
z a r a n , başta bakanlıklar o l m a k üzere, hunların m e r k e z ve ülke üzerindeki
[81 D G . ALİ H a y d a r . 3 7 / 1 9 3 « , E 3 f l y a . K 3 f i / l S 7 . K M S. 43-44 =_ D n m t l a y D a v a D a i r e l e r i G e n e l K u r u l u n u n d ı ı v n c ı A l i H a y d a r h a k k ı n d a k i 3/7/193*1 t a r i h \e E > a ı 3S/9-. K a r a r M / 1 * 7 n u m a r a l ı k a r a n , k l D e v l e t 3 0 r a > ı K a r a r l a r M f r m u A b i n ı n 1 m. ı l a y i B i n m 43-44 ü n i U ı a h l i f l e r i m l e m U n d e r l ç t l r .
tâli m a k a m l a r ı n a , i l l e r e veya teskilânna, belediyelere ve sünelerine, köy İdarelerine v e n i h a y e t â m m e müesseselerine v a k i olacak müracaatlar İda
rîdir. C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı İle Başbakanlığa yapılacak d i l e k l e r , i d a r i m ü r a caat şeklinde telâkki edilebilirse d», aşağıda i z a h olunacağı veçhile bu :Kİ yüksek m a k a m ı n m e v k i i It-abı, bazı h u s u s i y e t l e r arzeder. B u b a k ı m d ı r Sayıştaym d a b i r Özellik taşıdığını k a y d e t m e k lâzımdır. Ç ü n k ü kaideten r e r t l e r t e b u müessese arasında doğrudan doğruya b i r temas bulunmadığı g i b i , Sayıştay a l e y h i n e Danıştay nezdlnde dava i k a m e etmek de m ü m k ü n neğildir ( 9 1 .
Kaza v e vilâyet i d a r e h e y e t l e r i g i b i h e m k a z a i v e h e m de i d a r i va
z i f e l e r i o l a n m e r c i l e r e v a k i müracaat üzerine b u k u r u l l a r d a n sadır ulan k a r a r l a r a karsı Danıştayda alelade m ı . y o k s a t e m y i z e n m i dava i k a m e e d i l m e s i lâzım geleceği meselesi tereddüt ve ihtilâfları m u c i p olmakladır.
D a n ı ş t a y İçtihatlarında bu hususta iıtiraı y o k t u r . Mesele, bilhassa husu
met t e v c i h i k e y f i y e t i n d e e h e m m i y e t k e s i l m e k t e d i r M a l u m olduğu ü re. alelade d a v a l a r d a husumet icraî kararı i t t i h a z eden i d a r e h ü k m i şah
sına teveccüh ettiği halde, t e m y i z e n v a k i müracaatlarda h u s u m e t i n ka^ai k a r a r d a n müstefid o l a n kimseye, y a n i k u r u l a değil, diğer t a r a t a t e v c i h e d i l m e s i lâzım g e l i r . B u sebebi*», Danıştay i d a r e h e y e t l e r i k a r a r l a n aley
h i n e açılan davaları, hasım m e v k i i n d e hu k u r u l l a r gösterildiği takdir-ie, h u s u m e t t e v c i h i n d e k i isabetsizlik noktasından e k s e r i y a r e d d e t m e k t e d i r . H a l b u k i İdare h e y e t l e r i n i n hütün kararları v e hattâ alâkadarların m ü r a caatı üzerine başka b i r m e r c i i n t a s a r r u f u n u t e t k i k e t t i k t e n s o m a ver
diği k a r a r l a r ı k a z a i m a h i y e t t e değildir. B u i t i b a r l a , kararların m a h i y e t i ni tespit e d e r k e n i l g i l i k a n u n h ü k m ü n e b a k m a k lâzımdır. B i l f a r z lîîftfl sayılı B e l e d i y e K a n u n u n u n 73 üncü maddesi gerepinee: i d a r e h e y e i l e r i la- rafından v e r i l e n k a r a r l a r k a z a i değil, i d a r i m a h i y e t l e d i r . B i n a e n a l e v h . hu k a r a r l a r d a n l a t m i n nhınmıyan alâkadarların Danıştayda temyizen de
ğil, alelâde b i r i d a r i dava i k a m e edebilmeleri ve hu davada belediye hük
mî şahsını hasım göstermeleri icap e d r r | l i l | . (ierçİ her İki halde de h u sumet belediyeye t e v c i h edilmiş o l u y o r . F a k a t l e m y i z davalarında Da
nıştay m ü n h a s ı r a n evvelce verilmiş b u l u n a n k a z a ! k A r a r üzerinde tel kı
rp ı n 1 , - i " 7!ö, K M t . *v ve r> V ı H « M * I . :» - Ü » * K W. -\"»T
KM. B-Hl
tın» n a . „ , ı o / A m ı t:- u m K 44-W», s N Oha) Dant*tay K H T . , T v r I c t U ı a l l a r ı A n k a r a , l"S- » ı r a N o , afi l O t r a y . 10«, K i l : D S,
V-r ^^H
ı a y u / m a , ^ W 9 M , k . m m t ö m . 107, aa: D » . , aa-« ıw4, E: 44154«.
K M M ) Olcay» 1 0 7 . 37: D S M / f t / r o M . E: 4 3 / i m K: w nr O k a y , 107, 3ft i l u k a r a r l a r d a l a a h e t v a r a * rta: M I H n m r t l B l l e e t v 24 1/IIMft, E : 44 1 İ M S E; 44 l l P f i , K: 4 5 . 1 4 3 , KT». Ufl. S T - W y u k a r ı d a k i e M i l n r a a y k ı r ı b u l u y n r u ı .
k a t y a p m a k m e c b u r i y e l i n d e olmasına m u k a b i l , alelade i d a r i d a v a l a ı d a hâdise ve İhtilâfı y e n i başlan rüyet i l e h ü k ü m i t a eder. B u cihet amelî ve h u k u k i b a k ı m d a n b ü y ü k bir e h e m m i y e t ve İark arzeder. B u meseleye aşa
ğıda t e k r a r avdet edeceğiz,
tdarî m a k a m l a r a , hususi h u k u k u İlgilendiren işlerden dolayı yapıla
cak müracaatlar, u z v i bakımdan idarî a d d o l u n a b i l irse de, m a d d i b a k ı m d a n b u vasfı haiz değildir. Ç ü n k ü b u g i b i d i l e k l e r vesilesile veya sonunda l a h a d d ü s edecek i h t i l â f l a r i d a r i k a z a y a değil, adlî k a z a y a g i d e c e k t i r . M e selâ, 2311 n u m a r a l ı g a y r i m e n k u l ! e r e v a k i tecavüz ve müdahalelerin en büyük m ü l k i y e â m i r i n i n k a r a r i l e d e f i ve m e n ' i n e d a i r k a n u n a i s t i n a d e n yapılacak m u a h h a r müracaatlar i d a r i s a y ı l m a m a k icap eder. N i t e k i m Da
nıştay da b i r k a r a r ı n d a ; 2311 sayılı k a n u n d a n mütevellit i h t i l â f l a r gay- r i m e n k u l e müteallik i d a r e a m i r l e r i n c e yapılan m u a m e l e l e r b i r i h t i y a t i ted- h i r d e n ibaret olmasına ve hâdisenin kat'i surette hatti mahkemeye ait bu
lunmasına b i n a e n i d a r i d a v a y a m e v z u i t t i h a z edilmiyeceğinden a r z u h a l i n v a z i f e noktasından r e d d i n e . , . [11]» h ü k m e t m i ş t i r . B u n u n g i b i , m ü l k i y e
te t a a l l u k eden b i l û m u m talep ve i d d i a l a r , devlet v e y a diğer â m m e i d a r e l e r i n i n h u s u s i emlâkinin kiralanmasından, f u z u l i işgalinden v e y a satışın
dan doğan n i z a l a r , 2490 numaralı A r t t ı r m a ve E k s i l t m e k a n u n u t a t b i k a tından çıkan anlaşmazlıkların b ü y ü k b i r kısmı, sınai mülkiyetin t e s c i l i n den mütevellit uyuşmazlıklar, e v l e n m e ilânının ve a k l i n i n icrası g i b i a h v a l i şahsiyeden ( t a b i i y e t meselesi müstesna) m ü n b a i s i h t i l â f l a r ve i l h „ . i d a r i d a v a y a k o n u olamıyacagından b u h u s u s l a r d a yapılan m ü r a c a a t l a r da İdarî m a h i y e t t e telâkki edilemez [ 1 2 ] . B u münasebetlerin çoğunda idare alelade b i r f e r d d u r u m u n d a b u l u n d u ğ u n d a n , alâkadarların v a k i o l a cak m ü r a c a a t l a r ı , her h a n g i b i r hususî şahsa uzlaşmak üzere yapılmış, t e k l i f l e r d e n farksızdır. İhtilâf h a l i n d e utan i k i husus! şahıs, anlaşamadık
ları t a k d i r d e , nasıl k i m a h k e m e y e başvurmak z o r u n d a iseler, b u r a d a da a y n i vaziyet m c v c u i t u r . B u i t i b a r l a evvelce i d a r e y e v a k i m ü r a c a a t l a r ı n aava üzerinde hiç h i r tesiri y o k t u r . A n c a k , i d a r e y i mütemerrit d u r u m a düşürerek, d a v a y a salâhiyet k a z a n m a k için, b u m ü r a c a a t l a r i h b a r , pro- t t s t o vesaire y e r i n e k a i m o l a b i l i r . F e r t l e r arasındaki münasebetler İçin o f a y n e n v a r i l o l a n bu usul, h u s u s i h u k u k sahasında i s t i s n a o l u p . kar-U-
l U l n S , „ l î / 3 / 1 1 4 4 . K : 4 4 / l i t f l L K ; 4 4 / 3 * 1 . O k a y , 'Jti, 3; D O , KUtftftJ- u m u m J HvvM n z a n a t p . l3/îl/194u\ E : 4 0 / 2 3 7 . K : 4 0 / 2 7 7 , T e v h i d i M H U I k o r a n , K M . 14. 4 8 , A y n i y o l d a n l f t r r b i r k a r a r : D M, T a T U r A k y e l i n l * u r karin H a r ı ,
E ; 3 7 / 1 0 0 . K : 38/14SÜ. K M , S . 77-7S.
U S ] B u h u a u ı t a k l D a n ı ş t a y k u r u r l a r ı t o p l u M f f c k l l d v : fi N . O k a y , o p . <U., ı . 34-7« d a v e A T u n c a ? . D a n ı » u > - K a r a r l a r D r r g l a l A l f a b e t i k ü«rL|. tat. I B 4 8 , a.
• H - f A l vı- 3 î 7 - 3 a a u e h u i u n a u m r .
MÎ s a r a h a t h a r i c i n d e d a v a ikamesi hususunda böyle m u k a d d e m b i r m u a meleye hacet y o k t u r . H a l b u k i , aşağıda i z a h olunacağı veçhile, idare h u k u k u a l a m n d a k a i d e berakis o l u p , i d a r i dava ve bilhassa i p t a l davası açı
l a b i l m e k için, e v v e l e m i r d e idareye başvurup b i r k a r a r i s t i h s a l edilmek
• z a r u r i d i r . Y a n i â m m e h u k u k u n d u dava salâhiyeti, ancak diğer t a r a t a n ü - r a c a a t e t t i k t e n ve m e n f i k a r a r aldıktan s o n r a g e l i r .
i d a r i m a k a m l a r a yapılacak başvurmaların b i r talep, iddia veya dileği a z a m m u n e t m e s i n i a r a m a k t a n m a k s a d ı m ı z : müracaati vakıanın h u k u k i ve amelî b i r kıymeti h a i z olmasını t e m i n d i r . Y a n i sırf malûmat v e r m e k , t e m e n n i d e b u l u n m a k veya i h b a r e l m e k g i b i hukukî h i r müeyyidesi v e p r a t i k neticesi olmıyan müracaatlar, hukukî m â n a d a i d a r i müracaat ad
d o l u n a m a z . B u n d a n başka, i d a r i müracaatların açıkça muayyen bir htt- nu$Ut isteği i h t i v a etmesi lâzımdır. G a y r i vazıh ve m ü p h e m o l a n talepler hiç b i r kıymet ve t e s i r i haiz d e l i l d i r 1137, tşte b u g i b i müracaatlar, ida
r e y i bağlıyacak k u v v e t ve m a h i y e t t e olmıyacağından, h e r h a n g i h i r dava i k a m e s i n e de h a k bahşetmez. B i r müracaatın t a m ve h u k u k e n m u i e b e r sayılması için. muhtevasının kanunî veya h u k u k i mesnedi bulunmalıdır.
Dilek dediğimiz istît'af y o l l u müracaatlar, esas i t i b a r i l e i d a r i o l m a k l a be
r a b e r , r e d d e d i l m e l e r i halinde, d a v a y a hak kazandırmıyacak m a h i y e t *c b u l u n d u k l a r ı n d a n , k â m i l b i r müracaat sayılmazlar. K a n u n i veya h u k u k i h i r t a l e p v e İddiayı t a z a m m u n eden müracaatlarla, i s t ı f a f i h t i v a eden m ü r a c a a t l a r arasında, h u bakımdan mevcuı o l a n m ü h i m farkı aşağıda eıraflıca izah edeceğiz,
Sırası gelmişken s u n u da işaret edelim k i ; idareye d e r m e y a n o l u n a n lalep ve iddiaların, hnkh ve tn6§ru olması lâzımdır. N i h a y e t b u n l a r tilhal m e v c u t b i r nevi alâka, menfaaı veya hakları t a z a m m u n e t m e l i d i r . N i t e k i m D a n ı ş t a y ; * D a v a ancak f i i l e n sabil ve müesses o l a n i d a r i b i r mua
mele ve k a r a r a istinaıi edeceğinden m u h t e m e l b i r icranın dava mevzuu o l a m ı y a c a ğ ı n a . . . k a r a r vermiştir [ 1 4 J .
I I I . -— K a n u n i ve iutit'af müracaattan
İdarî müracaat m e f h u m u n u böylece t a h l i l ve tespit e i t i k t e n sonra, h u n u n m u h t e l i f şekil ve n e v i l e r i n i incelemeğe çalışalım.
î d a r i müracaatlar, b i r kere muhteva bakımından, saniyen yapıldık
ları zaman ve makam ttimündcn İki t a r z d a tasnif o l u n a b i l i r l e r . Daha doğ-
[131 D 5. B e h ç t ' t P n c a r i n i : ut 21 .'37 JIMS, E : 3!*/¡1857. K : 4 5 / 4 7 4 . K D . 29. 3 5 , [141 O 1, t. H a k k ı Y ı l d ı r , 5 / 2 1938. 3K739& K M . 5. 1 2 1 , D G , L Û U l " V a t ı r ı o f r l u . 2 1 / t ö / 1 9 3 8 . E : 3 A / 2 7 5 . K : 3 » 'Jl>5, K M . 7, 7fi-T7.
r u s u , m a k a m i t i b a r i l e yapılan t e f r i k , z a m a n b a k ı m ı n d a n yapılan tasn f i n tâli b i r t a k s i m i n d e n i b a r e t t i r .
M u h t e v a bakımından yapılan t a s n i f t e ; müracaatların t a z a m m u n e t t i k l e r i h u s u s u n mahiyetine bakılır. B u t a l e p l e r , k a n u n i veya hukukî b i r müeyyideyi h a i z o l u p olmadıklarına göre: kanuni m ü r a c a a t veya, kısrca d i l e k dediğimiz, tsîitaf müracaat* adını alır. B u c i h e t t e n yapılan t a s n i f t e ; m ü r a c a a t ı n v a k i olduğu m a k a m ı n derecesine b a k ı l m a d ı ğ ı n d a n , b u r a d a k i ıstit'af müracaatı.; müratebe m ü r a c a a t i n i n mütenazırı o l a n alelade mü¬
racaat trecour;< gmcieu£) m a h i y e t i n d e değildir. B u i t i b a r l a ve i l t i b a s a m a h a l v e r m e m e k maksadile, hiz I s t i f a ı müracaati tâbirini k a n u n i mü- l e c a a t karşısında bulunan ve hiç b i r miıeyyideyi m u t a z a m m ı n olmıyan rica, i s h r h a m , atıfet y o l l u d i l e k l e r e hasrederek, asıl recours g r a c i e u x V ü irade eımek üzere de, al?lâde müracaat t e r i m i n i k u l l a n m a ğ ı m u v a f ı k b u l u y o r u z . Esasen m u h t e r e m hocalarım S. S. O n a r v e R. S a n c a da b u ter- ıı.inolojiyi k a b u l etmişlerdir ¡151.
Şimdi kanunî müracaatla i s t i t a f müracaatı sözlerinden ne k a s d e i t i - M I ; ı/i b i r a z a ç ı k l a y a l ı m : Az evvel de işaret ettiğimiz veçhile, i d a r i m ü racaatların, netice i t i b a r i i e b i r dava i k a m e s i n e salâhiyet bahşedebilmesi i v i n , k a n u n i veya h u k u k i b i r mesnedi b u l u n m a k lâzımdır. Y a n i i e r t l e r i n i d a r e y e d e r m e y a n edecekleri talep ve i d d i a l a r , hukukî b i r kıymeti haiz o l a b i l m e k için. devlet mevzuatı veya u m u m î h u k u k p r e n s i p l e r i t n r a f i n - dan az çok h i m a y e y e m a z h a r bulunmalıdır. B u r a d a acıyacağımız h i m a * ye. l a m kaza davacı açabilmek için m e v r u t o l a n m u l l a k h i m a y e n i n m ^ h i y e l v e derecesinde değildiı. Z i r a i d a r i m ü r a c a a t l a r s o n u n d a t a m kaza d a v a larının olduğu " i b i . i p t a l davalarının da i k a m e e d i l m e s i m ü m k ü n d ü r . B u i i ' b a r l a b i r i p t a l davası açabilmek için davacıda a r a n ı l a n asgarî menfaat
?ÎHriı ne ise, idarî müracaatın k a n u n î sayıTahilmesi İçin de m e v c u d i y e t i
^ n r t o l a n h i m a y e dc b u asgari alâkadan i b a r e t t i r . Diğer b i r ifade i l e h u k u k k a i d e l e r i n i n idareye b i r vazife, vecibe, mükellefiyet v e y a mecburiyet şeklinde tahmil ettiffi ve idare edilenlere de b u n u istemek satâhiy*tini t a * r ı d ı ğ ı h u s u s l a r d a yapılacak başvurmalar kanunî müracaat addolunma- hdır. Bu salâhiyetin m e v c u d i y e t i için f e r t l e o husus arasındaki a l â k a n ı n y a k ı n d a n veya u z a k t a n leessüs etmiş olması kâfidir. Gerçi i s t l t ' a f m ü r a caatlarında da alâkadarların az çok m e n f a a t l a n b u l u n d u ğ u n a g ö r e : b u
rada da böyle h i r i l g i n i n tecelli edebileceği düşünülebilir. F a k a t lıttt'af y o l l u m ü r a c a a t l a r sadece b i r lütuf, cemile, âtiye ve ihsanı t a z a m m u n ve b u i t i b a r l a i d a r e n i n takdir salâhiyetine g i r e n b i r mesele teşkil edeceğin
den, i l g i l i l e r için. m e n f a a t mevcut olmasına r a ğ m e n , h u k u k e n h i m a y e l e r i m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü b u g i b i m ü r a c a a t l a r hukukî müeyyideden mah-
I l ö | S, fl. Onur, gffc a l t a 333-3.14: İT. Utmm. cıjı. a t . , t. 6-7.
r o m d u r l a r ; bunları I r ' a f hususunda i d a r e y i i c b a r edecek mevzu b i r M » k ü m y o k t u r . Oisa olsa b i r m u h a y y e r l i k m e v z u u b a h i s t i r ; idare hu nevi d i l e k l e r i y e r i n e g e t i r i p g e t i r m e m e k t e s e r b e s t t i r . Yoksa i d a r e edilenler b u h u s u s l a r a müteallik t a l e p l e r i n i n l a ı m l n i İçin hiç b i r kazaî yola tevessül edemezler. Daha doğrusu, m a d d e t e n ve h u k u k a n buna m a n i mevcut de
ğilse d e ; i d a r e m a h k e m e s i , mesele t a k d i r e taallûk ettiğinden, netlceten \e ıntihaen davayı reddedecektir.
G ö r ü l ü y o r k i ; müracaatların kanuni mi yoksa i s t i f a / ytAlu mu oldu*
g u n u t a y i n ve tespit e t m e k , netice i t i b a r i l e . i r f i i r i kasa merciinin sahihi*
yeti dahilindedir. B u sebeble, k a t ' l ve şaşmaz b i r kıstas v e r m e k m ü m k ü n değildir. Z i r a . hâdisesine göre k a n u n m e t n i n i n t e f s i r edilmesi ve mese
lede i d a r e n i n t a k d i r i n e bırakılmış b i r cihet b u l u n u p bulunmadığının tes
p i t i lâzımdır. B u m u a m e l e l e r ise, ancak m a h k e m e n i n yapabileceği ve k a r a r v e r m e s i i c a p eden meselelerdir. B i n a e n a l e y h t a t b i k a t t a n verilecek m ü şahhas b i r misâl b ü t ü n hu n a z a r i ve mücerret izahatı daha i y i l * e l i r t m r g e k â f i g e l i r .
Şöyle k i . m e m u r l a r ı n t e r f i i meselelerinde, k a n u n i müracaatla istif aJ müracaatı arasındaki f a r k ; açıkça ve k o l a y c a müşahede etmek m ü m k ü n dür. M a l û m olduğu üzere, 3656 ve 365i* numaralı Harem Kanunları a h k â m ı gereğince; devleı yabancı d i l imtihanlarını m u v a f f a k i y e t l e geçir
m i ş o l a n m e m u r l a r h i r üst dereceye l e r f i e veya İkramiye almağa hal; ka
zanırlar. D i ğ e r t a r a f t a n , y i n e B a r e m ve M e m u r i n kanunları m u c i b i m e ; m u a y y e n o l a n h i z m e t müddetini d o l d u r a n h e r m e m u r terfie lâyık dudu
ma girmiş naytltr. Şimdi b u n l a r d a n b i r i n r i halde, m e m u r u n Terfii veya İkramiye alması, i d a r e için ifası z a r u r i b i r vecibe sjeklinde m a n z u r o l m a k t a d ı r . İdare, yabancı d i l i m t i h a n ı n d a m u v a f f a k olmuş b i r m e m u r a h i r üst derece maaşı veya i k r a m i y e v e r m e m e z l i k edemez. Ç ü n k ü bu h u susta h i ç b i r t a k d i r hakkı y o k t u r . O h j e k t i f şartları y e r i n e getirmiş o l a n her m e m u r u , k a n u n u n emrettiği d u r u m a geçirmeğe m e c b u r d u r Alâkadur m e m u r u n da. b u n u n yapılmasını istemesi kanuni bir hakkı olduğundan, b u b a p t a v a k i o l a c a k müracaatı kanunî m a h i y e t t e d i r . H a l b u k i , i k i n c i hal
d e ; m e m u r u n n o r m a l t e r f i i k e y f i y e t i , m e v z u a t l a i d a r e n i n t a k d i r i n e bı
rakılmış addolunduğundan, b u hususta i l g i l i l e r i n yapacakları müracaat ıstir'af müracaatından ibaret kalacaktır. F i l h a k i k a Danıştay içtihatların
da k a b u l edildiğine göre: m e m u r l a r ı n t e r f i i , m e n s u p bulundukları idare â m i r i n i n t a k d i r ve inhasına bağlı b i r m u a m e l e d i r . Y a n i t e r f i müddetini d o l d u r m u ş ve diğer o b j e k t i f şartları da haiz b u l u n m u ş olan b i r me
m u r u n t e r f i i , â m i r i n i n tezkiye ve t e k l i f i olmadıkça, icra edilemez. Bina
e n a l e y h , n o r m a l t e r f i zamanı gelmiş i l a n b i r m e m u r u n , bu hususta ida
r e y e yapacağı müracaat b i r i s t i t af müracaatı m a h i y e t i n d e d i r . B u n u n ne
ticesi o l a r a k , dileğinin is af edilmemesi halinde, i d a r i kaza m e r c i i n i n ka-
r a r i l e i s t i h d a f ettiği g a y e n i n t e m i n i h u k u k a n m ü m k ü n değildir; çünkü i d a r e n i n takdirine taallûk eden n o k t a l a r d a . D a m l a y ı n kaza\ murakabeni ce
reyan etmez. A m m a d e n i l e b i l i r k i , k a n u n t e r f i hususunda m u a y y e n b i r müddet ve s a i r bazı sarılar vazetmiştir; bunları n e f s i n d e t a h a k k u k e t t i r m i ş o l a n her m e m u r , t e r f i e t t i r i l m e s i n i istemek b a k ı m ı n d a n k a n u n i b i r h a k k a sahip sayılmaz m ı ? F a k a t k a n u n u n t a y i n etmiş olduğu şartlar as
garî ve o b j e k t i f o l a n ş a n l a r d ı r . T e r f i t a s a r r u f u n u n yapılmasında b u u n s u r l a r d a n başka, m â n e v i ve sübjektif şart o l a n â m i r i n t a k d i r i n i n de i n z i m a m etmesi l â z ı m d ı r ; hiyerarşi k u d r e t i de b u n u icap e t t i r i r . Y a n i b u a s g a r i ve o b j e k t i f şartları i h r a z etmiş olmayanların t e r f i i k a t i y e n caiz o l m a d ı ğ ı g i b i t e r f i d u r u m u n a gelmiş bulunanların da idarece b e h e m e h a l Eerfi e t t i r i l m e l e r i z a r u r i değildir. B u n a m u k a b i l , yabancı d i l i m t i h a n ı n d a m u v a f f a k o l a n m e m u r u n üst dereceden m a a ş v e y a i k r a m i y e alması m u a melesinde, k a n u n u n gösterdiği b ü ı ü n şartlar t a m a m e n objektif m a h i y e t t e d i r . B u i t i b a r l a a l â k a d a r ı n b u y o l d a v a k i o l a c a k t a l e b i y e r i n e g e t i r i l mediği t a k d i r d e ; b u n u kazai b i r k a r a r l a elde e t m e k pekâlâ m ü m k ü n d ü r . Z i r a b u t a s a r r u f h a k k ı n d a Danıştayın k a z a ! m u r a k a b e s i n i n c e r e y a n et
mesi için hiç b i r hukukî engel y o k t u r .
B u m e v z u d a k i m i s a l l e r , istenildiği k a d a r çoğaltılabilir. F a k a t , y u k a rıda verdiğimiz izahatın, meseleyi ve kanunî müracaatla i s t i t ' a f m ü r a caatı t e f r i k i n i kâfi derecede aydınlattığı k a n a a t i n d e y i z .
B u şekilde yapılan i k i l i t e f r i k ve t a s n i f i n , a m e l i b a k ı m d a n ne g i b i b i r f a y d a t e m i n edebileceği kendiliğinden anlaşılır. Şöyle k i ; k a n u n i mü- l a c a a t l a r sonunda alınacak cevaplar veya İdarenin r n u h a l a z a edeceği sü
k u t b i r d a v a ile k a z a i s u r e t t e müeyyidelendirdebıldiyi halde, i s t i t ' a f m ü racaatları b u g i b i b i r kontrolden âzâde b u l u n m a k t a d ı r . Y a n i i d a r e k a n u n i m ü r a c a a t l a r a , müsbet veya m e n f i , h e r halde b i r cevap vermeğe mec
b u r olmasına m u k a b i l , İstit'af m ü r a c a a t l a r ı n d a böyle b i r mükellefiyete lâbi değildir, isterse bunları s ü k û t l a karşılayabilir ve neticede hiç b i r m ü e y y i d e y e m a r u z Kalmaz. Gerçi m ü r a c a a t i n m a h i y e t i n i k a f i s u r e t t e ancak m a h k e m e n i n t a y i n ve tespit edebileceğini söyledik.
L â k i n b u cihet müstesna h a l l e r d e m a h k e m e kararına lüzum ve ihtiyaç gösterir. E k s e r i a h v a l d e m e v z u a t hükümlerinden, m ü r a c a a t ı n ırrahiyeti açıkça ve k o l a y c a anlaşılır, işte b u g i b i v a z i y e t l e r d e h e m idcıre e d i l e n l e r ve h e m de idare, h a r e k e t tarzlarını peşin o l a r a k t a y i n e d e b i l i r l e r . Böylece l ü z u m s u z ve yersiz m u a m e l e l e r i n de ö n ü n e geçilmiş o l u r . Anı ak i d a r e , b u m a h i y e t t e k i müracaatlara k a t i y e n cevap v e r m e k z o r u n d a de
ğ i l d i r de denilemez. Bilâkis A n a y a s a n ı n 82 n c i m a d d e s i n i n i h t i v a etliği m u t l a k ve s a r i h h ü k ü m ; kişi i l e İlgili h e r türlü m ü r a c a a t l a r ı n yazı i l e karşılanmasını â m i r b u l u n m a k t a d ı r . Şu k a d a r v a r K i ; i s t i f a ! m ü r a c a a t larında i d a r e n i n s ü k û t u n u m üeyyi delen d İrecek b i r vasıta m e v c u t değil-
İ D A R İ MıÎHACAATLEK
dır. F i l v a k i , a l â k a d a r l a r ı n bu g i b i a h v a l d e de i d a r i kaza m e r c i l e r i n e baş
v u r m a l a r ı n a m â n i o l a n b i r h ü k ü m y o k t u r . F a k a t mesele i d a r e n i n t a k d i r i n e taallûk ettiğinden, yukarıda İşaret olunduğu veçhile: bu husustaki d a v a l a r M ç değilse, neticelen ve intilıaen redde m a h k û m d u r . İlulbuki ka*
m i n i m ü r a c a a t l a r s o n u n d a i d a r e n i n m u h a f a z a edeceği sükût, hukukî b i r kıymet ifade edeceğinden, bu sehepie açılacak d a v a l a r j c i n böyle b i r â m - bet m u k a d d e r o l m a d ı ğ ı g i b i , i d a r e a h l â k ı n ı t a k v i y e ve f e r d i hakları h i m a y e endişesile, m e v z u u b a h i s o l a n m u a m e l e ve t a s a r r u i l a n n i p t a l edil
m e l e r i b ü y ü k b i r i h t i m a l d a h i l i n d e d i r . N i t e k i m Fransız D e v l e t Şûrası, i d a r e n i n sükûtu h a l l e r i n e karşı g a y e t sert d a v r a n m a k t a v e k e y f i y e t i t a k b i h eden içtihatar y a r a t m a k t a d ı r . Şöyle k i ; Franr-ada, son z a m a n l a r d a
m e v z u a t t a tadilât yapılıncaya k a d a ı , i d a r e n i n d ö n aylık sükûtundan s o n
r a c e r e y a n e t m e s i icap eden dava müddetinin, mebde fıkdanı dolayısiie, hiç b i r z a m a n İnkıza etmiyeceği k a b u l o l u n m a k t a i d i . Böylece, Devlet Şûrası, i d a r e n i n m u a m e l e ve h a r e k e t l e r i n i k a z a i kontrolün d a i m i iehdiı ve t e h l i k e s i n e m a r u z t u t m u ş o l u y o r d u |16|.
IV- — İlk ve m u a h h a r müracaatlar
Ş i m d i de, i d a r i müracaatların yapıldıkları z a m a n v e ahvale göre las- n i f i n i i n c e l i y d i m .
İdareye v a k i o l a c a k müracaatlar, y a f e r d i n k e n d i imsıyatifile ve oT>
l a d a evvelce yapılmış hiç b i r i d a r i m u a m e l e v e k a r a r y o k i k e n Ük defa.
y a h u t da damı önce mevcut b i r t a s a r r u f veya f i i l dolayısiie, tahrikten muahher olarak yapılır. B u n l a r d a n b i r i n c i s i n e , ilk müracaat; i k i n c i s i n e muaJıhar müracaat diyeceğiz,
İdare e d i l e n l e r , daha başlangıçta işaret e l l i ğ i m i z g i b i , idareden b i r çok şeyler talep e t m e k durumundadırlar. B u i h b a r l a f e r i l e r , k a n u n u n bahşettiği salâhiyete i s t i n a d üe veya m e v z u a t dışından o l m a k üzere, her h a n g i b i r işin yapılmasını veya yapılmamasını, b i r şeyin verilmesini ida
reden i s t i y e b i l i r l e r . İdarenin f e r t l e r e karşı ödemi sayılabilecek bu üç h a l de, i l k veya m u a h h a r müracaatın nasıl tecelli edebileceğini b i r e r misalle i z a h e d e l i m . M e v z u a t ve h u k u k dışındaki d i l e k l e r , h u k u k i b i r kıymet ve t e s i r i h a i z olamıyacaklarından b u n d a n böyle bunları b i r t a r a f a bırakıp, sırf kanunî müracaat m a h i y e t i n d e k i t a l e p l e r l e meşgul olacağız.
Bilindiği üzere; Belediye K a n u n u , belde cadde v e sokaklarının a y dınlatılması İşini b e l e d i y e l e r i n m e c b u r i h i z m e t l e r i n d e n saymıştır, Diğer t a r a f t a n . B e l e d i y e V e r g i ve R e s i m l e r i K a n u n u da, belediyelere, bu hizmeı dolayısiie belde s a k i n l e r i n d e n t e n v i r i y e n a m i l e b i r r e s i m t a h s i l i n e salâ
h i y e t vermiştir. B u k a n u n i h ü k ü m l e r karşısında b i r belde s a k i n i n i n ı• - • -
[ 1 6 ] M VVultne, M u m u » ) • i- ı-ı . d r i t d m i n u l t ' u l i f , P a r i s , P.Tfi ı- 1£1*1J3L
reye yapabileceği müracaatları ele a l r r s a k , g ö r ü r ü z k i , a l â k a d a r i k i ayrı d u r u m d a b u l u n a b i l i r . Meselâ b i r a p a r t ı m a n ı n s a h i b i , g a y r i m e n k u l ü n ü n bulunduğu sokağın aydınlatılmasını, y a doğrudan doğruya v e o r t a d a hiç b i r İdari m u a m e l e mevcut değilken: y a h u t t a t e h v i r i y e r e s m i n i n t a r h ve t a h a k k u k u n d a n s o n r a , belediyeden talep e d e b i l i r . B u r a d a , idare t a r a l ı n dan b i r işin yapılmam h a k k ı n d a ; b i r i n c i v a z i y e t l e b i r ü k müracaat, i k i n cisinde ise b i r m u a h h a r müracaat m e v z u u b a h i s olmaktadır.
İdarece b i r hususun yapılmaı/ıasuu t e m i n z ı m n ı n d a a l â k a d a r l a r ı n v a k i o l a c a k i l k ve m u a h h a r m a h i y e t t e k i m ü r a c a a t l a r ı n a d a . ş u m i s a l i ve
r e b i l i r i z : b i r eczacı, daha m u a y e n e y e tâbi t u t u l m a d a n v e y a ölçü ve a y a r m e m u r u n u n ilân ve İhtan üzerine, ö l ç ü l e r K a n u n u n u n 4 üncü ve N i z a m n a m e s i n i n 7 nci m a d d e l e r i a h k â m ı n a i s t i n a d i l e , eczanesinde b u l u n a n t e r a z i ve diğer ölçülerin, mesleğinin icrasına y a r a y a n âlet mesabesinde o l d u ğ u n d a n bahsederek, her türlü m u a y e n e ve d a m g a m u a m e l e s i n i n yapıl
m a m a s ı n ı salâhiyellar m a k a m d a n i s t e y e b i l i r . Eczacının m u a y e n e z a m a n ı h a r i c i n d e v a k i o l a n müracaati b i r i l k müracaat, ölçü ve a y a r m e m u r u n u n müdahalesi üzerine yapacağı müracaat da b i r m u a h h e r müracaat m a h i y e t i n d e d i r , ö l ç ü l e r mevzuatının şümulüne girmediğini i l e r i sürerek» m u ayene ve d a m g a y a tâbi tutulmamasını istemesi ise, i d a r e d e n m e n f i b i r h a r e k e t b e k l e m e s i d i r .
F e r t l e r i n idareden k e n d i l e r i n e b i r şey verilmesine d a i r müracaatları b i r çok vesilelerle v a k i o l a b i l i r . Biz b u h u s u s t a , h e m i l k ve h e m de m u a h h e r müracaati l a z a m m u n edebilecek b i r m i s a l v e r m e k l e i k t i f a edece
ğiz. B i l f a r z b i r kim&e m e m u r o l a n eşinin ö l ü m ü üzerine k e n d i s i n e dul maaşı v e r i l m e s i n i isleyebileceği g i b i , bu ö l ü m e b i r i d a r e o t o m o b i l i n i n se
bep olması t a k d i r i n d e tazminat itasını da talep e d e b i l i r . B u n l a r d a n b i r i n c i halde b i r i l k müracaat, i k i n c i s i n d e ise m u a h h e r müracaat y a p ı l m ı ş o l u r . B u h u s u s t a k i müracaatlar d a , i d a r e n i n b i r meblâğ t e d i y e s i n i i s t i h daf etmiş b u l u n u r .
i l k ve m u a h h a r müracaat şeklinde y a p t ı ğ ı m ı z b u t e f r i k i n ne feibi p r a t i k b i r faydası v a r d ı r " B u t a k s i m i n t e m i n edeceği en b ü y ü k f a y d a , İdari dâva mevzuu bulunup ttulunmadığınt ve dâvaya salâhiyet gelip gel
mediğini tespit hususunda g ö r ü n ü r . F i l h a k i k a , Devlet Şûrası K a n u n u n u n 23 ve 32 nci m a d d e l e r i h ü k m ü n c e ; i d a r i d a v a l a r ancak i d a r i b i r karar ve muamele veya fiil üzerine i k a m e o l u n a b i l i r . Y a n i o r t a d a İdari b i r ta¬
r r u f olmadıkça b i r i p t a l davası açılamıyacağı g i b i . İdarî b i r m u a m e l e v e y a f i i l b u l u n m a d ı k ç a da, t a m k a z a davası açılamaz. Z i r a i d a r i r e j i m i n m a h i y e t i i c a b ı ; idarî m a h k e m e l e r f a a l i d a r e y e e m i r ve d i r e k t i f v e r e b i l e cek d u r u m d a olmadıklarından, ancak bunların t a s a r r u f ve f i i l l e r i n i kon
trol İle iptal v e y a tazminat hükmü i t t i h a z e d e b i l i r l e r . B u i t i b a r l a , d a h a ünce idare tarafından sadır o l m u ş her h a n g i b i r k a r a r veya f i i l m e v c u t
ilse i d a r i kaza - çilerini h a r e k e t e getirmeğe h u k u k a n i m k â n yok
t u r . İşte i d a r i dava i k a m e s i n e salâhiyet gelip gelmediğini a n l a m a k için de, a l â k a d a r ı n b i r İlk müracaatı b u l u n u p bulunmadığına b a k m a k lâzım
dır- Şayet davacının müracaatı b i r i l k müracaat m a h i y e t i n d e değil de, m u a h h a r müracaat k a b i l i n d e n b u t a k d i r d e dava k o n u s u n u n esasen m e v c u t bulunmasına binaen, bu müracaatin cevabını beklemeden m u h a k e m e i c r a ve intaç e d i l e b i l i r . Y o k eğer henüz o r t a d a hiç b i r i d a r i tasar
r u f v e y a f i i l m e v c u t değil de, f e r d k e n d i i n i s i y a t i f i t e i d a r e y e başvurarak b i r şey t a l e p etmişse, b u halde ancak, i d a r e y i en az dört a y i n t i z a r e t t i k t e n s o n r a d a v a açılabilir. Ç ü n k ü henüz m e y d a n d a m u h a k e m e n i n cereyan edebileceği b i r dava mevzuu y o k t u r .
Gerçekten, b u İzahatı, yukarıda verdiğimiz m i s a l l e r e t a t b i k edecek o l u r s a k görürüz k i ; a p a r t ı m a n ı n ı n bulunduğu sokağın aydınlatılması için doğrudan doğruya belediye nezdinde b i r i l k müracaatta b u l u n a n mülk s a h i b i n i n , i d a r e y i dört a y beklemeden, dava açamaması lâzım gelmesine m u k a b i l , daha önce kendisinden t e n v i r i y e r e s m i t a h s i l edilmiş bulunduğu t a k d i r d e , d a v a i k a m e s i n e salâhiyeti m e v c u t sayılmak icap e d e n Z i r a b i r i n c i halde, d a v a k o n u s u henüz teşekkül ve t a h a k k u k etmemiş olduğu h a l d e , i k i n c i s i n d e t a r h , t a h a k k u k ve t a h s i l m u a m e l e l e r i dolayısile esasen m e v c u t b u l u n m a k t a d ı r . B u i t i b a r l a alâkadar r e s i m mükellefi isterse önce belediyeye başvurarak, kendi sokağının da t e n v i r i n i talep eder, isterse d o ğ r u d a n doğruya Danıştayda b u hususta h i r dava açar. M a m a f i h i d a r i m a h k e m e , b e l k i b u b a p t a belediyeye b i r hareket tarzı göstermenin e m i r ve d i r e k t i f telâkki edilebileceğini düşünerek, mevzuubahis ihtilâfta sa
dece t a h s i l o l u n a n r e s m i n mükellefine iadesine h ü k ü m v e r m e k l e y e t i n i r . A n c a k davacı mükellefin sokağının idarece aydınlatılması lâzım geldiğin- ne k a r a r v e r i l m e s i İçin hiç b i r h u k u k i m â n i y o k t u r . Esasen alâkadar da.
r e s m i n iadesini değil, sokağın t e n v i r i n i talep e t m e k t e d i r . Gerçekten Da- m ş t a y ı n m ü s t a k a r ve mütebellir b i r içtihadına n a z a r a n ; b i r h i z m e t k a r şılığı o l a r a k a l ı n a n !ıeiediye v e r g i ve r e s i m l e r i n i n , bu m a h i y e t i İcabı, hiz
m e t i n arzedilmediği ve bundan istifade edemeyen kimselerden aranması k a n u n e n caiz değildir. B i n a e n a l e y h b u mükellefiyetleri i f a etmiş olanla
rın, ödedikleri paraların karşılığını teşkil eden h i z m e t t e n k e n d i l e r i n i n de faydalandırılmasını istemeleri k a n u n i b i r haktır [ 1 7 ] ,
Hülâsa b u hâdisede, i d a r e n i n mukaddem bir muameleni mevcut o l d u ğ u n d a n , i l g i l i n i n m u a h h a r b i r müracaatta bulunmasına hacet k a l m a d a n , dava açması m ü m k ü n d ü r . Buna m u k a b i l , henüz i l k müracaatı sen- ketmemiş ve kendisi hakkında ölçü muayene ve damgası muamelesi (at
i m D G . T e v h i d i k l l h a t . Bfi/147. K M . 2, 7 6 ; D 4. H ü s e y i n E r buy. S / 3 / 1 M 1 . II •.•X* K M . 1B, 44.
I l l u l n . l t ı ,ı ı i . . -• M ı - t - n t u m ı : 10
146
b i k edilmemiş oları eczac; doğrudan doğruya D a m ş t a y d a d a v a i k a me ederek, ölçüler a h k â m ı n ı n ş ü m u l ü h a r i c i n d e bırakılması h u s u s u n d a k a r a r v e r i l m e s i n i is t i yemez. E v v e l e m i r d e saiâhiyettar m a k a m a başvura
r a k , m u a y e n e ve d a m g a m u a m e l e l e r i n d e n m u a f tutulmasını talep e t m e l i ve b u m ü r a c a a t i n i n cevabını e n az dört a y b e k l e m e l i d i r . Mezkûr müddet zarfında, müsbet v e y a m e n f i , yazılı veya fiilî b i r karşılık a l m a d ı ğ ı lak- d i r d e d i r k i ; dava a ç m a ğ a salâhiyeti gelmiş sayılır ve o z a m a n k a z a i y o l a tevessül e d e b i l i r . A k s i halde, o r t a d a k o n t r o l edilebilecek h e r h a n g i İdarî b i r t a s a r r u f ve m u a m e l e mevcut o l m a d ı ğ ı n d a n , i k a m e edilecek d a v a i p t i - daen redde m a h k û m d u r . H a l b u k i , Ölçü ve a y a r m e m u r u n u n d a v e t i üze
r i n e , eczacı salâhiyetli idarî m a k a m a m ü r a c a a t e t m e d e n de. resen d a v a açabilir. Z i r a b u t a k d i r d e , m e y d a n d a dava m e v z u u olabilecek idarî b i r m u a m e l e m e v c u t t u r .
Ü ç ü n c ü o l a r a k verdiğimiz m i s a l d e , m ü r a c a a l i n m a h i y e t i meselesi b i r k a t d a h a e h e m m i y e t kesbeder. Şöyle k i ; d u l maaşı bağlanmasını ve ve
r i l m e s i n i isteyen k i m s e n i n müracaati, b i r i l k m ü r a c a a t olduğu şüphesiz ise de, eşinin idarî fiil sebebile ö l ü m ü üzerine t a z m i n a t t a l e b i h a k k ı n d a k i m ü r a c a a t ı n , i l k m i y o k s a m u a h h a r mı b u l u n d u ğ u , a y n i derece k a t i y e t l e söylenemez. F i l h a k i k a , d u l maaşı t a h s i s i n i i s t i y e n şahıs, eşinin ö l ü m ü n ü m ü t e a k i p , i d a r e y e başvurmadan, doğrudan doğruya D a m ş t a y d a d a v a aça
r a k , sözü geçen maaşın v e r i l m e s i n i n h ü k ü m altına alınmasını t a l e p ede
mez. Ç ü n k ü henüz o r t a d a ihtilâf ve b i l m e l i c e dava m e v z u u y o k t u r . İdare bu b a p t a k i t a l e b i b e l k i de kayıtsız ve şartsız ishaf e d e c e k t i r B u t a k d i m e davanın mânası kalmıyacaktır. B u i t i b a r l a a l â k a d a r h e r şeyden önce idareye müracaat e t m e l i ve m e n f i veya t a t m i n k â r olmıyan b i r cevap a l dığı, y a h u t t a İdare dört ay sükûtu m u h a f a z a ettiği t a k d i r d e , i d a r e m a h kemesinde d a v a açabilmelidir.
T a z m i n a t iddiasında mesele bu derece basit o l m a s a g e r e k t i r . Z i r a F r a n s a d a Devlet Şûrası nezdinde i k a m e edilecek t a m k a z a , t a z m i n a t da
valarında, i p t a l davalarında olduğu g i b i , behemehal i d a r i b i r t a s a r r u f u n m e v c u d i y e t i a r a n m a k t a d ı r . Y a n i idareden, her h a n g i b i r sebeple, t a z m i nat v e r i l m e s i n i isteyen kimse, e v v e l e m i r d e idareye müracaatla b i r k a r a r i s t i h s a l etmesi lâzım g e l m e k t e d i r . A n c a k b u k a r a r v e y a i d a r e n i n s ü k û t u , idarî d a v a y a m e v z u i t t i h a z e d i l e b i l m e k t e d i r . Böylece â m m e h u k u k u n d a , hususi h u k u k r e j i m i n i n hilâfına o l a r a k , {décision préalable) d e n i l e n mu
kaddem karar kaidesi k a b u l e d i l m e k t e d i r . Gerçekten, h u s u s i h u k u k sa
hasında, b i r k i m s e hasmı a l e y h i n e dava a ç m a d a n önce, k a i d e t e n ona m ü racaat e t m e k m e c b u r i y e t i n d e değildir. B i t t a b i karşı tarafı m ü t e m e r r ü hale k o y m a k için yapılması istisnaen z a r u r i o l a n m u a m e l e l e r m a h f u z d u r . B i n a e n a l e y h , haksız f i i l sebebile m u t a z a r r ı r o l a n mağdur, m a h k e m e y e müracaat e d e b i l m e k için, evvelâ f a i l e başvurmak z o r u n d a değildir; doğ-
r u d a n doğruya d a v a i k a m e e d e b i l i r , tşte b u k a i d e , idare h u k u k u n d a bera- k i s b i r m a h i y e t almaktadır. Y a n i f e r t l e r h e r hususta idare ile m u s l i h a n e b i r h a l s u r e t i a r a m a ğ a m e c b u r d u r l a r . İdare i l e uyusulamadığı t a k d i r d e d i r k i ; elde edilecek b i r k a r a r l a ihtilâf i d a r i m a h k e m e y e i n t i k a l e t t i r i l e b i l i r . F r a n s a d a , mevcut olan bu d u r u m , acaba Dizde de a y n e n böyle m i d i r ? M u h t e r e m hocamız O r d . P r o f . Charles C r o z a t , D a m ş l a y ı n b i r kararı mu<
nasebetile yazmış oldukları b i r jürisprüdans n o t u n d a , pek haklı ve doğru u l a r a k , b u usulün lürk h u k u k s i s t e m i n d e y e r i olmadığını b e l i r m e k t e d i r l e r f 181. B i z de b u teze iştirak i l e ; Danıştay nezdinde b i r t a m kaza. taz
m i n a t davası açabilmek için b e h e m e h a l b i r i d a r i kararın i s t i h s a l edil
mesi ve b u n u n d a v a y a mesnet i t t i h a z olunması icap etmiyeceğini zanne
d i y o r u z . Bilâkis b u g i b i h a l l e r d e v a k i o l a c a k müracaatlar açıkça m u a h h a r ve k u v v e t l i b i r i h t i m a l l e alelade b i r müracaat şeklinde tecelli edece
ğinden, dava açma müddetinin geçirilmesine de sebebiyet v e r e b i l i r Z i r a Devlet Şûrası K a n u n u m u z , l a m kaza davasını. 23 üncü m a d d e s i n i n A ben
d i n d e «Rüyeti, a d l i m a h k e m e l e r i n vazifesi dışında b u l u n a n meseleler hak
kındaki idari fiil ve k a r a r l a r d a n dolayı hukuku muhtel o l a n l a r tarafın
d a n açılacak d a v a l a r - diye t a r i f e t t i k t e n sonra. 32 nci m a d d e s i n i n b i r i n c i fıkrasında. " İ d a r i kaza y o l u i l e Devlet Şûrasına dava a ç m a k müddeti her nevî m u a m e l e ve kararların alâkalılara usulü dairesinde t e f h i m i veya tebliğinden, y a h u l idari vazifelerin ifası vcHileaile vukuhutan fiiller hak- kunta icraya ittilâ tarihinden if i b a r e n hususi k a n u n l a r l a müddet t a y i n e d i l m e y e n h a l l e r d e doksan g ü n , . . ' olduğunu beyan e t m e k t e d i r . Binaen
a l e y h , i d a r i f i i l l e r d e n dolayı hakları m u h t e l o l a n k i m s e l e r i n i k a m e edecek
l e r i t a z m i n a t davalarında müddet, i c r a y a ittilâ t a r i h i n d e n cereyana baş- h y a c a ğ ı n a ve Danıştay içtihatları, m u a h h a r m a h i y e t t e olan alelade m ü racaatların dava müddetini kesemiyeceğini k a b u l ettiğine göre: davayı, m ü r u r u müddeı tehlikesine m a r u z b ı r a k m a m a k için, doğrudan doğruya açmak, daha münasip ve ihtiyattı b i r h a r e k e t t i r . Demek o l u y o r k i ; bizde k a n u n vazıı, F r a n s a d a k i g i b i u m u m i p r e n s i p t e n ayrılmağa lüzum hisset
memiş ve resen de dava ikamesine cevaz vermiştir.
B u izahatı m i s a l i m i z e * t a t b i k edersek şu neticeye varırız: m a ğ d u r önce, o t o m o b i l i n ait olduğu i d a r e y e başvurarak zararlarının telâfisini ta
lep etse ve f a k a t bu müracaat, hâdiseden doksan gün sonra cevaplandı- rılsa, veya sükûtla karşılansa, alâkadarın artık dava a ç m a ğ a salâhiyeti kalmaz* Ç ü n k ü , b u b a p t a k i müracaat! b i r i l k müracaat şeklinde olmayıp, d a v a müddetini de d u r d u r m a y a n m u a h h a r b i r müracaat m a h i y e t i n d e d i r . B i n a e n a l e y h , m a ğ d u r u n t a z m i n a t t a l e b i n i , doğrudan doğruya i d a r i m a h k e m e nezdinde d e r m e y a n etmesi en muvafık y o l d u r .
[ İ S ] Ch. Crtnat, İ d a u - n i n i ü k ü l u n u n h u k u k i dpfterl. H u k u k G n x e t c > l . 193H
