MMT404 TRANSPORT TEKNİĞİ (DERS NOTLARI)

MMT404 TRANSPORT TEKNİĞİ

(DERS NOTLARI) T.C.

FIRAT ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

Elazığ

Doç.Dr. Cebeli ÖZEK

BÖLÜM-I

TRANSPORT (TAŞIMA) TEKNĐĞĐ NEDĐR?

1. Giriş

Transport tekniği, insan ve malzemelerin bir yerden başka bir yere taşınmasını inceleyen bilim dalıdır. En genel anlamda, her çeşit malzemenin taşınması, paketlenmesi ve depolanması bilimi olarak tanımlanır. Bu bilim dalı; bir makina tasarımı ve imalatı olmakla birlikte her şeyden önce bir hareket ve zaman etüdüne dayanmaktadır. Transport tekniğinin temelinde tasarım, üretim, malzeme kontrolü, zaman etüdü ve analizine ve malzeme iletimi organizasyonu gibi konular vardır.

Malzeme veya ürünlerin taşıma, paketlenmesi ve depolanmasında üç temel işlem vardır. Bunlar, yükleme, iletim ve boşaltmadır. Bu işlemler kaldırma ve iletme makinaları tarafından yerine getirilir.

Bir ürün elde etmek maksadıyla tesis içerisine taşınacak her türlü malzemenin iletilmesi veya üretilmiş ürünlerin ekonomik olarak taşınması, taşıma sistemlerinin doğru ve isabetli seçimine bağlıdır. Gerek insanların gerekse ham, yarı işlenmiş ve işlenmiş ürünlerin kaldırılması, başka bir yere taşınması ve depolanması her an önümüze çıkan önemli bir problemdir.

Bir fabrika veya üretim tesisi; ürün haline dönüştürmek üzere, işlenmemiş veya yarı işlenmiş malzemeleri fabrikaya kadar taşıyarak içeriye almak ve bunları ürün haline getirmek için düzenli bir halde üretim birimlerine dağıtmak ve son şeklini almış olan ürünleri depolamak ve tüketiciye ulaştırmak üzere fabrika dışına taşımak durumundadır.

Bu nedenle taşıma işlerini iki gruba ayırabiliriz:

a) Uzak mesafe taşıma işleri (dış taşıma) b) Yakın mesafe taşıma işleri (iç taşıma) 1.1. Dış taşıma

Đşlenecek malzemeler (ham madde) ve yarı işlenmiş ürünler ile yardımcı maddelerin fabrika, atelye gibi üretim tesislerine getirilmesi, üretim artıklarının atılması ve imal edilen son ürünlerin tesislerden çıkarılması işlemine dış taşıma adı verilir.

Uzak mesafe taşıma işleri ulaştırma araçları ile yapılır. Bunlar karada karayolu ve demiryolu taşıtları; denizde gemiler; havada uçak ve helikopter gibi araçlardır. Bu genel taşıma araçlarına malzemelerin yüklenmesi ve boşaltılması için de, malzemenin tür ve ağırlığına bağlı olarak kaldırma makinaları adı verilen bir grup makinalara ihtiyaç vardır.

1.2. Đç taşıma

Üretim tesisine (örneğin fabrikaya) alınmış olan malzemelerin depolara yerleştirilmesi veya üretim birimlerine dağıtımı, üretim sürecinde birim içi hareketlerin sağlanması ve son ürünler ile üretim artıklarının tesis içinde belirli yerlere taşınması gibi işlemlere iç taşıma denir.

1.3. Taşınacak malzemeler

Taşınacak malzemeleri; fiziksel ve mekanik özelliklerine göre iki ana grupta toplamak mümkündür. Bunlar parça ve dökme (yığın) malzemelerdir. Akışkan veya gazların taşınması bunların dışında tutulmaktadır.

BÖLÜM-II

TRANSPORT TEKNĐĞĐNDE KULLANILAN ELEMANLAR

2.1. Yük kancaları

Kaldırma ve iletme (taşıma) makinalarında yükün kaldırılması için emniyetle asılmasını temin eden elemana yük kancası adı verilir.

Yük kancası, yükü kolayca kavrayacak, kaldırma ve taşıma esnasında yerinden çıkmayacak bir şekilde imal edilmiş olmalıdır. Kanca, tek parça halinde serbest veya kalıpta sıcak dövülerek imal edilir. Malzeme olarak ıslah edilmiş yüksek dayanımlı yapı çeliklerinden yapılır. Dövme işlemi sonrası malzeme dayanımları, Tablo2.1’deki gibi olmalıdır.

Tablo.2.1. Kanca çeliklerinin mekanik özellikleri Malzeme

Çekme dayanımı σÇ (N/mm²)

Akma dayanımı

σAk (N/mm²) Kopma uzaması ε (%)

StE 285 370-450 240 25

StE 355 420-500 260 22

StE 420 420-500 290 22

StE 500 500-600 300 20

34CrMo4 (34CrNiMo6) (30CrNiMo8)

900-1100 680 10

Yük kancası şekil itibariyle bir sap (çubuk) ve bir kıvrılmış kısımdan oluşmaktadır (Şekil 2.1). Sap kısmı kancayı yerine tespit etmeye, kıvrılmış kısım ise yükü kavramaya yarar Halat veya zincir sayesinde doğrudan taşıyıcı sisteme bağlanabildiği gibi sap kısmına açılan vida ve somunu yardımıyla kanca bloku traversine de bağlanabilir (Şekil 2.2). Kancayı traverse tespit eden somun çözülmeye karşı emniyete alınmalıdır. Kanca kendi ekseni etrafında 360° dönebilecek şekilde yataklanmalıdır. Yataklama elemanı olarak kaymalı yataklar kullanılmakla beraber genellikle eksenel yuvarlanmalı yataklarda tercih edilir. Bir yük kancasının bağlantı somunu ve eksenel yuvarlanmalı (bilyalı) yatak ile travers üzerine tespit edilmiş hali Şekil 2.2’ de görülmektedir.

Şekil 2.2. Kancanın yataklanması Şekil.2.1. Sabit basit kanca

Şekil 2.3. Yük kancaları çeşitleri: a) Sabit basit kanca, b) Gözlü kanca, c) Çift ağızlı kanca, d) Kendinden kilitlemeli maşalı kanca, e) Kıskaç kanca,

f) Fırdöndü kancası, g) Dökümhane kancası

(d) (e) (f) (g)

Kanca, travers, bağlantı somunu, yatak ve travers üzerine yataklanan makaralar beraberce kanca blokunu oluştururlar. Kanca traversi, kancanın makara aksına yerleştiriliyorsa kısa tip kanca bloku, makara yan saclarının alt kısmına asılıyorsa uzun tip kanca bloku meydana gelir. Kısa tip kanca bloku kaldırma yüksekliğinden daha büyük ölçüde yararlanmayı temin ederken uzun tip kanca bloku yükü daha rahat kavramayı sağlar. Aşağıda şekil 2.3’de yük kancaları çeşitleri verilmiştir.

2.1.1. Tek ağızlı (basit) yük kancaları

Tek ağızlı kancalar standartlaştırılmış olup boyutları tablo 2.2‘de verilmiştir.

Kancanın çubuk (sap) kısmı çekme zorlanması, kıvrılmış kısmı ise bileşik zorlanma (eğilme ve çekme) etkisindedir.

Kancanın çubuk kısmındaki vida açılan yerde diş dibi çapı d1 ve çubuk çapı d olsun (Şekil2.4). Çubuğun diş açılan kısmındaki çekme gerilmesi;

_{z 2 zem 1}

1 zem

4 Q 4 Q

σ = σ d ...(mm)

π d π σ

⋅ ⋅

≤ ⇒ ≥

⋅ ⋅ ve

_zem

2 2

1 min

p= 4 Q p dir.

π (d d ) Z

⋅ ≤

⋅ − ⋅

Şekil 2.4.Tek ağızlı yük kancası Ød₁

Ød

(b) (c) (a)

Kanca No

Đşletme yükü için vinç çalışma grupları (daN)

a1 a2 a3 b1 b2 d Vida d1

e1 e2 e3 h1 h2 l1 m r1 r2 r3 r4 r5 r6 r7 r8

Ağırlık (daN)

1Bm 1Am 2m 3m 4m 5m

- 0 1 2 3 4

006 160 125 100 80 63 - 25 20 28 13 11 14 M 10 60 60 52 17 14 100 9 2 3 32 53 53 27 26 34 0.2 010 250 200 160 125 100 - 28 22 32 16 13 16 M 12 67 68 60 20 17 109 11 2 3.5 35 60 60 31 30 40 0.3 012 320 250 200 160 125 - 30 24 34 19 15 16 M 12 71 73 63 22 19 115 11 2.5 4 37 63 63 34 33 44 0.4 020 500 400 320 250 200 - 34 27 39 21 18 20 M 16 81 82 70 26 22 138 15 2.5 4.5 40 71 71 39 37 52 0.6 025 630 500 400 320 250 - 36 28 41 22 19 20 M 16 85 88 74 28 24 144 15 3 5 43 75 75 42 40 56 0.8 04 1000 800 630 500 400 - 40 32 45 27 22 24 M 20 96 100 83 34 29 155 18 3.5 5.5 46 85 85 49 45 68 1.1 05 1250 1000 800 630 500 - 43 34 49 29 24 24 M 20 102 108 89 37 31 167 18 4 6 48 90 90 53 48 74 1.6 08 2000 1600 1250 1000 800 - 48 38 54 35 29 30 M 24 115 120 100 44 37 186 22 4.5 7 52 100 100 61 56 88 2.3 1 3200 2000 1600 1250 1000 800 50 40 57 38 32 30 M 24 120 128 105 48 40 197 22 5 8 55 106 106 65 60 96 3.2 1.6 5000 3200 2500 2000 1600 1250 56 45 64 45 38 36 M 30 135 146 118 56 48 224 27 6 9 60 118 118 76 68 112 4.5 2.5 6300 5000 4000 3200 2500 2000 63 50 72 53 45 42 M 36 152 167 132 67 58 253 32 7 10 65 132 132 90 78 134 6.3 4 10000 8000 6300 5000 4000 3200 71 56 80 63 53 48 M 42 172 190 148 80 67 285 36 8 12 71 150 150 103 90 160 8.8 5 12500 10000 8000 6300 5000 4000 80 63 90 71 60 53 M 45 194 215 165 90 75 318 40 9 14 80 170 170 114 100 180 12.3 6 16000 12500 10000 8000 6300 5000 90 71 101 80 67 60 Rd50×6 218 240 185 100 85 347 45 10 16 90 190 190 131 112 200 17.1 8 20000 16000 12500 10000 8000 6300 100 80 113 90 75 67 Rd56×6 230 254 205 112 95 425 50 11 18 55 150 212 146 125 224 28 10 25000 20000 16000 12500 10000 8000 112 90 127 100 85 75 Rd64×8 256 286 221 125 106 460 56 12 20 65 165 236 163 140 250 40 12 32000 25000 20000 16000 12500 10000 125 100 143 112 95 85 Rd72× 8 292 316 252 140 118 525 63 14 22 70 185 265 182 160 280 55 16 40000 32000 25000 20000 16000 12500 140 112 160 125 106 95 Rd80× 10 325 357 280 160 132 595 71 16 25 80 210 300 204 180 320 77 20 50000 40000 32000 25000 20000 16000 160 125 180 140 118 106 Rd90× 10 370 405 330 180 150 665 80 18 28 90 240 335 232 200 360 112 25 63000 50000 40000 32000 25000 20000 180 140 202 160 132 118 Rd100×12 415 455 360 200 170 735 90 20 32 100 270 375 262 224 400 160 32 80000 63000 50000 40000 32000 25000 200 160 225 180 150 132 Rd110×12 465 510 400 224 190 810 100 22 36 115 300 425 292 250 448 220 40 - 80000 63000 50000 40000 32000 224 180 252 200 170 150 Rd125×14 517 567 447 250 212 905 112 25 40 130 335 475 326 280 500 310 50 - - 80000 63000 50000 40000 250 200 285 224 190 170 Rd140×16 575 635 485 280 236 990 125 28 45 150 370 530 363 315 560 430 63 - - 100000 80000 63000 50000 280 224 320 250 212 190 Rd160×18 655 710 550 315 265 1120 140 32 50 160 420 600 408 355 630 600 80 - - 125000 100000 80000 63000 315 250 358 280 236 212 Rd180×20 727 802 598 355 300 1270 160 36 56 180 470 670 460 400 710 860 100 - - 160000 125000 100000 80000 355 280 402 315 265 236 Rd200×22 827 902 688 400 335 1415 180 40 63 200 530 750 516 450 800 1220 125 - - 200000 160000 125000 100000 400 315 450 355 300 265 Rd225×24 920 1020 750 450 375 1590 200 45 71 230 600 850 579 500 900 1740 160 - - - 200000 160000 125000 450 355 505 400 335 300 Rd250×28 1035 1145 825 500 425 1790 225 50 80 250 675 950 654 560 1000 2480 200 - - - 250000 200000 160000 500 400 565 450 375 335 Rd280×32 1150 1275 900 560 475 2010 250 56 90 285 750 1060 729 630 1120 3420 250 - - - 320000 250000 200000 560 450 635 500 425 375 Rd320×36 1280 1430 980 630 530 2265 280 63 100 320 840 1180 815 710 1260 4800

Tablo 2.2.Basit kanca seçimi ile ilgili bilgiler ve kanca boyutları

4

Kancalar C22 malzemesinden yapılırlar. Bu yüzden C22 malzemesi için

( )

σzem= 300...600 ..kp/cm veya σzem= 30...60 ..N/mm

( )

Kanca sapındaki vida açılan kısmın uzunluğu ve dolayısıyla kancayı bağlayacak olan somunun yüksekliği yüzey basıncına (vida dişlerindeki ezilmeye) göre hesaplanır. Buna göre somun yüksekliği;

2 2

2 2 em 1 em

Q h 4 Q h

m= veya m=

π d t P π (d d ) P

⋅ ⋅ ⋅

⋅ ⋅ ⋅ ⇒ ⋅ − ⋅

eşitliği ile hesaplanır.

h: vidanın adımı, d₂:Vida bölüm dairesi çapı, t₂:Vida diş temas yüksekliği P_em: Somun malzemesinin emniyetli yüzey basınç değeridir.

Somun malzemesi olarak, Dökme demir (DDL), Dökme çelik (DÇ) veya genel imalat çeliği kullanılır.

Transport tekniğinde, trapez kesitli kanca, yuvarlak kesitli kanca ve elips kesitli kanca olmak üzere üç çeşit kanca kullanılır.

1.1. a) Trapez kesitli kancalar

( )

1 1 1 2 1

1 1

2 1 2

2 2

1 1 2 2 3

1

1 2

a b b +2 b h

h = -1 , e =

2 b b +b 3

b +4 b b +b

I= h

36 b +b

b :

:

  ⋅

⋅  ⋅

 

⋅ ⋅

⋅

−

⋅ I I Kesiti oyunca

Trapez kesitin atalet momenti I I

II II

Şekil 2.5. Trapez kesitli kanca

5 ℓ1 a3h2

a2

m

Ød1

Ød

M L

I I

a₁

Q

Q a e₁ e₂

h₁

b2 b1

Q

1 2

1

1

1 2 1

e e

b 1 b 2 eç eb

1 2 1 2

b b2 b2

max1 max max 2 min

b b2 b2

1 2

1

1

b 1 b b e

M M

I I

W =W , W =W , σ = , σ =-

e e W W

M M M

Q Q Q

σ =σ = + , σ =σ = +

A W A W W A

A=h b +b 2

M =Q a +e , M =M =M dir.

2

:

:

= =

= − +

 

⋅ 

 

⋅ 

 

Mukavemet Momentleri

M ve L noktasındaki Gerilmeler

(II-II) kesiti boyunca gerilmeler:

(

)

b

max 2 2

b3

b max 3 min

b4

M b +b Q tanα

σ = + , A= h

2 A W 2

m g :

M Q tanα

σ =σ = -

A

:

2 W

m g

⋅ ⋅

⋅

⋅

⋅

II Noktasındaki aximum erilme

III Noktasındaki aximum erilme

( )

( )

3 3 4

1 2

2 3

4 3 4

3 4 2

4

3 4

2 2

3 3 4 4 3

2

3 4

b3 3 b4 4

3 4

1

b e 3

b e

b b +2 b

a h

h = -1 , e = ,

2 b b +b 3

2 b +b h

e = b +b 3

b +4 b b +b

I= h

36 b +b

I I

W =W = , W =W =

e e

a

Q α

M =M = +e tan ,

2 :

2 2

M Q

:

M =

:

= 2

 

  ⋅

⋅   ⋅

   

 ⋅ 

 ⋅

 

⋅ ⋅

⋅ ⋅

 

⋅ ⋅ Atalet Momenti

Mukavemet momentleri

Moment

1 3

a α

+e Sin ,

α 2 2

Cos2

 

⋅ ⋅

⋅ Q tan

2 2

⋅ α Q tan

2 2

⋅ α K

b4

h2

b3

II Q

2 Q tan

2 2

⋅ α

Q tan

2 2

⋅ α Q

2 Cos 2

⋅ α

m

Ød₁ Ød

K II

2·α

e

e

a/4

1.1. b) Silindirik (yuvarlak) kesitli kancalar:

1.1. c) Elips kesitli kancalar:

1.1. d) Çift ağızlı yük kancası

Đki taraflı ağız yapısı nedeniyle yükü daha iyi kavraması ve kuvvetin simetrik etkisi sonucu oldukça büyük yüklerin kaldırılmasında kullanılan kancalardır. Bu kancaların hesaplanmaları da basit kancalardakine benzer şekilde yapılır. Sapan kollarındaki açı (2α), kancanın ağız içi çapı (a₁) ve I-II kesitinin düşey doğrultu ile yaptığı açı (β) olsun (Şekil 2.8).

3 y

y y

e 1

Kancanın kesitinin elips şeklinde olması durumunda I-II düzlemindeki kesit alanı elips alanı olup;

A=π a b ve

Ataletmomenti; I =π a b 4 Mukavemet momenti; W =I

a Kesitteki eğilme momenti;

M =Q a a ve

2 Ke

⋅ ⋅

⋅ ⋅

 

⋅ + 

e

t e ç em

sitteki toplam gerilme;

M Q

σ =σ +σ = + σ olarak hesaplanır.

W_y A

 

 ≤

 

 

2 3

e

1 2

e

e

t e ç

e

Kancanın kesiti silindirik olduğundan I-II düzlemindeki kesit dairesel olup;

π d π d

A= ve W =

4 32

Kesitteki eğilme momenti; e =e =d olduğundan 2

a d

M =Q olur.

2 2

Kesitteki toplam gerilme;

M Q

σ =σ +σ = +

W A

⋅ ⋅

 

⋅ + 



  σ^em olarak hesaplanır.

≤

 a/2

m

Ød₁ Ød

I

II a

e₁ e2

Ød Q

Şekil 2.6. Yuvarlak kesitli kanca

x x

y y

a/2

m

Ød₁ Ød

I a II

a₁

b

Q

Şekil 2.7. Elips kesitli kanca

Kalan (+F₁) kuvveti ise kesitte çekme etkisi yapacaktır. Ayrıca (F₂) kuvveti kesitte kesme zorlanmasına neden olur.

Böylece I -II kesitindeki toplam gerilmeler (Şekil 2.9).

e I

1

e II

1

II noktasında:

M Q Sin(α+β)

I noktasında : σ =

W 2 A Cosα

M Q Sin(α+β)

σ =- dır.

W 2 A Cosα

+ ⋅

⋅

+ ⋅

⋅

Kesit içinden geçen F₂ kuvvetinin sebep olduğu kesme gerilmesi ihmal edilecek büyüklüktedir. Çift ağızlı kancanın III-IV kesiti için de F = ^Q

2 Cosα

′ ⋅ kuvveti biri yatay

3

F =Q tanα

2⋅ ve diğeri düşey F =₄ ^Q

2 doğrultuda iki bileşene ayrılır. Yatay bileşenin (F₃) kesitin ağırlık merkezinde oluşturduğu eğilme momenti;

e 3 1 1

M =F Q tanα olur.

⋅l =l ⋅ ⋅2

Burada ℓ1 =a1/2+e3 dür. Toplam gerilmeler yukarıdakine benzer şekilde hesaplanır.

III-IV kesitindeki kuvvetin düşey bileşeni (F4) yine kesme etkisi yapmaktadır.

1 3

e 3 1

M =F e Q tanα olur

2

a .

2

 

⋅ = ⋅ ⋅

 + 

l

Çift ağızlı yük kancalarına ait ölçü ve özellikleri Türk Standartları Enstitüsü’nce standart kapsamına alınmış olup bunlara ait bazı ölçü ve özellikler Tablo 2.3’de verilmiştir.

1

2

1

Bu kesitteki en büyük zorlanma α=45° olduğu konumdur. Sapan koluna gelen kuvvet;

Bu kuvvet biri kesit içinde (F ) ve diğeri buna dik (F ) olacak şekilde iki bileşene ayrılırsa;

F= Q dır.

2 Cosα

F = Q S

2 Cosα

⋅

⋅ ⋅

1

e 1

1

1

1

Kesitin S ağırlık merkezine (+F ) ve (-F ) kuvvetlerini yerleştirerek var olan (+F ) ile bu yeni (-F ) kuvvetlerinin oluşturduğu kuvvet çifti yardımıyla eğilme

in(α+β) olur.

Q Sin(α+β) M =F

momenti;

= 2 Cos

⋅l ⋅

1 1

1

e 1 1

α ve Burada =(a )+e dir.

2

a Q Sin(α+β)

M =F = ( )+e şeklinde yazılır.

2 Cosα 2

⋅

 

⋅ ⋅ ⋅ 

 

l l

l F= Q

2 Cosα⋅

α

β Q/2 +F₁

-F₁ a_1/2

e₁ e2

ℓ I

II F₁

F₂

m

Ød1

Ød

Şekil 2.8. Çift ağızlı kancada sapan kollarındaki kuvvetler

Şekil 2.9. Çift ağızlı kancada kuvvetler

1

Q Sin(α+β) F = 2 Cosα

⋅

⋅

F= Q 2 Cosα⋅ 3

F =Q tanα 2⋅

α

4

F =Q 2

S

F = Q

2 Cosα

′ ⋅

α

β III

IV S ℓ1

ℓ I

II

F2

m

Ød1

Ød

Şekil 2.10. Çift ağızlı bir kancanın bazı ölçü ve özellikleri

a3 h

a₂

ℓ2

f a1

b₁

ℓ1

Ød Ød1

Tablo2.3. Çift ağızlı bir kancanın bazı ölçü ve özellikler (Şekil 2.10’a göre)

Kanca No. Vinç çalışma gruplan için işletme yükleri (daN)

aı a2 a3 b1 d1

Vida

d f h ℓ1 ℓ2

Ağırlık (daN)

1 2 3 4 5

0.5 1000 800 630 500 - 34 27 44 22 24 M20 130 27 46 165 1.8

0,8 1600 1250 1000 800 - 38 30 49 26 30 M24 150 33 55 180 2,5

1 2000 1600 1250 1000 800 40 32 52 28 30 M24 168 36 55 195 3.5

1,6 3200 2500 2000 1600 1250 45 36 59 34 36 M30 183 43 68 225 5

2,5 5000 4000 3200 2500 2000 50 40 65 40 42 M36 208 50 83 270 6,5

4 8000 6300 5000 4000 3200 56 45 73 48 48 M42 238 60 93 300 9

5 10000 8000 6300 5000 4000 63 50 82 53 53 M45 266 67 103 335 12,5

6 12500 10000 8000 6300 5000 7i 56 92 60 60 Yv50x6 301 75 121 375 15,5

8 16000 12500 10000 8000 6300 80 63 103 67 67 Yv56x6 337 85 133 415 24

10 20000 16000 12500 10000 8000 90 71 116 75 75 Yv64x8 377 95 135 450 35

12 25000 20000 16000 12500 10000 100 80 130 85 85 Yv72x8 421 106 157 510 49

16 32000 25000 20000 16000 12500 112 90 146 95 95 Yv80x10 471 118 170 580 69

20 40000 32000 25000 20000 16000 125 100 163 106 106 Yv90x10 531 132 187 650 97

25 50000 40000 32000 25000 20000 140 112 182 118 118 Yvl00x12 598 150 207 715 135

32 63000 50000 40000 32000 25000 160 125 205 132 132 Yvl10x12 672 170 232 790 193

40 80000 63000 50000 40000 32000 180 140 230 150 150 Yvl25x14 754 190 257 885 280

50 100000 80000 63000 50000 40000 200 160 260 170 170 Yv140x16 842 212 280 965 388

63 125000 100000 80000 63000 50000 224 180 292 190 190 - 944 236 - 1090 539

80 160000 125000 100000 80000 63000 250 200 325 212 212 - 1062 265 - 1235 750

100 200000 160000 125000 100000 80000 280 224 364 236 236 - 1186 300 - 1375 1050

125 250000 200000 160000 125000 100000 315 250 408 265 265 - 1330 335 - 1550 1480

160 320000 250000 200000 160000 125000 355 280 458 300 300 - 1505 375 - 1745 2100

200 400000 320000 250000 200000 160000 400 315 515 335 335 - 1685 425 - 1960 3000

250 500000 400000 320000 250000 200000 450 355 580 375 375 - 1885 475 - 2210 4250

10

Tarafsız eksen uzaklığı;

( ) ( )

1 1 1

1 1 1

1 2

2 1 1 2 2

2 2 2 2

3 3

1 1 2 2

1

1 2

h b 2 b 130 110 2 45

e = = 56 mm

3 b b 3 110 45

e =h e =13-5,6 e =

I-I kesiti buyunca:

e e

e

Trapez kesitin atalet momenti:

74 mm

b +4 b b +b 11 +4 11 4,5+4,5

I= h I= 13 I=

36 b +b 36 11+4,5

 + ⋅   + ⋅ 

⋅ + ⇒ ⋅ + ⇒ ≅

− ⇒ ⇒

⋅ ⋅ ⋅ ⋅

⋅ ⇒ ⋅ ⇒

⋅ ⋅

1 1 1

2 2 2

1

1

4

3 e

1

3 e

2

e2

1 2

e2

1 2

1

Mukavemet momentleri:

I ve II

1335 cm

I 1335

W = W = W =238,8 cm

e 5, 6

I 1335

W = W = W =180,4 cm

e 7, 4

M M

Q Q

σ = + , σ = + dır.

nıktasın

A W A W

b +b 11+4,5

A

daki gerilmele

=h A=13 A=100, 75 c

2 2

r:

e e

e e

e e

⇒ ⇒

⇒ ⇒

   

⋅ ⇒ ⋅ 

 

 

1 1 1

2 1

1

1

2

2

2

1

e 1 e e

e e e

e 2

1 eç ç max1 1 1

e

e

2 eb ç max1 2

e

m

a 120

M =Q +e M =10000 +5,6 M =116000 daN.cm

2 2

M =M =M 116000 daN.cm dir.

M Q 116000 10000

σ =σ +σ σ σ σ 586 daN/cm

W A 238,8 100, 75

M Q 116000

σ =σ +σ σ σ

W A 180,

   

⋅ ⇒ ⋅ ⇒

=

⇒ = + ⇒ = + ⇒ =

⇒ = − + ⇒ = − 10000 ₂ ²

σ 544 daN/cm 4 +100, 75⇒ = −

Görüldüğü gibi σ₁=586 daN/cm²< σ_em=600 daN/cm² ve σ₂=-544 daN/cm²< σ_em=600 daN/cm² olduğundan kullanılan kancanın mukavemeti emniyet bakımından yeterlidir.

ÇÖZÜM: Kancanın I noktasında çekme, II noktasında basma gerilmesi etkili ve toplamda eğilme gerilmesi etkili olmaktadır. Eğilme momenti;

1

e 1

1

e 1 e

e

M =Q (e +a ) dir.

2

M =Q (e +a ) M =10000 (5,6+12) 2

M =116000 daN.cm

⋅

⋅ ⇒ ⋅

ÖRNEK 2.1. Şekilde bir yük kancası C22 malzemesinden yapılmıştır. C22 malzemesi için σ_em=6000 N/cm², Q=100 kN, b₁=110 mm, b₂=45 mm, h₁=130 mm ve a₁=2a₁=120 mm olduğuna göre bu kancanın mukavemet kontrolünü yapınız.

I II a1

a e₁ e₂ h1

b2 b1

Q

S

.

Şekilden;

2 1

1 1

1

b -b

h

1 212

tanα = 2 ve x= x= x=53 mm

h = 4 4 ⇒ 4 ⇒

Diğer taraftan;

2 1 1

1 2 1 1

1

b -b 1 h 212

ve b =b b =170 b =64 mm

2 h = 4 − 2 ⇒ − 2 ⇒

⋅

Kancanın kesiti;

2 1 2 1

b +b 170+64

A= h A= 212 A=24800 mm

2 ⋅ ⇒ 2 ⋅ ⇒

Tarafsız eksenin uzaklığı;

1 2 1

1 1 1

2 1

h b +2 b 212 170+2 64

e = e = e =90 mm

3 b +b 3 17+64

⋅ ⋅

⋅ ⇒ ⋅ ⇒

Moment kolu uzunluğu;

1

1 1

a 200

=a+e = +e = +90 =190 mm

2 2

⇒ ⇒ ⇒

l l l l

Eğilme momenti;

e 1 e e

Q Sin(α+β) Q Sin(45 +35 )

M =F = M = 19 M =13, 23 Q olur.

2 Cosα 2 Cos45

° °

⋅ ⋅ ⋅ ⇒ ⋅ ⋅ ⇒ ⋅

l l °

ÖRNEK 2.2. Şekilde görülen yük kancasının emniyetle taşıyabileceği yükü (Q) hesaplayınız.

Kanca No:50, a1=2·a=200 mm, h1=212 mm, b₁=170 mm, trapez kesitte eğim 1:4, β=35°, α=45° (sapan açısı) ve kanca malzemesinin emniyet gerilmesi σ_em=600 daN/cm² dir.

ÇÖZÜM: Kanca kesiti trapez olduğuna göre ölçüleri aşağıdaki şekildeki gibidir.

b2

xα₁

h2 S

e₁ h₁

1

Q Sin(α+β) F = 2 Cosα

⋅

⋅

F= Q 2 Cosα⋅ 3

F =Q tanα 2⋅

α

4

F =Q 2

S

F = Q

2 Cosα

′ ⋅

α

β III

IV S ℓ1

ℓ I

II

F2

m

Ød1

Ød

Atalet momenti;

( ) ( )

2 2 2 2

3 3 4

1 1 2 2

1

1 2

b +4 b b +b 17 +4 17 (6,4)+(6,4)

I= h I= (21,2) I=8654,5 cm

36 b +b 36 17+6,4

⋅ ⋅ ⋅ ⋅

⋅ ⇒ ⋅ ⇒

⋅ ⋅

Mukavemet momenti;

3

1 1 1

1

I 8654,5

W = W = W =961, 6 cm

e ⇒ 9 ⇒

I noktasındaki gerilme;

e

I em I

1

M Q Sin(α+β) 13,23 Q Q Sin(45 +35 )

σ = σ σ = 600

W 2 A Cosα 961,6 2 248 Cos45

Q=36218 N bulunur.

 + ⋅ ≤ ⇒  ⋅ + ⋅ ° ° ≤ ⇒

 ⋅   ⋅ ° 

 

Bu kanca için sınır yük değeri Q=36218 N olarak bulunmuş olur.

BÖLÜM-III HALATLAR 3.1. Halatlar

Bir öz veya tel etrafına bir veya birkaç kat halinde helisel olarak sarılmış ve bitkisel, sentetik veya metalik malzemeden yapılmış demetlerin meydana getirdiği elemana halat adı verilir. Halatlar; kolay bükülebilmeleri ve sevk ve idaresinin rahat olması nedeniyle kaldırma ve taşıma makinalarında çekme elemanı olarak yaygın olarak kullanılmaktadır.

Yapıldıkları malzeme bakımından halatlar; bitkisel, sentetik ve metalik olmak üzere üç sınıfa ayrılmaktadır.

3.1.1. Bitkisel halatlar

Kendir ve pamuk gibi bitkilerden elde edilen elyaflarla yapılan halatlardır. Nem ve rutubete karşı fazla duyarlı olan bu halatların mukavemetleri oldukça düşüktür. Çok büyük halat çapı ve buna bağlı olarak kullanılan diğer elemanların (makara, tambur vb.) boyutlarının çok büyük olması gerektiğinden bu halatların kaldırma ve taşıma makinalarında kullanım alanları oldukça sınırlıdır. Düğüm atmaya ve el ile çalışmaya uygunluk göstermeleri bakımından daha çok yüklerin bir yere sabitlenmesi, gemilerin limana bağlanması ve yatlarda kullanım alanı bulmuşlardır.

3.1.2. Sentetik halatlar

Poliamid (naylon), polyester, polipropilen ve polietilen gibi çeşitli sentetik malzemeden elde edilen elyaflardan yapılmış halatlardır. Mukavemetleri bitkisel halatlara göre oldukça iyidir. En önemli avantajı nem ve rutubete karşı dayanımlarıdır. Soğuktan ve nemden fazla etkilenmedikleri için kolay bükülebilirler. Aynı çaptaki bitkisel halata göre dayanımları 2,5 kat daha fazla olup çok daha hafif, yorulma ve aşınmaya da oldukça dirençlidirler. Sıcaktan etkilenmeleri en önemli dezavantajlarıdır. Bu nedenle sürtünmenin çok olduğu ve yüksek sıcaklık etkisindeki yerlerde kullanılmamalıdırlar.

Poliamid elyaflı halatlar iyi bir elastikiyete sahip olup aşınma direnci yüksek ve hafif yapıdadır. Güneş ışığından ve hava şartlarından çabuk etkilenmez, 150°C sıcaklığa kadar kullanılabilirler.

Polyester elyaflı halatlar, poliamid esaslı halatlara göre daha az elastikiyete sahip ve daha ağır olmakla beraber aynı aşınma direncine sahiptir. Nem ve asitlerden etkilenmezler.

Polipropilen elyaflı halatlar oldukça hafif olup su üstünde yüzebilirler. Mukavemetleri düşük olup sıcaktan çabuk etkilenirler. Asite karşı dirençlidirler.

Polietilen elyaflı halatlar diğer sentetik esaslı halatlara göre dayanımları daha düşük ve sıcaklık artışı karşısında yumuşama göstermektedirler.

3.1.3. Çelik tel halatlar

Çok sayıda ince çelik tellerin bir çekirdek (öz) etrafına birkaç kat halinde helisel olarak sarılması sonucu elde edilen çekme elemanına çelik tel halat adı verilir. Çelik tel halatlar kaldırma ve taşıma makinalarında oldukça çok kullanılırlar.

Bir halatın yapısı Şekil 3.1’de görülmektedir. Halatı oluşturan teller orta kısımda bulunan ve öz (çekirdek) adı verilen yine bir tel veya lifin etrafına sarılırlar. Đnce çelik tellerin öz etrafına bir veya daha fazla sıra halinde belirli bir kurala göre sarılması sonucu elde edilen

halat elemanına “demet” adı verilir. Bu demetlerin de yine bir öz etrafına belirli kurallara göre sarılması ile halatlar elde edilir.

Çelik tel:

Halat yapımında kullanılan teller, sade karbonlu çelik malzemeden soğuk çekme veya haddeleme yöntemi ile belli standartlar ölçüsünde elde edilirler. Buna göre yüksek mukavemet gerektiren halatlarda kullanılan malzemelerin çekme dayanımları, halatın mukavemet sınıfına göre, Tablo 3.1’de verilmiştir.

Halat yapımında kullanılan tellerde paslanma, çentik ve benzeri kusurlar bulunmamalıdır. Dış etkilere karşı bu teller sıcak daldırma veya elektrolitik yöntemlerle çinko ile kaplanmalıdır.

Tablo 3.1. Halat yapımında kullanılan malzemelerin mukavemet sınırları

Halat mukavemet sınırı Tel malzemesinin çekme dayanımı (N/mm²)

En küçük En büyük

1770 1570 1960

1960 1770 2160

2160 1960 2160

Halat özü:

Gerek demet gerekse halatın oluşturulmasında orta kısımda öz adı verilen bir çekirdek bulunur. Kullanılan özün amacı sarılan tellere kılavuzluk etmektir. Demet veya halatlarda öz olarak bitkisel veya sentetik elyaftan lifler ile çelik teller kullanılır. Lif öz olarak bitkisel elyaflar ile sentetik elyaflar kullanılır. Ancak sentetik lif özler kullanıldığında çalışma sıcaklığı 80°C‘nin üstünde olmamalıdır. Çelik öz olarak; bir çelik tel, bir demet veya biri kendi özünde olmak üzere 7 tel ve 7 demetten yapılmış bağımsız bir halat kullanılabilir.

Bitkisel veya sentetik liflerden oluşan öz kullanıldığında halatın taşıma gücünde bir değişiklik olmaz. Ancak çelik öz kullanılması halinde bu tellerin çekme dayanımı da halatı oluşturan tellerin dayanımında seçilmelidir.

Halat demeti:

Bir öz etrafına bir veya birkaç kat halinde helisel olarak sarılmış çelik tellerden oluşan ve kesiti genellikle yuvarlak, üçgen veya oval biçiminde hazırlanmış elemana halat demeti adı verilir.

Şekil 3.1. Bir çelik tel halatın elemanları Halat özü

Tel Demet özü

Demet

Tel halat

Demeti oluşturan tellerden en dıştakinin, demetin eksenine paralel olarak demet ekseni etrafında çizdiği helisin bir tam turda kat ettiği mesafeye “demet adımı” adı verilir (Şekil 3.2).

Demetlerin sarım şekline göre; telleri sağa doğru sarılmış demetlere sağ sarımlı demet (küçük “z” harfi ile gösterilir), sola doğru sarılmış olanlara da sol sarımlı demet (küçük “s”

harfi ile gösterilir) adı verilir (Şekil 3.15).

Halat demetleri; şekilleri ve yapıları itibariyle iki aynı grupta ele alınabilir.

Demet şekilleri:

Eksenine dik kesitine göre demetler yuvarlak, üçgen, oval ve yassı şerit şeklinde olabilirler. Bunlar içinde en yaygın bilinen ve kullanılanı şüphesiz yuvarlak kesitli olanlardır.

Şekil 3.3’de yuvarlak, üçgen ve oval kesitli demetlere ait örnek şekiller görülmektedir.

Yuvarlak demet için sembol kullanılmamakla birlikte üçgen demet için (V), oval demet için (Q) ve yassı şerit demet için (P) sembolleri kullanılır.

Demet yapıları:

Demeti oluşturan tellerin her bir kattaki çapına ve toplam tel sayısına bağlı olarak değişik yapıda demetler bulunmaktadır. En yaygın kullanılan demet yapıları aşağıda verilmiştir.

h

Şekil 3.2. Demet adım uzunluğu

(a) (b) (c)

Şekil 3.3. Demet şekilleri

a.Yuvarlak demet, b.Üçgen demet, c.Oval demet

Şekil 3.4. Seale demet a) Seale demet:

Demet yapısı 1+9+9 şeklinde olup öz’den sonra her iki katta aynı sayıda fakat farklı çapta teli bulunan ve paralel katlı bir demettir (Şekil 3.4). S sembolü ile ifade edilir. (Örneğin 19S, yani 1+9+9=19 tel gibi).

e) Kompakt demet:

Haddeleme, makaralı ezme veya kalıpta dövme gibi yöntemlerle sıkıştırılan ancak metalik kesitleri sabit kalmak koşuluyla demet boyutu ve tel şekli değiştirilen demet yapısıdır (Şekil 3.8). Tellerin dizilişi 1+8+8 şeklindedir.

3.1.4. Halat tipleri 3.1.4.1. Demetli halatlar

Bir öz veya bir halat etrafına bir veya birden fazla katın helisel olarak sarılması ile elde edilen demet topluluğuna denir. Bir öz etrafına demetlerin tek kat halinde helisel olarak sarılmasıyla elde edilen halatlara “tek katlı halatlar” adı verilir (Şekil 3.9).

Şekil 3.8. Kompakt demet

Sıkıştırma sonrası Sıkıştırma öncesi

Şekil 3.5. Warrington demet b) Warrington demet:

En dış katında bir ince ve bir kalın olarak sıralanmış, dış katında iç katının iki misli tel bulunan paralel katlı (1+6+12) yapısındaki demet şeklidir (Şekil 3.5). Demet sembolü (W) olarak bilinmektedir.

Şekil 3.6. Filler demet

c) Filler demet:

Dış katında iç katının iki misli tel bulunan ve katlar arasındaki boşlukları doldurmak için dolgu teli kullanılan paralel katlı demet olup (1+6+6+12) yapısındadır (Şekil 3.6). Kısa gösterimde (F) harfi kullanılır.

d) Bileşik paralel (Warrington-Seale) demet:

Bileşik tipte paralel bir demet olup, Seale, Warrington, Filler gibi demetlerin birleşmesiyle oluşmuş bir demettir. Üç veya daha fazla kat halinde sarımdan oluşmaktadır. En yaygın rastlanan tipi Warrington-Seale yapısındaki demettir. Burada teller iç ve orta katlarda Warrington, orta ve dış katlarda Seale şeklinde yerleştirilmiştir (Şekil 3.7). Tellerin dizilişi (1+7+14+14) şeklinde olup (WS) sembolü ile gösterilir.

Şekil 3.7. Warrington-Seale demet

Spiral halatların yarı ve tam kenetli örnekleri Şekil 3.13’de görülmektedir. Yarı kenetli halatların en dış katı bir yuvarlak ve bir yarı kenetli (H şekilli) tellerden oluşurken tam kenetli halatların dış katlarında tam kenetli (Z şekilli) teller bulunmaktadır.

Şekil 3.9. Tek katlı demetli halat örnekleri

Şekil 3.13. Yarı ve tam kenetli spiral halatlar a)yarı kenetli, b) tam kenetli

(a) (b)

Şekil 3.10 Dönme dirençli halatlar Bir öz etrafına en az iki kat demetin helisel

olarak sarılmasından oluşan ve yük uygulandığında dönmeyen ve dönme momentini azaltan halatlara “dönme dirençli halatlar” adı verilir (Şekil 3.10).

Şekil 3.11. Paralel sarımlı halat

Dönme dirençli halatlarda dış demetlerin sarım yönü alttaki demetlerin sarım yönüne ters olmalıdır. Bu halatlar daha önceleri “çok demetli” veya “dönmeyen halatlar”

olarak bilinmekteydi.

Demetlerinin, bir öz etrafına en az iki kat halinde, helisel olarak tek işlemde sarılmasıyla elde edilen halatlara

“paralel sarımlı halatlar” adı verilir (Şekil 3.11).

3.1.4.2. Spiral halatlar

Öz olarak yuvarlak bir tel, örgülü bir demet veya paralel sarımlı bir demetin kullanılmasıyla bu öz üzerine tellerin en az iki kat olarak sarılması sonucu elde edilen halatlara “spiral halatlar” adı verilir. Halattaki dönmeyi önlemek bakımından en az bir katı diğer demete ters yönde sarılmalıdır. Şekil 3.12’de sadece yuvarlak tellerden oluşan bir spiral halat kesiti görülmektedir.

Şekil 3.12. Yuvarlak tellerden oluşan spiral demetli halat

3.1.4.3. Kaplamalı ve dolgulu halatlar

Katı bir polimer ile dışı kaplanmış veya iç boşlukları doldurulmuş halatlardır.

Kullanıldıkları yerler veya halattan beklenen özellikler bakımından sadece özü kaplanmış ve içine dolgu yapılmış halatlar olabileceği gibi (Şekil 3.14a) hem kaplamalı hemde dolgulu halatlar mevcuttur (Şekil 3.14b).

3.1.5. Halat sarımı

Gerek halatı oluşturan demetler gerekse halatın yapılışında tellerin sarılması belli bir düzene göre yapılmalıdır. Đster demette isterse halatta olsun sarım yönü; boy eksenine göre ve dış tel veya dış demetin sarım yönüne göre isimlendirilir. Demetlerde dış tellerin ve halatlarda ise dış demetlerin sarım yönü sağa doğru ise (z ve Z), sola doğru ise (s ve S) harfleri ile gösterilir (Şekil 3.15).

Halat sarımları çapraz ve düz olmak üzere iki türlüdür.

3.1.5.1. Çapraz sarım (Sz veya zS):

Halatı oluşturan demetlerin dış tellerinin sarım yönü (z ve s) ile halat demetlerinin sarım yönleri (Z ve S) birbirine ters olan halatlardır (Şekil 3.16). Çapraz sarım halatlar dönme dirençli halatlardır.

3.1.5.2. Düz sarım (zZ veya sS):

Demet dış kat tellerinin sarım yönleri (z ve s) ile halat demetlerinin sarım yönleri (Z ve S) aynı olan halatlardır (Şekil 3.17). Düz sarım halatlar dönebilen halatlardır.

Şekil 3.14. Kaplamalı ve dolgulu halatlar

a)özü kaplanmış halat, b)dolgulu halat

(a) (b)

Şekil 3.15. Demetlerin ve demetli halatların sarım yönleri a) z ve Z (sağ sarım), b) s ve S (sol sarım) (demet için küçük harfler, halat için büyük harfler kullanılmıştır)

(a) (b)

3.1.6. Halat boyutları

3.1.6.1. Halat anma çapı (d):

Düzgün bir halatın ekseni boyunca en az iki noktasından (iki demet veya teline) temas edecek şekilde özel bir kumpasla yapılan ölçme sonucu bulunacak büyüklüktür. Ancak bü ölçme işleminin sonucu; bir metre ara ile iki yerden ve aynı yerde iki ayrı ölçüm şeklinde yapılarak bu dört ölçünün ortalaması olarak alınmalıdır.

Şekil 3.18’de yuvarlak, üçgen ve oval demetli halatların demet boyutları görülmektedir. Şekillerden de görüldüğü gibi yuvarlak demette enine kesit bir daire şeklinde (ds çaplı) iken üçgen ve oval demetlerde yükseklik (dsı) ve ona dik olarak ölçülen genişlik (ds2) gibi iki boyut vardır.

3.1.6.2. Halat anma kesiti alanı (Aa):

Halatın anma çapına göre hesaplanan kesit alanı;

2

2 a

A =π d ...(mm ) 4

⋅ dir.

3.1.6.3. Halat dolgu faktörü (f):

Halattaki bütün tellerin metalik kesit alanları toplamının (A_m) halat anma kesiti alanına (A_a) oranı olup;

m

a

f=A dir.

A

Şekil 3.16. Çapraz sarım a) sağ (sZ), b) sol (zS), (ilk harf demet yönünü, ikinci harf halat yönünü gösterir)

(a) (b)

Şekil 3.17. Düz Sarım: a) sağ(zZ), b) sol (sS), (ilk harf demet yönünü, ikinci harf halat yönünü gösterir)

(a) (b)

Şekil 3.18. Halatların demet boyutları

a) yuvarlak demet boyutu, b) üçgen demet boyutu, c) oval demet boyutu

(a) (c)

d_s

(b) ds2

ds1

ds2

ds1

3.1.6.4. Halat metalik kesit alanı faktörü (C):

Halat dolgu faktöründen elde edilen ve bir halatın metalik kesit alanının hesaplanmasında kullanılan bir faktördür.

C=f π dir.

⋅4

3.1.6.5. Halat metalik kesiti alanı (A_m):

Halatın metalik kesit alanı faktörü (C) ile halat anma çapının karesinin (d²) çarpımı şeklinde

2

A =C dm ⋅ veya

halatın bütün tellerinin metalik kesit alanlarının toplamı;

n 2 m

1

şeklinde hesap

A =π δ .

4⋅

∑

2 m

A =π δ n dir. n=(demet sayısı) (halattaki tel sayısı)

4⋅ ⋅ ⋅ ve Burada δ halat teli çapıdır.

3.1.6.6.Halat uzunluk kütle faktörü (W):

Halatın metalik elemanları ile öz ve varsa dolgu ve kaplama maddeleri kütlelerinin de hesaba katılmasıyla elde edilen bir büyüklüktür.

3.1.6.7. Halat uzunluk kütlesi (M):

Halat uzunluk kütle faktörü (W ) ile halat anma çapının karesinin (d²) çarpımından ibarettir. Yani;

M=W d şeklinde hesap⋅ 2 lanır.

3.1.6.8. En küçük kopma kuvveti faktörü (K):

Halat sınıfları veya yapım şekilleri için;

şeklinde hesa

π p

K= f k l r.

4⋅ ⋅ anı

Burada (f) halat dolgu faktörü ve (k) büküm kayıp faktörü olup belirtilen en küçük toplam kopma kuvveti ile en küçük kopma kuvveti arasındaki orandır. Yaygın kullanılan halat sınıfları ve halat yapım şekillerine göre bu (K) faktörü, halat standardı cetvellerinde verilmiştir.

3.1.6.9. En küçük kopma kuvveti (Fmin):

Çekme testine tabi tutulan halatın kopmadan dayanabildiği en küçük kuvvet veya halattaki tellerin her birinin çekme deneyi sonrası elde edilen kopma kuvvetlerinin toplanması ile elde edilen büyüklüktür. Bu değer pratik olarak

2 K min

d σ K

F = ...(kN) şeklinde hesa .

1000⋅ ⋅ planır

veya

Fmin, direk halat tablolarından halat çapı (d) ve halat çekme mukavemetine göre seçilir.

Burada d-(mm ) halat anma çapı,

σ

3.1.6.10. Halat mukavemeti sınırı (σK):

Çekme testleri sonucu halata uygulanan kuvvet etkisinde halatın anma dayanımını ifade eden büyüklüktür (Tablo 3.1).

3.1.6.11. Dış tel faktörü (a):

Halatın dış demetindeki tellerin yaklaşık çapının hesaplanmasında kullanılan bir büyüklük olup halat standardı cetvellerinde verilmiştir.

3.1.6.12. Dış tel çapı (δa):

Dış tel faktörü (a) ile halat anma çapının (d) çarpımından elde edilen bir büyüklük dür.

a şeklinde hesapla

δ =a d⋅ nır.

3.1.7. Halatın kısa gösterilişi

Çelik tel halatın kısa gösterilişinde genel olarak şu bilgiler bulunmalıdır:

a) Boyut: halat anma çapı (d - mm)

b) Halat yapısı: dış demet sayısı çarpı dış demetlerin her birindeki tel sayısı ve demet sembolü c) Öz yapısı: lif veya çelik öz gibi

d) Halatın mukavemet sınıfı: çekme dayanımı (N/mm²)

e) Telin gördüğü son işlem: kaplamasız veya parlak (U), çinko kaplı (sınıf B için B ve sınıf A için A), çinko alaşımı kaplı (sınıf B için B(Zn/Al) ve sınıf A için A(Zn/Al) gibi.

f) Sarım şekli ve yönü: örneğin çapraz sarım, sağ (sZ) veya düz sarım, sol (sS) gibi.

Örnek: 22 6x19S-WSC 1960 U zS

(Anma çapı d=22 mm, dış demet sayısı 6 ve bu demetlerin her birinde 19 adet tel var, demet yapısı Seale, çelik demet özlü, kopma dayanımı

σ

3.1.8. Halat özelliklerinin gösterilişi 3.1.8.1. Demetli halatlar için halat yapısı

3.1.8.2. Demetli halatlar

a) Tek katlı demetli halat

Demet yapısı sembolü (burada Seale) Toplam tel sayısı

Demet şekli sembolü (burada üçgen) V 25 S

Öz yapısı sembolü (Sentetik lif özlü)

Toplam tel sayısı ve demet yapısı sembolü(36 telli çelik özlü demet) Dış kattaki demet sayısı

6 x 36WS - SFC

b) Dönme dirençli halat

c) Paralel sarımlı halatlar

3.1.8.3. Halat demetli halatlar

3.1.9. Halat seçimi

a) Aşınma ve yıpranma ön planda ise tek yönlü sarımlı halatlar (iki ucu sabitlenmiş ve dönmesi engellenmiş) ile kompakt (sıkıştırılmış) demetli halatlar tercih edilmelidir.

b) Ezilme ve büzülme hassasiyetlerinin söz konusu olduğu durumlarda çelik özlü ve sıkıştırılmış demetli halatlar daha iyi sonuç vermektedir.

c) Korozyon etkisinin bulunduğu ortamlar için mutlaka çinko veya çinko alaşımı kaplanmış halatlar kullanılmalıdır.

Görüldüğü gibi halat seçimi yapılırken halatın yapısının önemi ortaya çıkmaktadır.

Hangi halat yapısının hangi koşullarda tercih edileceğini şu şekilde sıralamak mümkündür.

6x7 halat grubu: kalın telli halat olması nedeniyle aşınma ve yıpranmanın önemli olduğu sürtünmeli yerlerde tercih edilmelidir. Bükülebilirlik kabiliyeti düşük olduğundan daha büyük çaplı makaralar gerektirir.

6x19 halat grubu: Esnek bir yapıya sahip olup aşınmaya karşı dayanımları yüksektir.

Oldukça geniş bir yelpazede kullanılır.

Öz yapısı sembolü (Çelik demet özlü)

Bir dış demetteki toplam tel sayısı ve demet yapısı sembolü (19 telli ve Seale demet)

Toplam demet sayısı b1) 19 x 19S WSC

Öz yapısı sembolü (Çelik özlü)

Demet yapısı sembolü (Q-oval) ve bir dış demetteki toplam tel sayısı 26 demet özlü lif

Demetlerin alt katları için halat yapım tipi sembolü (M:Çok işlemli çapraz sarım)

Toplam demet sayısı b2) 19 (M) x Q26FC - WSC

Halat merkezli öz sembolü (Paralel halt merkezli)

Demet yapısı sembolü ve dış demet yapısı (36 telli ve çelik özlü) Dış demet sayısı

8 x 36WS PWRC

Öz yapısı sembolü (lif)

Birim halat yapısı kısa gösterimi (6 demetli, her bir demette 19 tel var, demet yapısı Seale ve çelik halat özlü)

Toplam birim halat sayısı 6 x 6x19S-IWRC - FC