BiTiRME RASiM'iN BUY ESERiNiN nru

(1)

Y AKIN DOGU UNiVERSiTESi

FEN-EDEBiYAT

F AKUL TESi

TURK

nru

VE EDEBiYATI BOLOMD

AHMED RASiM'iN "MUHARRiR BUY A" ADLI ESERiNiN

iNCELENMESi

<< BiTiRME TEZi >>

Hazirlayan

950003

Fatma Avcisoyu

.~

Tez Damsmam

Doy. Dr. Bi.ilent Yorulmaz

Lefkosa

1999

(2)

ONSOZ

Ahmed Rasim'in "Muharrir Bu Ya!" adh eseri uzerinde yapilan tez cahsmasi Yakm Dogu Oniversitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi Turk Dili ve Edebiyati Bolumu kapsammda yapilmistir.

Hazirlanan tez cahsmasi neticesinde, belkide ne oldugu dahi bilinmeyen bircok maddi kultur ortaya cikrmstir. Bunlar arasmda; «agel» , «bork» , «dardagan» , «eponj», «fodola», «jile», «palatuka», «zih» v.b. unsurlar bulunmaktadir.

Bu nevi bir tez cahsmasimn insana kazand1rabilecegi en onemli ozellikler dikkat ve bilgidir.

Tez cahsmasi sirasmda yardimlanm esirgemeyen degerli hocalanm; Fen- Edebiyat Fakultesi Dekam, Turk Dili ve Edebiyati Bolumu Baskam Doy. Dr. Bulent Yorulmaz'a ve Ogretim Gorevlisi Ahmet Pehlivan'a, aynca emegi gecen kizkardesime sonsuz tesekkurlerirni sunuyorum.

Fatma A vcisoyu Mayis 1999

(3)

i<;iNDEKiLER

Giris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 2

Ahmed Rasim'in Biyografisi ve Edebi Sahsiyeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3-4

Maddi Unsurlarla ilgili Aciklamalar :

K1hk - Kiyafet , . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. . . . . .. . .. . .. . .. . .. .. .. . 5-16 Taki ve Aksesuar . . . . .. . .. . . .. . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . .. . .. .. 17-18

indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19-25

(4)

Giri~

Tez konusu olarak maddi kulturu secmis olmamizm nedeni ; bilmedigimiz, hatta unuttugumuz pek eek unsuru ortaya cikarma istegimizden kaynaklanmaktadir, Ahmed Rasimin "Muharrir Bu Ya!" adh eseri ise secmis oldugumuz konu icin cok uygundu.

Kitabm onsozunde Hikmet Dizdaroglu'nun dedigi gibi ; "Muharrir Bu Ya! Ahmed Rasim'in cesitli dergi ve gazetelerde yayimlannus makalelerini bir araya toplayan bir eserdir. Bu makaleler siradan yazilar degildir. Y azann uzun meslek hayatmm kazandirdigi bilgi ve tecrubeye dayamr.

Degisik konulara deginen yazilannda ; tarihi deger tasiyan hatiralan, basm tarihimizi ilgilendiren bilgiler, Karagoz ve Orta Oyunu hakkmda gozlemlere dayanan aciklamalan halk edebiyatina 1~1k tutan dusunceler, bug-Un bir kismi unutulmaya yuz tutmus gelenek ve goreneklerimiz yer almistir."

Bilindigi gibi maddi kultur pekcok unsuru kapsamaktadir. Biz "Muharrir Bu Ya!" adh eserde gecen maddi kulturun, kucuk bir bolumunu olusturan kihk-kryafet, taki ve aksesuan incelemeye cahstik. "Cahstik" diyoruz, cunku 4 yilhk tahsil hayatimiz boyunca ilk kez bu denli ciddi bir incelemeyi Ahmed Rasim gibi bir sahsiyetin eserinde yaptiguruz icin kullamlacak daha dogru bir tabir olamazdi diye dusunuyoruz.

(5)

Ahmed

Rasim'In

Biyografisi ve Edebi

Sahsiyeti

Yazar 1865'te istanbul'da dogdu, Kucuk yasta babasi olunce annesi tarafmdan yetistirildi. Sofular, Tezgahcilar, Cukurcesme mahalle okullannda baslayan ogrenimi 1876' da girdigi Darussafaka' da devam etti. Burayi birincilikle bitirerek Telgraf Nezareti Fen Kalemi'ne memur oldu. Kisa sureli memuriyetinin ardmdan 48 yil surecek basm hayatmm icine girmistir. ilk yazilanm Ahmed Mithat Efendi 'nin cikardigi Tercuman-i Hakikat gazetesinde yazmaya basladi. 1927-1932 yillan arasmda yapmis oldugu milletvekilligi sayilmazsa hayatmi kalemiyle kazanmis bir yazardir. 1885'ten soma cikan gazete ve dergilerde yazdi; cevirrnenlik yapti. Cumhuriyet doneminde Aksam ve Cumhuriyet gazetelerinde cahsti, 21 Eylul 1932'de istanbul'da oldu. Mezan Heybeliada'dadir.

Ahmed Rasim yazi hayatma Fransizca'dan manzum ve mensur tercumeler yaparak, hikayeler ve siirler yazarak baslanustir, Hikaye ve roman turundeki ilk eserlerinde realist temele dayanan romantik bir anlayis egemendir. Ancak bu eserleri edebi acidan fazla bir onem tasimazlar. Yazmis oldugu ilk eserleri arasmda; ilk Sevgi, Bir Sefilenin Evrak-i Metrukesi, Mesak-i Hayat, Leyal-i Izdirap, Meyl-1 Dil, Tecrubesiz Ask, Sevda-yi Sermedi, Asker Oglu ve Nakam.

Ahmed Rasim asil yazar kisiligini 1895'te Malumatta cikmaya baslayan "Malumat-i Usbuiyye" ve onu izleyen "Sehir Mektuplan"nda bulmustur. Sohbet-fikra kansnm bu tur yazilannda istanbul'un aynntih bir panoramasim cizer. Toplum hayatmm hemen her yonuyle yansinldigi bu yazilarda istanbul adeta canli bir varhk olarak karsimiza cikar, Sehir Mektuplan 19. yy. sonu istanbul 'unu tammak icin onemli bir hazinedir. Ahmed Rasim hayatmm sonuna kadar surdurdugu bu tur yazilanndan secmeleri daha soma Eskal-i Zaman, Cidd ti Mizah, Gulup Agladiklanm ve Muharrir Bu Ya! Adli kitaplarda toplamistir. Bu eserler istanbul 'un II. Abdillhamid, I. Mesrutiyet, Mutareke ve Cumhuriyet donemlerini turlu yonleriyle tasvir eden bir kulliyat olusturmaktadir.

Gerek bu yazilannda gerek Gecelerim, Falaka, Fuhs-i Atik ve Muharrir, Sair, Edip gibi am kitaplannda Ahmed Rasirri'in guclu hafizasi, keskin gozlemciligi, cevresinde olup bitenlere hem bir insan hem de bir gazeteci dikkatiyle bakisi ve arastirmaci yam icice gecmis bicimde karsmuza cikar.

Ahmed Rasim yalmz arastirmaya, incelemeye dayanan eserler de vermistir, Bu tur eserleri arasinda;

Resimli ve Haritah Osmanh Tarihi, iki Hatirat

U<;

Sahsiyet, istibdaddan Hakimiyet-i Milliyeye, ilk Buyuk Muharrirlerden Sinasi, Bu alanda en iddiah iki eseri ise Makalat ve Musahabat ile Tarih ve Muharrir' dir.

Ahmed Rasimin gezi izlenimlerinin bir bolumu Muharrir Bu Ya ile Amlar ve Soylesiler'de yer alrmstir. Bu alandaki tek kitabi ise Romanya Mektuplart'dir.

Bunlarm dismda cogu ilk ve ortaogretim icin ders kitabi olmak uzere cesitli konularda yazdigi lOO'e yakm eseri vardir. Bu kitaplarda da Ahmed Rasim'in kendine has cana yakm anlatirmnm izleri cok belirgindir. Ahmed Rasimin dili de kendine hastir. Buyuk olcude halk agzina yaslanan bu dil, son derece canh ve krvrak bir anlatimla butunleserek okuyucuyu yazmm bashgindan itibaren kavrar, sonuna kadar da surukler. Arapca ve Farsca tamlamalara buyuk olcude mizahi bir fonksiyon yukler. Zengin bir kelime haznesini icine alan yalm soyleyisi Ahmed Rasirri'in en guclu ozelligidir.

(6)

Edebi eserlerinin dili daha agdahdir. Ahmed Rasim Edebiyat-i Cedide'nin, sanath, suslu Arapca ve Farsca'dan yeni kelimeler, tamlamalar tiiretmeye kadar varan asm tutumunu siddetle elestirmistir, Aym yillarda filizlenen milli edebiyat akmumn savundugu dile ozellikle de koye yonelik temalanna karsi cikrms, bu kaba dille ve temalarla edebiyat yapilamayacagrm savunmustur, Bu dusuncelerine ragmen Ahmed Rasim halk dilinden ve yalm soyleyisten vazgecememistir.

Butun hayatmda hep istanbul 'u yasarms, istanbul 'u yazmis olan Ahmed Rasim modem bir Evliya Celebi gibi bu koca kentin adeta yeni bir kutugunu meydana getirmistir. Hicbir yazann izinden gitmemesi, taklit edilemernis olmasi ona Turk edebiyatinda ve basm tarihinde seckin bir yer kazandirrmstir.

(7)

--

Ac;IKLAMALAR

Kihk - Kiyafet

-A-

Aha :

Yi.inden dovulerek yapilan kalm ve kaba kumas, Eskiden cubbe, hirka, potur, caksir, kalcm ve terlik yapmunda kullamhrdi. Bugun de memleketimizin bazi bolgelerinde kullamlmaktadir.

Abadan veya kalm kumastan yapilrms ustluk, hirka cubbe,

Abadan yapilan, dervislerin giydigi ve tarikat muhitinde dervisligin sembolu olmus, onu acik bol hirka.

Aban! : Zemini sanya calan beyaz, uzeri acik turuncu ipekle kasnakta islenmis

bez.

Halep'te, Bursa'da dokunan abaniler meshurdu, Sank, bohca, yorgan yuzu ve kunduk yapiminda kullamhrdi, Osmanhlarda tuccar ve esnaf, ilmiye smifindan aynlmak icin, baslanna abani sank sarardi,

Agel : Daha 90k araplarda, basortusunun uzerine gecirilen kalm ip, cember.

Arakcin : (arak; ter ve farsca -cin; toplayan'dan 'arak-cin)

Uzerine sank sanlan kece kulah veya kavugun altma giyilen takke. Kavuklu sank devrinde kavuk altma giyilen ve kavukla sangm araligi altmda, terleyen basin terini alan tiftikten yapilrrus kucuk tip bir arakiyedir.

Arakiyye : (arak, ter'den arakiyye ter'lik, teri alan)

Tiftikten veya yunden dovulerek yapilan ince kece kumas. Arakiyye kavugun terden kirlenip yaglanmamasi icin teri emmek uzere giyilen bir tekkedir.

Genellikle dervisler arakiyye kulah giyerler ve bu kulahlann biciminden, o dervisin hangi tarikata mensup oldugu anlasihrdi.

Arakiyye kumastan, ki.ilahtan baska potur, yelek, cubbe ve seccade de yapihr.

Atki : Omuza bazen basa alman, ipek, dantel, yun ve kurk gibi cesitli kumaslardan yapilabilen ortu.

-B-

Bashk : Basa giyilen nesne, takke, kulah v.b.

Ba~ortiisii : Kadmlarm saclanru kapamak icin baslanna orttukleri islemeli veya duz

bez, esarp.

Bektasi

Tact :

Bektasi tarikatinde olanlarm giydikleri kece veya yunden yapilrrus kulah,

(8)

Binis : Genellikle ulema simfimn giydigi genis bedenli, bol ve uzun kollu cuppe. Binis cuppeden daha genis, daha uzun ve boldur, kollan daha uzundur. Bilginlerden baska yeniceri subay ve kumandanlan da giyerdi. Bu giyecegin etekleri ayaklara kadar iner, kollai uzun olur ve kollarm yenleri de sarkik yap1hrd1.

Boneta :

Sivri bashk.

Bork :

Daha cok hayvan postundan yapilan bir bashktir. Bork, Orhan Bey zamanmdan beri osmanli ordusunda kullamldi, Yildmm Beyazid devrinden itibaren de Y eniceriler tarafmdan resmi bashk olarak benimsendi.

Borkun alt kisrm serit biciminde sirmayla islenir, On kismma san tenekeden bir kasikhk eklenirdi. Kasik yoldashgmm, Y eniceriler arasmda onemi buyuk oldugundan, bu kasikliga hirer kasik sokarlardi, Y eniceri kecesi de denirdi.

Burma :

Burma sank (tulbent), serpusun uzerine uzunca bir ttilbentten, yuvarlak olarak sanlan bir cesit sank. Burma seklinde oldugu icin bu ad verilmistir.

- C -

Camadan:

(fars, came-dan)

Kollu veya kolsuz, capraz dugmeli, ustu sirma veya ipekle islenmis bir cesit kisa yelek. Cok defa mavi ve bej renkte cuha veya kadifeden yapihrdi. Potur yahut salvann ustune giyilirdi.

Ceket :

(ital. giachetta, fr. jaquette'ten)

Kollu, onden ilikli, bedeni kalcaya kadar orten gornlek, kazak veya yelek ustune giyilen elbise.

Ciibbe (ciippe): Yenleri genis, uzun ve bol bedenli dugmesiz elbise. Ilmiye snufirun

giydigi cubbe duz sayakran uzun ve bol kollu, tasma yakali olarak dikilirdi. Sonralan hocalar ve papazlann giydikleri uzun, bol, dugmesiz elbiseye de cubbe adi verildi.

Onu

arkasma gore daha kisa ve uclan beldeki ~a takilan bir cins cubbe de osmanli askeri teskilatmda solaklara giydirilirdi. Son zamanlarda avukat, yargic ve universite hocalannm vazife basmda giydikleri uzun elbiseye de cubbe denir.

- c; -

Caksir : Ince kumastan yap erkek salvan.

Carsaf : Eskiden kadmlann giydigi uzun sokak kiyafeti.

(9)

Cedik

Pabucu : (ic ve esk. turk. edik, ic-edik)

Cedik san sahtiyandan yapilan kisa ve bol konclu bir ayakkabidir.

Kadmlar ve ilmiye smifi tarafmdan giyilirdi.

Alti

yumusak olurdu,

ustune

aym renkte

baska

bir

pabuc

ge9irildiginden her ikisine birden

cedik pabuc denirdi.

Sefere

cikarken cedik uzerine

edik veya cizrne giyilirdi.

Konclan caksmn pacalanna

dikilen

cedikler

caksir ile beraber giyilir ve

cikanhrdi.

Cepken : (Cepken) Cuhadan yapilrms ve gomlek ustune giyilen uzun kollu giyecek.

Cizme : (esk. turk. cekme'den) Koncu dize veya dizden yukanya kadar

cikan,

deriden

veya lastikten yapilrms ayakkabi.

Corap : (fars. kureb> ar. curab'dan)

Ayaga

giyilen orme giyecek.

-D-

Dardagan : ( esk. turk. tar-tag-an)

Dardagan

sank, bir

kisim yenicerinin kullandigi

belli bir usule

bagh

olmadan sanlan sank.

Dildfide : Erkeklerin baslanna sardiklan renkli mendil.

Dizlik: (diz'den dizlik) Dize

gecirilen sey.

Domino : Maskeli balolarda giyilen uzun kukuletah elbise Hristiyan din adamlanmn

eskiden kilisede beyaz ustluklerinin uzerine giydikleri

kishk

elbise.

Bugun

din adamlarmm

kism

kilisenin koro yerinde giydikleri pelerin.

Duvak : Gelinlerin

basma

takilan dantel

veya

till ortu.

Kisa

veya yere kadar uzun

olabilir.

-E -

Elbise-i Fahire : (libas'tan elbise)

Degerli kumastan

yapilmis

elbise. Eskiden padisahlar

yabanci elcileri

kabul ettikleri zaman onlara samur

kurk

veya

degerli

kumastan yapilnns islemeli kaftan hediye ederlerdi.

Entari: (ar-anter'den)

<:;~

iizerine giyilen ve genellikle tek parcadan ibaret kadm

giyecegi.

(10)

-F- Fanila :

(yun. phanella' dan)

Pamuk ipligi veya yiinden orulmus ic gomlegi.

Ferace : (ar. ferec'den. ferace)

Eskiden genellikle kadmlarm

sokaga

cikarken giydikleri mantoya benzer

elbise. Feraceler cuhadan, softan son zamanlarda da fantezi ipekli

kumaslardan yapihrdi. Duz ve sade olanlan yanmda, cepleri ve yakalan

islerneli feraceler vardi. Devrin modasma gore bol veya dar bicimde olurdu.

Renkleri genellikle koyu idi.

Bugun Anadolu' daki koylerden bazilannda ferace en 90k kullamlan

giyeceklerden biridir.

Fermene:

(ital. paramano'dan)

Eskiden kilaptan, kaytan, sirma veya pesent gibi cesitli nakislarla islenmis,

onu

kapanmayan yelek.

Kadife veya cuhadan yapilan fermenelerin ici iki kat astarlamrdi.

Fes :

(Fas sehrinin admdan)

K1rm1z1 cuhadan yapilnus, tepesinin ortasmdan puskul sarkan bashk.

Fesler cuhadan kesik koni biciminde yapihrdi. Genellikle kirnuzi renkte

puskullu veya puskulsuz olurdu. Fesin daire seklindeki ust kismma tabla

denirdi. Tablanm tam ortasma bir delik acilarak buraya ince, born biciminde 2-3

cm. uzunlugunda ibik eklenirdi. Ibigin ucuna puskul takihr ve fesin ic

kismindan, puskulu tutmasi icin ibik dugumlenirdi. Fes cesitli sekillerde ( egik

olarak, arkaya one yigilarak, kas ustune devrilerek, duz) giyilirdi. Bazi

durumlarda on kisimda meydana gelen cukura yar tekmesi denilirdi.

Bashca fes renkleri kirmizi, hunnabi, al, nar

cicegi,

visne 9ilrilgil, guves ve

siyahti. Bicimlerine gore ise feslere zuhaf, aziziye, mecidiye gibi adlar verilirdi.

Fdtr Sapka

(fr. feutre)

Ince

ve yumusak keceden yapilmis sapka. Sapkacihkta

kullamlan fotr hayvan kili veya yununden yapilrmsnr.

- G- Gocuk :

(islavca. kojuk, kurkten)

i9i genellikle koyun postuyla kaph kaput.

-H-

Harvani : Devlet adamlanrun

giydigi,

yakasi sirma islemeli cuha elbise.

Hasir Sapka : Ince hasirdan yapilrms sapka.

(11)

Haydari: (Hayderi) (ar. haydar'dan haydari)

Eskiden genellikle dervislerin giydigi kolsuz, acik yakalr aba, hirka. Haydari, aduu halife Ali 'nin savaslarda giydigi salta bicimindeki ust elbisesinden ahr. Yalmz erkekler giyer. Genellikle dervislerin kullandigi bir giyecektir. Mintan uzerine giyilir.

Hirka-i Serif": Hz. Muhammed'in ermislerinden Veysel Karani (uveys-el-Karanij'ye gonderdigi hirka. istanbul 'da F atih' de Htrka-i Serif Camiinde sakhdir. Her ramazan aymm on besinden sonra ozel bir torenle halkm ziyaretine acihr. Ozel bir sandik icinde saklanan Hirka-i Serif'in uzerinde altm islerneli ayetlerin yazildigi degerli bir ortu vardir. Ziyaretciler sadece bu ortuye el surerler. Bu lurkarun da Hz. Muhammed'in oldugu kesinlikle soylenemiyor. Bu hirka 1617 yilmda Sukrullah Efendi admda bir sahis tarafmdan istanbul'a getirildi. Hirka uzun bir sure S ukrullah Efendi 'nin ev Iadi tarafmdan saklandi. Hirka-i Serif'in saklandigi konak 1830 yilmda II. Mahmut tarafmdan onartilrmstir.

(Hirka-i Serif'ten baska bir de Hirka-i Saadet vardir. Bu hirka Misir'm almmasmdan sonra kutsal emanetlerle birlikte Mekke Serifi tarafmdan Yavuz'a sunulrnustur. Y. S. Selim bunlan istanbul'a getirerek Topkapi Sarayi'nda Hirka-i Saadet adi verilen ozel bir daireye koymustur.)

Hirtavi : Toparlak kece kulah tizerine sanlan sank.

Hotoz:

(esk. turk. kutas'tan)

Eskiden kadmlann sus olarak baslanna taktiklan renkli bashk. Hotoz kahkuller ve percemler disinda butun saci icine toplayan bir cins bashkti. Hotozlann uzerlerinde de kiymetli susler, oyalar olurdu. Hotozlann on kismi yuksek arkasi acik cember gibi tepesi acik yahut kapah olurdu. On tarafma elmas, tuy, herhangi baska bir sus takihrdi.

- i

-

Iskarpin : (ital. scarpino'dan)

Topuklu ve koncsuz ayakkabi. Genellikle kadm ayakkabilan rein kullamhr.

-J- Jile :

(fr.

gilet'ten) Yelek

(12)

-K- Kalpak : ( esk. turk.)

Kesik koni biciminde, almhksiz, deri, kurk veya kumastan yapilnus baslik. ilk kalpaklar basi goz ve kulaklara kadar orterdi. Kalpak Osmanhlarda da uzun sure giyildi; soma islam ve arap etkisi altmda bu basligm yerini cesitli bicimleriyle sank aldi.

Kapela : (ital. capello' dan) Sapka. Kasket: (fr. casquette'den)

Deri, kurnas veya musambadan yapilnus, oldukca yassi onu siperli erkek bashgi.

Kaskol : Boyun atkisi,

Kavuk: (esk. turk. kav, ici bos seyden kav-u-k)

Kavuk genellikle keceden yapilan, yanlan pamuk doldurulmus, yukanya dogru daralan bir bashktir. Bazen bunun etrafma sank sanhr. Bicimi, rengi ve adi smiflara gore degisir. Mollalann, katiplerin kavugu, pasahk kavugu, tepeli kavuk, vezirlerin kallavi kavugu, Horasani kavuk, milcevveze kavuk, selimi kavuk v.b.

Kece kiilah : Keceden yapilmis ki.ilah.

Kefiye : (ar. ketfiyye'den)

Arap erkekleri tarafmdan kullamlan, kenarlan puskullu, omuzlan ortecek kadar genis bas ortusu.

Kolah Gomlek : Duzgun durmasi icin kolali suya batmlarak utulenmis gomlek,

Kone : Ayaga giyilen seylerin ayak bileginden dize kadar cekilen kismi.

Kukulete : (ital. cocaletta)

Soguk, yagmur v.b. dis etkenlerden bast korumak icin yagmurluga dikili bashk veya tamnmamak icin omuzlara kadar basa gecirilen kulah.

Kundura: (yun. kuthornos'tan)

Ayagi orten ve dis etkilerden koruyan nesne. Kusak : (esk. turk. kursamak, kusak kusanmak

>

kursa-k'tan)

Kadinlann ve erkeklerin bellerine bagladigi, her turlu ensiz dokuma veya orgu,

Kiilah : (fars. kulah)

Eskiden erkeklerin giydigi, keceden yapilma, ucu sivri bashk. Kulahlar bicimlerine gore isimlendirilirler.

Killah-1 istivador, Kfilah-1 seyfi, Killah-1 vefai, Killah-1 zerd.

10

(13)

-L-

Lepcin : Tabam mesinden yapilrms mest.

Lfitr : (fr.

loutre'dan)

Susamurundan elde edilen post. Bu deri pek 90k islemden gecirildikten sonra manto, ceket, manson v.b. yapmunda kullamhr.

-M-

Maslah : (ar. maslah)

Kol yerleri yank, bol dikilmis kadm ustlugu. Sade ve gumus sirmahlan vardi. Koylu kadmlan bu elbiseyi ferace ve carsaf yerine giyerlerdi.

Melon

Sapka : Melon sapka veya sadece melon, yuvarlak ve bombeli sapka.

Mintan:

(fars. nim-ten, yanm beden'den)

Yakasiz, uzun kollu erkek gornlegi. Mintan uzun kollu olurdu ve anti acikti,

uc

dart dugmeyle kapamr. Kollann yeni yirtmachdir ve ucunda duz bir kol kapagi vardir. Bu kapak uzerine sedef veya pantolonun icine sokulur. Uzerine yelek, ceket, cepken veya camedan gibi ustlukler giyilir.

Murassa-Fes :

Padisaha ve cocuklanna mahsus fes. Musamba : (ar. musamma'dan)

Kurutucu bir yagla kaplanarak su gecirmez hale getirilmis kalm bez.

Miicevveze:

(ar. mucevveze)

Eskiden torenlerde giyilen 90k kivnmh bir kavuk. Agzi yukansma gore daha dar ve tepesi kirmizi renktedir. 32-33 cm. boyundadir. Cevresine tulbent

sanhr,

- 0-

Oyah Yemeni:

(oya'dan oya-h)

Oya ile suslenmis, oya gecirilmis olan yemeni.

Oyalarm zengin motif ve renkli bicimde ornekleri vardir.

-P-

Pabue : (fars. pa, ayak ve

-pfis,

orten

>

pa-pus, ayak orten'den) ayakkabi

Mestle giyilen, genellikle okcesiz ayakkabi. Eskiden pabuc mestin rengine uygun olarak giyilirdi.

(14)

Palatuka .Onu iri dugmeli, fermeneli, normal zamanda kartal kanat giyilen, Iaterna,

zuma, klamet arkasmda gelisiguzel omuza vurulan kisacik bir ceket.

12

Palto : (

orta ing. paltok, bir cesit ceket'ten fr. paletot)

Soguk havalarda obur elbiselerin uzerine giyilen, kalm kumastan yapilmis giyecek.

Pantolon :

(italyan komedilerinin kisisi Pantalone'nin uzun pacali giyeceginden fr. pantalon)

Belden baslayan ve pacalan ayak bileklerine kadar inen giyecek.

Pardesii:

(fr. pardessus'dan)

Serin havalarda obur elbiseler uzerine giyilen ustluk.

Pasmak :

(basmak)

Onceleri yalmz, deriden yapilrms sandal cesidi bir ayakkabi anlamma gelirdi. Sonralan genellikle butun papuclar icin kullamldi, Bircok Turk sivelerinde bugun de yasayan bir kelimedir.

Patiska :

(bulucusu Baptiste de Cambrai'nin -XIII. Yy.- adi

>

fr. batiste'ten) Genellikle pamuktan sik bir sekilde dokunmus duzgun bez. Pece : (ital. pezzoto'dan)

Kadinlann sokaga ciktiklan zaman, yuzlerini erkeklerden saklamak icin kullandiklan ince till (pece) daha 90k isl am ulkelerinde yaygmdir, Kadmlann sokakta pece ile dolasmalan gelenegi 1908 inkilabina kadar surdu.

Pelerin:

(fr. pelerine'den)

Omuzlardan asagiya dogru inen, genis, kolsuz ve cogunlukla kapusonlu bir cesit giyecek, ustluk.

Pestemal : (fars. pust-mal, sirt silecegi 'nden)

Hamamda ortunmek ve kurulanmak icin kullamlan ince dokuma.

Postal:

(fars. pustgal, pustgale, koyunun kuyrugu altmdaki tuysuz deri'den) Konclu ve kabara potin.

Potin :

(fr. botte

>

botrine'den

Koncu ayak bilegini ortecek kadar uzun olan, bagcikli veya yan tarafi lastikli ayakkab1.

(15)

-R-

Redingot : (ing. riding, at ustunde gitme ve coat giyecek

>

riding -coat'tan)

Kruvaze, bele oturan, bol ve genis etekli arkasi yirtmacli uzun erkek ceketi. Redingot, siyah veya gri sayaktan yapihr. Yaka klasik bicimdedir. Gogils iki dugmeyle iliklenir. Sag ve sol tarafta iki siis dugmesi vardir. Aym kumastan pantolonla giyilir.

- s -

Sakko:

(yun. sakkos

>

ital. sacco'dan)

Dolama cinsinden bir elbise; halk tarafmdan giyilen kisa paltoyu andiran ustluklere de aym ad verilirdi.

Salta :

(saltamarka'nm kisaltilrmsi)

Yakasiz ve iliksiz kollu cepken biciminde bir cesit kisa ceket. Salta'nm kol kismi yank, omuz kisnu kaputa benzerdi. Bunu genellikle esnaf giyerdi. Yaka ve kol kenarlan sirma ile suslenir, daha 90k kadifeden yapilirdi.

Sank :

(sarmak'tan sar-1-k)

Kavuk, blork, fes, kulah, secpus v.b. bashklar uzerine sanlan tulbent, agbani veya sala verilen ad.

Sanhs sekillerine gore sank cesitli adlar ahrdi; silme sank, dardagan sank, burma sank v. d.

Selimi:

(Yavuz Sultan Selim'in admdan osmanhca selimi)

Uzerine ince ve beyaz tulbent sanlan silindir biciminde kavuk. Selimi, Yavuz Sultan Selim zamanmda kullamldi. Boyu 65 cm. olan bu serpus kesik koni bicimindeydi ve uzerine tulbent sanhrdi. Darussaade agasiyle sefer ve torenlerde sadrazamlar, kapicilar kethudasi, yeniceri agasi defterdar ve reisulkuttap selimi giyerdi.

Serhatlik :

(serhat'ten serhat-lik)

Osmanh devletinde yeniceri ocagina bagh savascilann savas zamanlannda giydikleri yandan kopcah uzun konclu ayakkabi.

(Y eniceri ocaginm kaldinlmasmdan sonra kurulan Nizamicedit ordusu zabitlerinin giydikleri kmnizi ayakkabiya da ayni ad verilirdi.)

Setri:

(setr, ortme ve -i aitlik ekinden setri) Esk. setre. (ar. setr'den setre)

Duz yakah ve onil ilikli, cuhadan yapilma ceket. Sikma : (sikmak'tan sik-ma)

Nizamicedit askerlerinin giydigi salvar bicimindeki pantolon.

Sikke

Mevlevi tarikatindan olanlarm giydikleri ozel kulahm adi. Tasavvufta Mevlana'mn yolunda gitmenin bir belirtisi olan sikke'nin rengi, bicimi,

(16)

giyilmesi ayn bir ozellik tasir. Sikkenin basa giyilen yeri (agzr) tepesinden biraz genisce, bir karts tic; parmak boyunda, dovme keceden yapilan bir bashktir. Kulah da denen bu bashk, deve tuyu renginde olur. ic; ice gecen iki kulahtan yapihr. Bunlan agizdan tepeye dogru cikildikca yassilasirdi. Uzeri keskin bir duruma gelirse buna kulahi seyfi denirdi. Bazi mevleviler, ozellikle Ali ve evladma baglananlar bu kulahi giyerlerdi. Bazi kulahlar on iki dilimli tac; bicimindeydi.

- s -

Sal : (fars. sal)

Daha cok Hindistan'da dokunan, ozel motifleri olan ve boyun atkisi, hirka v.b. seyler yapmakta kullarulan bir cesit degerli yun kumas.

Kadmlann omuzlanru ortmek icin kullandiklan genis atki.

Salvar :

(fars.

selvar'dan)

Genellikle bol agh, bele bir uckurla baglanan genis ust donu.

Salvar bugun de, Anadolu'da ozellikle kadmlar tarafmdan giyilir ve milli giyimde onemli bir yeri vardir,

Cesitli bicimde ve boylardadir. Kadmlar pesli entarilerin altma salvar giydikleri gibi aynca uzerine gomlek ve cepken giyerek elbise gibi de kullarurlar. Bu tarz bir giyim bazi bolgelerde sadece gene; kizlar icindir, Bazi yerlerde de cogunlukla kadmlann ev ici giyimidir.

Sapka : (lat. cappelus, cappa, sapka' dan)

Kece, hasir, fotr v.b. maddelerden

cesitli sekillerde

yapilan; kadmlar veya erkekler tarafmdan sokaga cikarken giyilen bashk .

..___ Sib veya sip : Cok ince gumus tellerle islenmis bir cesit ipekli kumas, Bu kumastan

giyim esyasi yastik ortusu v.b. yapihrdi. Subara : (islavca shubara)

Tepesi yuvarlak dilimli cuha kalpak. Yeniceriler zamanmda suvari askerleri giyerlerdi. Y eniceri ocagimn kaldmlmasmdan sonra eskinci zabitlerince de kullaruldi. Subaylar, bu kalpagm cevresine, rutbelerine gore cesitli kumaslar sararlardi.

-T- Tac veya

Tac :

(fars. tac)

Asalet, iktidar. kuvvet veya hukumdarhk sembolu olarak basa giyilen, cogunlukla miice.vherlerde suslu madeni bashk,

Takke : (ar. tak, kubbe.

>

takiye'den)

Ince kumastan ve coguniukla yanm kure biciminde yapilan bashk. Ozellikle erkeklerin giydigi takk:e, kullamldigi yere ve ozellikle yapildigi kumasa gore isimlendirilir; kemha takke.dikisli takke, sade takke v.b.

14

(17)

Takunya: (yun. takuni'den)

Tabarn tek parca tahtadan meydana gelen ve ilstten bir kayis parcasiyle ayaga takilmasi saglanan ayakkabi.

Taylason veya Taylasan : (ar. taylasan)

Basa ve boyna sanlan sal. Sangm omuza sarkan ucu.

Terlik: (esk. ti.irk)

Ev icinde giyilen genis ve hafif ayakkabi.

Tour de cou : (fr.) Vucudun bir bolumunu orten atki veya sal.

-U-

Urfi : Hukumdarlann, devlet adamlannm giydikleri yuvarlak veya yastikli takke

seklinde sank.

- y -

Yasmak : (ortrnek, ortunmek anlammda esk. ti.irk.)

Kadmlarm ferace giydikleri vakit kullandiklan gozleri acik birakan ince yuz ortusu, Y asmak iki parcadan meydana gelirdi. Parcalardan biri bastan ceneye digeri ise ceneden basa dogru baglamrdi. Yasmagm sarkan kisimlan ya feracenin altma sokulur yada omuzlara sarkitihr. Yasmak kullanan kadmlann gozleri ve burunlan, kismen de kaslan ve agizlan gorunurdu,

Yeldirme: (yeldirmek'ten yeldir-me)

Eskiden kadmlar tarafmdan kirlarda gezinirken basortusuyle birlikte giyilerek carsaf yerine kullarulan ince kumastan yapilrms hafif giyecek.

Y elek : ( esk. turk.)

Gomlegin ilzerine ceketin altina giyilen, onden acilan kolsuz giyecek.

Yemeni : (ar. yemeni, yemene aitten)

Eskiden Yemen'de yapilan veya Hindistan'da yapihp Yemen yoluyla gelen, kahpla basihp, elle boyanrms mendil gibi kullamlan veya kadmlar tarafmdan basa baglanan ti.ilbent.

-Z- Yusufi: (Yusuf ozel admdan ar. yusufi)

·· stu genis, alti dar dilimli erkek bashgi.

Zerbaf : (fars. zer, altm ve baf'ten, dokumak

>

baf dokuyan'dan zer-baf) Sirmah kumas ve onu dokuyan kimse.

(18)

y ..

<\;·R~~

.. ,,.,. •.• c.: • .., IS' )',

<

ct

~

Z\

l(l)

1)

<J

Z1h: (far~. z1h: bir

seyin

kenar

kisrm,

kenan'ndan! .

.

1\ ~-' ~

%;/

Elbiselerin kol, yaka, etek v.b. kenarlanna dikilen sent veya kaytan.

~_;.+ ... '· .

.

,~I

0,.:-11 _~rt_,t"1

y'!._~.

_If"':.

~. ,·

Z h

_{u a : zua}

f ( f)

Al .. t··

_ti

_{us u aym gems 1 e o an res.}

. likt 1

c ~

_"'""''

·

(19)

Taki - Aksesuar

-A-

Altm : Parlak san renkte, yogun, tellesen, havadan sudan etkileruneyen ve ticari

degeri cok yuksek olan maden. Cesitli alanlarda kullammmm yamsira kolye, bilezik, yuzuk, kupe v.b. taki amaciyla da kullaruhr.

- B -

Baston : (ital. bastone)

Yururken dayarunaya yarayan uzeri az veya cok islenmis degnek. Bros : (fr. broche)

Kadm elbiselerinin yakasma takilan suslu igne.

- <; -

Canta : Deri, bez, plastik gibi maddelerden degisik bicimlerde yapilan, buyuklugune gore para, evrak yiyecek v.b. tasimaya yarayan esya.

Gunun modasma gore bicimleri degisen cantalar cesitli deriden ve saten, kadife gibi kumaslardan yapihr.

-D- Dantela: (fr. Dantelle)

Elbise, camasir, ortti v.b. esyalara sus olarak dikilen ve cesitli ipliklerle degisik bicimde orulen seyrek dokuma.

Dublen : iki kat orulmus, kalm telli iyi cins puskul.

- G- Gogiis ig:nesi: (esk. turk koguz'den gogus)

Elbisenin gogus iistiindeki kismina tutturularak takilan veya elbisenin gogus uzerindeki iki parcasmi birlestirmeye yarayan sus esyasi.

Giimii~ : (esk. turk, kumus'te

Beyazimsi, gri renkre, parlak, kolay islenebilen, tel haline gelen ve oksitleruneyen degerli maden.

Cesitli alanlarda kullanimmm yamsira kolye, bilezik, yuzuk, kupe v.b. taki amaciyla da ku])amhr

(20)

- i

-

inci:

(eski. turk. yincu'den)

istiridye v.b. deniz hayvanlannm icinden cikan ve daha 90k sus esyasi olarak kullamlan kucuk, yuvarlak, sert ve sedefli tane.

-K-

Kehribar: (fars. kehruba) Kmlabilen, hemen hemen saydam soluk san ile kirmiziya

calan san renkte sert bir recine fosili. Kehribar' dan heykelcikler, kupalar, muskalar, gerdanhklar, break saplan yapihr.

-M-

Mendil : (ar. mendil)

Burun silmek, yuz kurulamak, sus v.b. islerde kullamlan kenarlan cekilmis veya islenmis kucuk ve kare biciminde dokuma. Halk arasmda geleneksel bir onem tasiyan mendil sus ve ozel temizlik esyasi olmak uzere iki rurludur. Islemeli, oyah, duz, kenarlan dantelli, sim ve altm islerneli turleri vard

Mucevher : , ar. cevher'den rnucevher)

Degerli tas ve madenlerden yapilan sus esyasi genel adi,

-N -

Nazar Boncugu : Goz degmesinden korunmak icin tasman boncuk.

- s -

Sedef : ( ar. sadef)

Pek 90k deniz hayvaru kabugunda bulunan ve sedefcilikte kullamlan sert, beyaz, gokkusagi panltili madde.

edefli deniz kabuklan islenmeye, bicim verilmege elverisli oldugu icin .e~iili yerlerde, bazen de kabuklann uzerleri temizlenerek oldugu gibi sus esyasi olarak kullaruhr.

Su : Bir seyin kenarma yapilan isleme sus. Siirgiilii Giimii~ Kordon Saat :

(21)

iNDEKS Kihk - Kiyaf et : -A- Aba

A bani

Agel Arakcin Arakiyye Atki : 24, 327, 389 :282,283,355,488,490,509 : 148,282 : 355 : 17 : 509 - B - Ba~hk Basortusu Bektasi Taci Bini~ Boneta Bork Burma : 285, 355, 380 : 121, 123,226 : 282 : 126,327 : 69 : 282 : 282 - C - Camadan Ceket "' Cubbe : 369, 370 : 355 : 67,225,327,389

- <; -

Caksir Carsaf Cedik Papucu Cepken Cizme Corap : 126, 327 : 123,256,257,258,474,480,482 : 67,110,127 : 355,370 : 380, 500 : 355

-D-

Dardagan Dildade Dizlik Domino Duvak : 282 : 370 : 67, 355 : 390 : 517

(22)

-E-

Elbise-i Fahire Entari Eponj : 293 : 67, 153, 327 : 227

-F-

Fanila Ferace Fermene Fes : 358 : 22, 83,109,112,113,116,256 : 369 : 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 53, 67, 128,231,273,286,287,322,323,369,420,488, 490,509 : 128 : 321 F1rdola Fotr

Sapka

- G-

Gocuk _{: 355}

-H-

Harvani Hasir Sapka Haydari H1rka-i Serif Hirtavi Hotoz : 22 : 272 : 67, 355, 475 : 20, 518 : 282 : 111, 112, 324, 325

- i -

iskarpin _{: 50} 20 -J- Jile Jup : 50 : 50

-K-

Kalpak Kapela : 17, 49,323 : 284

(23)

Kasket, kasketa Ka~kol Kavuk

: 76,283,284,286,321,419,421

: 358

: 18, 21, 67, 109, 110, 111, 113, 116, 117, 119, 121

126,127,225,231,282,509

: 172, 282, 413

: 148,282,380

: 500, 501

: 110

: 302, 380, 500

: 42, 355, 364, 373

: 223, 356, 380

: 17,128,283,286,389,417,509

Kes;e Kiilah Kefiye Kolah Gornlek Kon9 Kukulete Kundura Ku~ak Kiilah

-L-

Lapcin Lutr

: 67

: 302

-M-

Maslah Melon Sapka Min tan Murassa Fes Musarnba Miicevveze

: 148

: 321

: 53, 370

: 22

: 500, 502

: 282

- 0 - Oyali Yemeni

_{: 324}

-P- Pabu9 Palatuka Palto Pantolon Pardesu Pasmak Pa ti ska Pe9e Pelerin Pestemal Postal Po tin

: 110, 127

: 369

: 301

: 500

: 67

: 67, 110

: 224

: 123

: 34

: 84,226

: 42

: 38, 50,113,230

(24)

Prostela

_{: 227}

-R- Redingot

_:37

- s -

Salta Sakko Sank Selimi Serhatlik Setri Sikma Sikke

: 355

: 67, 380

:285,322,331,355,475,507,508,509

: 282

: 67

: 22, 42, 128, 285

: 67, 355

: 509

-

~

-

Sal Sal var Sapka

: 509

: 53,67,225,355,389

:272,280,284,285,286,287,321,322,325,331,

355,417,419,420,421,488

: 95

: 282

Sib Subara 22 - T- Tac Takke Takunya Taylason Terlik Tovr decou

: 355,

:2

: 481

: 282

:2

: 50

c-'

509 273,282,286,419,507,509

- u

-

Urfi

_{: 282}

-Y-

Yasrnak

Yeldirme

: 109,110, Ill, 112,113,116,257,258,325

: 113,508

(25)

Yelek Yemeni Yusufi : 370,380 : 113, 355 : 282 -Z-

Zerbaf

Z1h

Zuhaf

: 95 : 128 : 42

(26)

Taki ve Aksesuar : -A- - B - Altm _{: 325} Baston Bros _{: 258}: 321,446, 518

- <; -

Canta _{: 305}

-D-

Dantela Dublen : 358 _{: 369} - G- : 325

Gum~

_{: 325}

- i

-

inci _{: 508}

\

\ -K- Kehribar _{: 508} 24 -M- Mendil Mucevher : 505 : 325 -N - Nazar boncugu _{: 507}

(27)

- s -

Sedef : 508

Su :258

Surgulu gilmil~ kordon saat : 356

Dipnot: Hazirlanan bu tez i;ah~mas1, Ahmet Rasim'in 1990 yrlmda basilmis

"Muharrir Bu Ya" adli eseri uzerinde yaprlmisn-.

(28)

KAYNAK<;A

Edebiyat Ansiklopedisi. Milli yet Y aymlan, 1991. Koklugiller, Ahmet. Edebiyat1m1zda Sairler ve Yazarlar.

istanbul; Kaya Yaymlan, 1989.

Meydan Larousse, Buyuk Lugat ve Ansiklopedi. Sabah Yaymlan, 1992. Rasim, Ahmed. Falaka.

Hazirlayan

M. Sabri Koz. 3. Basun.

Istanbul; ARBA Yaymlan, 1987.

---. Muharrir Bu Ya!. Hazulayan; Hikmet Dizdaroglu, istanbul; Milli Egitim Basrrnevi, 1990.

Temel Britannica. Hurriyet Yaymlan, 1992.

/