International
e-ISSN:2587-1587SOCIAL SCIENCES STUDIES JOURNAL
Open Access Refereed E-Journal & Indexed & Puplishing
Article Arrival : 31/12/2019 Related Date : 10/02/2020 Published : 10.02.2020
Doi Number http://dx.doi.org/10.26449/sssj.2098
Reference Kolukırık, F.Ü. & Kılıçarslan, H. (2020). “Hacı Bayram Camii Kaligrafik Süslemeleri”, International Social Sciences Studies Journal, (e-ISSN:2587-1587) Vol:6, Issue: 56; pp:578-586.
HACI BAYRAM CAMİİ KALİGRAFİK SÜSLEMELERİ
1Haci Bayram Mosque Calligraphic Decorations
Fatma ÜNSAL KOLUKIRIK
Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı, Kırşehir /TÜRKİYE ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-2279-2606
Doç. Hande KILIÇARSLAN
Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Neşet Ertaş Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Kırşehir /TÜRKİYE ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-9332-4730
ÖZET
Hacı Bayram Camii Ankara’nın Ulus semtinde 14. ve 15.
yüzyılda Hacı Bayram-ı Veli adına inşa edilmiştir. Cami ve türbe, meydana adını veren Ogüst-Augustus (Monumentum Anciranium) tapınağının hemen yanında yer almaktadır.
Tapınak ve caminin yan yana inşa edilmesi, Türk insanının hoşgörüsü ile birlikte Hacı Bayram-ı Veli’nin birleştirici düşüncelerini güzel bir şekilde ortaya koymaktadır. Hacı Bayram Camii’nin yapımı Hacı Bayram-ı Veli’nin ölümünden iki yıl önce 831 H. (1427/28) gerçekleştirilmiştir.
Cami süslemelerinden hüsn-i hat (güzel yazı) karşılığında, calligraphy (kalligrafi) kelimesi kullanılmaktadır.
Ansiklopediler, kaligrafi sözcüğünü “güzel yazma, estetik kurallara bağlı kalarak ölçülü yazma sanatı” şeklinde tanımlamaktadır.
Hacı Bayram Camii’nin erkekler bölümünde sekiz adet iç mekan kaligrafik süslemelerinin incelemesi yapılmıştır. Hat sanatı açısından oldukça zengin yazı örneklerinin yer aldığı âyet-i kerimeler, esma-ül hüsna’dan bir kısım ve dua metinleri bulunmaktadır. Bu süslemelerin günümüzde anlam kazanması için Arapça ve Türkçe okunuşları da verilmiştir. Caminin erkekler bölümünde yer alan süslemelerin birbirinden farklı şekillerde yazıldığı tespit edilmiştir. Erkekler bölümünde celi sülüsle yazılmış bölümler ağırlıklıdır. Süslemeler genel olarak kapı ve pencere üstlerinde yer almaktadır.
Hacı Bayram Camii’nin içinde bulunan yazılar harf bünyeleri ve tasarımı açısından oldukça değerlidir. Araştırmada camii içinde kullanılan yazılarda, hangi metinlerin hangi yazı çeşidiyle yazılmasına değinilmiş ve yazıların nasıl korunduğuna dair bilgiler verilmiştir. Aynı zamanda kullanılan yazım teknikleri ve kalem ölçüleri gibi konularla alakalı bilgi verilmiş olup yazıların biçimsel özellikleri farklı açıdan tekrar vurgulanmıştır.
Bu camide XX. yüzyılın meşhur hattatı Mustafa Halim Özyazıcı (1898-1964)’nın güzel yazıları da bulunmaktadır.
Yapmış olduğumuz bu araştırmada yazılar incelenip kaligrafi açısından değerlendirmesi yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Cami, kaligrafi, sülüs, kûfi, süsleme.
ABSTRACT
Hacı Bayram Mosque was built in the 14th and 15th centuries in Ulus district of Ankara on behalf of Hacı Bayram-ı Veli. The mosque and his tomb are located right next to the temple of Augustus (Monumentum Anciranium), which gave the square his name. The building of the temple and the mosque side by side reveals the unifying thoughts of Hacı Bayram-ı Veli with the tolerance of Turkish people. The construction of the Hacı Bayram Mosque was completed 831 H. (1427/28) two years before the death of Hacı Bayram-ı Veli.
The word calligraphy is used in exchange for husn al-hat (beautiful writing), one of the mosque ornaments.
Encyclopedias define the word calligraphy as “beautiful writing, measured art by adhering to aesthetic rules”.
In this dissertation, eight interior calligraphic ornaments in the men's section of the Hacı Bayram Mosque were examined.
There are verses from the Quran, the beautiful names of God, and some invocation writings which have various examples of calligraphy in Islamic art history. Arabic origins and Turkish transcriptions of these ornaments are also written. It was realized that the ornaments in the men's section of the mosque were written in various still. In this section, the calligraphy ornaments were mostly written in celi sulus-one of the Arabic calligraphy stills. The ornaments are generally located on top of the doors and windows’ edge.
The calligraphy inside the Mosque is very valuable in terms of the letters’ shapes and design. This research can give information about which ornament’s texts are written with which type of calligraphy still, and how the texts are protected throughout centuries. Besides, some information is also given related to topics such as calligraphy techniques and pen sizes and shapes. Moreover, the stylistic features of these ornaments were explained from different perspectives.
In this mosque, there are also some beautiful calligraphy samples of the famous calligraphist in the XX. century, Mustafa Halim Özyazıcı (1898-1964). In this research, the ornaments have been examined and evaluated in terms of calligraphy techniques.
Review Article
1. GİRİŞ
Yazının ortaya çıkmasıyla birlikte daha kesin yargılara varabildiğimiz tarihi süreç, insanların yaşayışları, inanışları, devletlerin nasıl kurulduğu, nasıl yönetildiği, nasıl yıkıldığı gibi birçok konu hakkında günümüz dünyasını aydınlatmaktadır. Geçmişten gelen kaynaklar günümüzde yaşadığımız olaylara ders olabilecek mahiyette iken bazen de örnek alınması gereken abidevi eserler olarak karşımıza çıkmaktadır. İşte bu bağlamda Türk-İslam medeniyeti ve bu medeniyetin günümüze bırakmış olduğu sayısız birçok eser hayati önem taşımaktadır (Kara, 2015: 30).
İslam dininin ortaya çıkışıyla başlayan ve sonrasında Türklerin islamiyeti kabul edip benimsemeleriyle devam eden dönemde dini, askeri ve sivil alanlarda mimari adına birçok gelişme yaşanmıştır. Her İslam medeniyeti kendi zevk ve dehalarını yaşadıkları coğrafi bölgeye adapte ederek, günümüzde önemli olan birçok eser inşa etmiştir. Hiç şüphesiz bu eserler arasında camiler de önemli bir yere sahiptir.
Süsleme bir yapıyı kullanış amacıyla birlikte göze daha güzel göstermek için çeşitli türlerde yapılmış olan estetik çalışmaların tümüne verilen isimdir. Süsleme bir şeyin daha güzel, daha göz alıcı olmasını sağlamaktır.
Hat, tezhip ve minyatür sanatları Osmanlı döneminden beri devam eden, biraz da yok olmaya yüz tutan geleneksel sanatlar arasındadır. Sözlükte “Yazmak, çizmek, kazımak, alamet koymak”
anlamlarına gelen “hatt” kelimesinin mastarından türeyen ve “yazı, çizgi; çığır, yol” anlamlarına gelen
“hat” kelimesi, terim olarak “Yazıyı estetik ölçülere bağlı kalarak güzel bir şekilde yazma sanatı”
anlamında kullanılır (Derman, 1995: 16).
Hat sanatının diğer sanatlar içinde ön plana çıkmasının sebebi, hiç şüphesiz Kur’an’ın etki alanının genişliğidir. Çünkü Kur’an, bir taraftan insanların sosyal ve kişisel hayatlarını düzene koyarken, aynı zamanda onların sanatsal ihtiyaçlarına da olumlu etkiler yapmaktadır (Faruki, 1999: 387).
Hat sanatçısının taklit etme gibi bir düşüncesi yoktur. Hat sanatçısı, sadece yazının belli formlarına sadık kalmakla yükümlü olduğunu düşünmektedir. Bunun dışında hat sanatçısını sınırlayan ve sanatını ortaya koyarken belli kural ve kaidesi yoktur. Yani hat sanatçısı sanatını icra ederken hürdür, özgürdür (Ayvazoğlu, 1992: 73).
Kutsal kitabımız Kur-an’ı Kerim’in Arap lisanıyla indirilmesi ve ayetlerin yazımının da haliyle Arapça olması bu yazının değerini arttırmış, Türk hattatlarının elinde sanat halini almıştır. Kaligrafi, Kur-an’ı Kerim güzel yazılmasından, mimari alana kadar birçok sahada kullanılmış ve her daim kullanım alanı bulmuştur. Bu bağlamda camilerde önemli bir mimari eleman olan süsleme unsurları olarak geometrik ve bitkisel motiflerin yanında yazıyı da görmekteyiz. Birçok âyet-i kerime, esma-ül hüsna metinleri, dua ve hadis metinleri gibi birçok ibare yazılmış ve süsleme unsuru olarak da kullanılmıştır (Kara, 2015: 31).
Cami süsleme sanatı; kubbe, tavan ve iç duvarları sıva, ahşap, bez, taş, deri gibi elemanlar üzerine renkli boyalar, kabartma ve bazende altın varak kullanılarak ince uzun kıllı kalem tabir edilen fırçalarla yapılan süslemelere denir.
Mermer, sıva, taş, ahşap, bez, deri üzerine renkli boyalar ya da altın varak kullanılarak kalem adı verilen numaralı fırçalar ile yapılan süslemelere kalemişi ve bu işi yapan sanatçılara da nakkaş denilmektedir (Nemlioğlu,2007: 10,11). Osmanlı mimarisinde sıva üzerine yapılan kalem işlerinden sonra en çok kullanılan teknik ahşap üzerine yapılan kalem işi tekniğidir (Nemlioğlu,2007: 29).
Kaligrafik süslemelerinin en çok kullanıldığı camilerden bazıları; Beyşehir Eşrefoğlu Camii, Bursa Ulu Camii, Konya Alaeddin Camii, Zincirli Camii vb. şeklindedir. Birçok camide kaligrafik süslemeler yaygın olarak kullanılmıştır. Kaligrafik süslemelerin kullanıldığı en önemli eserlerden biriside Hacı Bayram Camii’dir.
Hacı Bayram Camii süslemelerinde genellikle ahşap üzerine kaligrafi süsleme yapılmıştır. Mihrap, minber, vaaz kürsüsü, kapı ve pencere üstlerindeki süslemelerde sıklıkla kullanılmıştır. Bu alanların süslemeleri ahşap üzerine renkli kalem işi tekniği kullanılarak yapılmıştır. Kaligrafik süslemeler bitkisel motiflerle desteklenmiştir.
Hat sanatı açısından oldukça zengin yazı örneklerinin yer aldığı Hacı Bayram Camii’nde bu araştırmada, erkekler bölümünde bulunan sekiz adet iç mekan kaligrafik süslemeleri incelenmektedir.
Kaligrafik süslemeler farklı tasarım ve tekniklerle yazılmıştır. Erkekler bölümünde ve harim bölümünde yer alan süslemelerin birbirinden farklı şekillerde yazıldığı tespit edilmiştir. Harim bölümünde sülüsle yazılmış süslemeler mevcutken, kadınlar bölümünde kûfi yazılar ve erkekler bölümünde sülüs yazılar mevcuttur.
Hacı Bayram Camii’nin içinde bulunan yazılar harf bünyeleri ve tasarımı açısından oldukça değerlidir.
Araştırmada cami içinde kullanılan süslemelerin günümüze kadar nasıl korunduğu incelenmiştir.
Süslemelerde kullanılan yazım teknikleri ve kalem ölçüleri hakkında bilgiler verilmiş, kaligrafinin biçimsel özellikleri farklı açılardan incelenmiştir.
Bu araştırmada yazılar incelenip kaligrafi örnekleri fotoğraflarla desteklenerek Arapça, Türkçe açıklamaları yapılmıştır. Araştırmanın konusu olan kaligrafi yazılarının fotoğrafları, Kasım 2018 tarihinde çekilmiştir.
Bu camide XX. yüzyılın meşhur hattatı Mustafa Halim Özyazıcı (1898-1964)’nın güzel yazıları da bulunmaktadır. Hattat Mustafa Halim Özyazıcı 14Ocak 1898’de İstanbul’da doğmuş, 30 Eylül 1964’te aynı kentte ölmüştür.
Babası Kırım’dan, annesi Sudan’dan İstanbul’a gelmiştir. Hattat Mustafa Halim Özyazıcı yazıya babasının özendirmesiyle başlamıştır. Gülşen-i Maarif Rüşdiyesi’n-deyken o zamanki adı Musa Azmî olan ünlü hattat Hâmid Aytaç’ın dikkatini çekerek ondan kaligrafi öğrenmiştir. Bir yıl kadar Sanayi-i Nefise Mekte-bi’ne (sonra Güzel Sanatlar Akademisi, bugün Mimar Sinan Üniversitesi) devam ettikten sonra ayrılmış ve hattat yetiştiren Medresetü’l-Hattatin’e girmiştir. Önce Hasan Rıza’dan (1849-1920) sonra da Kâmil Akdik’ten sülüs ve nesih yazıları öğrenmiştir. Ayrıca Hulusi Efendi’den nestálik, Tuğrakeş İsmail Hakkı’dan (Al-tunbezer) celi sülüs ile tuğra, öğrenerek1918’de mezun olmuştur. Öğretmenlik edecek düzeye ulaşmıştır. Okulu bitirdikten sonra önce Divan-ı Hümâyûn Kalemi’nde çalışmış daha sonra Babiali semtinde bir yazıhane açarak serbest yaşama atılmıştır.
1946’da Güzel Sanatlar Akademisi’ne yazı öğretmeni atanmıştır. 1963’te emekli oluncaya kadar birçok öğrenci yetiştirmiştir (Bilen, 2001:5).
Halim Özyazıcı yazının her türünde yapıt vermiştir. Yazıyı önce aklında tasarlar, ayrıca taslak yapmadan yazardı. Bir sureyi istenilen ölçüye ve boşluğa uygun düşecek biçimde istif halinde yazmakta çok ustaydı. Hacı Bayram Camii’nde yapmış olduğu eserler de ustalık eserleridir.
Bu çalışmanın amacı; Camide kullanılan iç mekân süslemelerin yapıldığı dönem incelenerek ve restore edildikten sonraki biçimleri karşılaştırılarak bilgi vermektir. Süsleme çeşitlerinin nerelerde ve nasıl kullanıldığı hakkında bilgiler verilip hem yazım hem okunuş bütünlüğü sözlü kaynaktan bilgiler alarak incelemektir.
Ayrıca Hacı Bayram Camii’nde bulunan yazıların kaligrafi açısından oldukça değerli olduğu konusuna katkı sağlamak, camide kullanılan kaligrafilerin günümüze kadarki değişim sürecini karşılaştırarak fotoğraflarla desteklemek ve anlam bütünlüğü kadar biçimsel özelliklerinin de ayrı bir öneme sahip olduğunu vurgulamaktır.
2. HACI BAYRAM CAMİİ
Roma Çağının önemli yapılarından biri olan Hacı Bayram Camii Ankara’nın Ulus semtinde yer almaktadır. Bulunduğu meydana adını veren Ogüst-Augustus (Monumentum Anciranium) tapınağının hemen yanında yer almaktadır (Tüfekçioğlu, 2002:5).
Hacı Bayram Camii Ogüst meydanında Bayram sokağındadır. Yapı tamamen tuğla ile kaplıdır.
köşesinden Ogüst mabedi bitişir. Yapı Vakıflar Genel Müdürlüğü mimarı Alâaddin Bey’in yaptığı bir plana göre yenilenmiş ve 1940 yılında restore edilmiştir (Sezgit, 1976: 12).
Hacı Bayram Cami bugünkü haliyle 17. ve 18. asır camilerinin karakterlerini taşımaktadır. Zemin katta 437 metrekarelik, üst kattaki mahfilde ise263 metrekarelik bir kullanım alanı mevcuttur (Şekil: 1).
Şekil 1: Hacı Bayram Camii ve çevresi restitüsyonu (Başkan, 1998: 17)
Taş kaideli tuğla duvarlı ve kiremit çatılı bir yapı olan Hacı Bayram Camii kuzey-güney doğrultusunda derinlemesine dikdörtgen bir yapıya sahiptir. Yapının güneyinde Hacı Bayram-ı Veli Türbesi, doğusunda ise Augustus Tapınağı yer almaktadır.
Caminin doğu cephesindeki kapının sağında, altta ve üstte 3’er, solunda ise altlı üstlü 2’şer olmak üzere 10 adet pencere bulunmaktadır. Cami bu cephenin güney-doğu köşesi ile Augustus Tapınağı’na dayanmaktadır (Ayni,1986: 104) (Resim: 1). Bu cephedeki pencereler ile tuğla duvar kaplamaları geç dönemlerde yapılmıştır.
Resim 1: Hacı Bayram Camii - Augustus tapınağı (Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2013)
Yapının doğu cephesinde eksenden kuzeye doğru eklenmiş basık yuvarlak kemerli dikdörtgen ilmelerin kuşattığı bir kapı yer almaktadır. Bu kapı, batı ve kuzey yöndeki kapılar gibi son cemaat yerine doğrudan
kadınlar mahfilinin hemen önünde harime açılmaktadır. Bu kapının kuzeye doğru alt köşesinde, son cemaat yerinde bulunan bir başka kapı da çilehaneye açılmaktadır(Başkan, 1998: 20).
Cami pek çok restorasyon görmüştür. Bu restorasyonların sayısı kesin bilinmemektedir. Camiyi yapanın Mehmed Bin Ebûbekir Hemadanî olduğu, minare altında bulunan mezar taşında yazılı bulunduğu yazmaktadır.16. yüzyılda restore edildiği ve Nakkaş Mustafa tarafından nakışlarının yeniden yapıldığı bilinmektedir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilirken caminin iç mekân süslemelerine eklemeler yapılmıştır. Caminin erkekler bölümünde, alt sıra pencerelerinin üstlerine kadar çini süslemelerle kaplanmıştır (Resim:2). Bu çinilerin üstlerinde mavi zeminli bir sıra çini süsleme bulunmaktadır. Buradaki eski çini süslemelerin III. Mustafa devrine ait olduğu bilinmektedir (Subaşı, 1991: 287).
Resim 2: Hacı Bayram Camii çini süslemeleri (Ünsal Kolukırık, 2018)
18. Yüzyıla ait Hacı Bayram-ı Veli Camii’nin taklit kündekâri tekniği ile yapılmış ahşap minberinin üzeri de kalemişi tekniğiyle süslenmiştir. Diğer,17. ve 18. yüzyıl Ankara mescit ve camilerinin minberlerinde de görülen bu uygulama, bir dönem özelliği olarak öne çıkmaktadır. Camideki minber daha sonraki dönemlerde boya ile çeşitli şekillerde boyanarak süslenmiştir. Minberde herhangi bir yapım veya onarım kitabesi yoktur (Başkan, 1998: 28).
Hacı Bayram Camii’nin harim kısmının alt katında, yani bodrumda bir çilehane yer almaktadır. Biri, harimin doğu kapısı yanına açılan, ancak şimdi bir ızgara ile kapatılan, diğeri ise ilk, son cemaat yerinin doğu köşesinde olmak üzere çilehanenin iki asıl girişi bulunmaktadır. Çilehanenin bulunduğu bodrum katı da harim gibi dikdörtgen planlıdır.
Ankara Hacı Bayram Camii yazıları Sami Efendi üslubunda ve sanatının olgunluk devri eserlerindendir.
Yazıların tamamı Kur’an-ı Kerim’den seçilen ayetlerden oluşmaktadır. Kaligrafilerin yazılış tarihi kesin bilinmemektedir. Caminin 1940 yılında geniş çaplı bir restorasyondan geçtiği düşünülmektedir.
Kaligrafiler, 1940 yılında yazıldıysa, restorasyon sonrası değişime uğramıştır. Yazılar kapı ve pencere üstlerine göre özel siparişle yazdırılmıştır (Başkan, 1998: 30).
Hacı Bayram Camii kaligrafik süslemelerin incelemesi titiz bir çalışmanın ürünüdür. Araştırmamıza konu olan Hacı Bayram Camii kaligrafik süslemelerin özellikleri, Arapça fotoğrafları, Türkçe okunuş ve anlamının araştırmaya sağladığı katkının ne kadar önemli olduğunu görmekteyiz.
Hat sanatının Hacı Bayram Camii’nin çeşitli yerlerinde farklı türlerde kullanılmasıyla biçimsel bütünlüğü tamamladığı görülmektedir. Aynı zamanda, zamanının en iyi hattatları tarafından yapılması da günümüzdeki diğer camilerden farklı olduğunu göstermektedir.
Hacı Bayram Camii içerisinde bulunan hat levhalarıyla, duvar ve sütunlardaki kalem işleriyle, mihrap yazıları hat ile sanatının en güzel örneklerini bünyesinde barındırmaktadır. Hacı Bayram Camii, ahşap, alçı ve çini ile yapılan süslemelerle de oldukça zengin bir yapıya sahiptir.
3. HACI BAYRAM CAMİİ İÇ MEKÂN KALİGRAFİK SÜSLEMELERİ
Hacı Bayram Camii’ndeki Halim Özyazıcı tarafından yazılan yazıların tamamı celi sülüs2 iledir. Yazılar
caminin son cemaat kısmından harim kısmına geçişte kullanılan giriş kapısı, sağ yan giriş ve aktif olmayan sol yan giriş kapısının iç ve dış tarafında yer almaktadır. Yazıların yazılış tarihi yoktur fakat hattat imzası giriş kapısının iç tarafındaki levhada bulunmaktadır. Yazılar siyah boyalı ahşap zemin üstüne altını andıran sarı bir boya ile yazılmıştır.
Caminin son cemaat kısmından harim kısmına geçişte kullanılan giriş kapısında (Dış taraf) yer alan celî sülüs; Kur’an-ı Kerim’in Sâd suresinden bir ayetle süslenmiştir. Süslemenin boyutu 60x160 cm’dir (Resim 3).
Resim 3: Caminin geçişte kullanılan giriş kapısındaki celî sülüs (Dış taraf) (Ünsal Kolukırık, 2018)
Türkçe okunuşu:“Cennâti adnin müfettehaten le hümü’l ebvâb”(Sâd suresi, 50. Ayet)
Anlamı: “Kapıları yalnızca kendilerine açılmış Adn cennetleri vardır” (Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
Caminin harim kısmından son cemaat kısmına geçişte kullanılan giriş kapısında (İç taraf) yer alan celî sülüs; Kur’an-ı Kerim’in Meâric suresinden bir ayetle süslenmiştir. Süslemenin boyutu 40x170 cm’dir (Resim 4).
Resim 4: Caminin geçişte kullanılan giriş kapısındaki celî sülüs (İç taraf) (Ünsal Kolukırık, 2018) Türkçe okunuşu: “Vellezîne hum alâ salâtihim yuhâfizûn, Ulâike fîcennâtin mukremûn” (Meâric Sûresi, 33-34. Ayet)
Anlamı: “Onlar namazlarını titizlikle koruyan kimselerdir. İşte onlar cennetlerde ikram göreceklerdir”
(Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
Caminin sağ (dış kısım) giriş kapısı üzerindeki süslemede ayetler Hicr suresindendir. Süslemenin boyutu 50x160 cm’dir (Resim 5).
Resim 5: Caminin sağ giriş kapısı üzerindeki süsleme (Dış taraf) (Ünsal Kolukırık, 2018)
Türkçe okunuşu: “Kâlelâhu teâla inne’l- müttekîne fi cennâtîn ve uyûnin üdhulûhe bi selâmin âminîn”
(Hicr Suresi 45-46. ayet).
Anlamı: “Şeytana uymaktan korunan müttakîler ise cennetlerde ve pınar başlarındadırlar. Esenlikle, emin olarak girin oraya (denir onlara)” (Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
Caminin sağ (iç kısım) giriş kapısı üzerindeki süslemede Zümer suresinden ayetler yer almaktadır.
Süslemenin boyutu 50x160 cm’dir (Resim6).
Resim 6: Caminin sağ giriş kapısı üzerindeki süsleme (İç taraf) (Ünsal Kolukırık, 2018) Türkçe okunuşu: “Selâmün aleyküm tıbtüm fedhulûhâ hâlidîn” (Zümer Suresi 73. ayet).
Anlamı: “Selam olsun sizlere, ne mutlu size. Haydi, ebediyyen kalmak üzere giriniz oraya (cennete)”
(Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
(Resim 6)’daki süsleme Hattat Halim Özyazıcı’ya aittir. Süslemede “Kâlelâhu teâla” (Allah şöyle diyor) ibaresi kullanılmış olup diğerlerinde tekrarlanmamıştır.
Caminin erkekler bölümündeki tüm pencerelerin üzerinde “Kelime-i tevhid” süslemesi bulunmaktadır.
Kelime-i tevhidin boyutları 20x100 cm’dir (Resim 7).
Resim 7: Pencerelerin üzerindeki kelime-i tevhid yazısı (Ünsal Kolukırık, 2018) Türkçe okunuşu: “Lâilaheillallâh Muhammedü’r-rasûlullâh.”
Anlamı: “Allah’tan başka ilah yoktur. Hz. Muhammed (s.a.v) Allah’ın Peygamberidir” (Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
Caminin giriş kısmının solunda bulunan kapı üzerindeki süslemede Bakara suresinden ayetler bulunmaktadır (Resim 8).
Resim 8: Caminin sol giriş kapısı üzerindeki süsleme (İç taraf) (Ünsal Kolukırık, 2018)
Türkçe okunuşu: “Hâfizû alâs salavâti ves salâtil vustâ ve kûmû lillâhi kânitîn” (Bakara Suresi 238. ayet).
Anlamı: “Namazları ve orta namazı aksatmadan kılın, huşû içinde Allah’ın huzurunda durun” (Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
Caminin giriş kısmında, erkekler bölümündeki tüm pencerelerin üzerinde olduğu gibi (Resim 7), minber kapısı üzerinde de “Kelime-i tevhid” yazısı bulunmaktadır (Resim 9).
Resim 9: Minber kapısı üzerindeki kelime-i tevhid yazısı (Ünsal Kolukırık, 2018) Türkçe okunuşu: “Lâilaheillallâh Muhammedü’r-rasûlullâh.”
Anlamı: “Allah’tan başka ilah yoktur. Hz. Muhammed (s.a.v) Allah’ın Peygamberidir” (Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
Minber merdivenlerinin en üst kısmındaki süslemede Enbiya suresinden bir ayet bulunmaktadır (Resim 10).
Resim 10: Minber merdivenlerinin üst kısmındaki süsleme (Ünsal Kolukırık, 2018) Türkçe okunuşu: “Ve mâ erselnâke illâ rahmeten lil âlemîn.”
Anlamı: “Seni (ey Rasûlüm), ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiya Suresi, 107. ayet) (Karalı, 2018, Sözlü görüşme).
4. SONUÇ
Araştırma kapsamında Ankara’nın Ulus semtinde yer alan Hacı Bayram Camii’nin kaligrafik süslemeleri incelenmiştir. Elde edilen bilgiler fotoğraflarla desteklenmiştir.
Camide süslemelere ait harim bölümü, erkekler bölümü ve kadınlar bölümü olmak üzere üç bölüm bulunmaktadır. Bu araştırmada, iç mekan süslemelerinden erkekler bölümünde bulunan sekiz süsleme incelenmiştir. Bu kaligrafik süslemeler genel olarak celi sülüs ile hattat Halim Özyazıcı tarafından yazılmıştır.
Hacı Bayram Camii’nin içinde bulunan yazılar harf bünyeleri ve tasarımı açısından oldukça değerlidir.
Kullanılan yazım teknikleri ve kalem ölçüleri gibi konularla alakalı bilgiler verilerek, yazıların biçimsel özellikleri farklı açıdan vurgulanmıştır.
Camide süsleme olarak pencere üstlerinde ve minber kapısı üzerinde kelime-i tevhid çokça kullanılmıştır.
Ayrıca kelime-i tevhid haricinde süslemelerde; Bakara suresi, Enbiya suresi, Zümer suresi, Hicr suresi, Meâric suresi ve Sâd suresinden ayetler bulunmaktadır.
Hacı Bayram Camii’nin günümüze kadar sağlam gelmesinde en önemli rolü oynayan 1940 ve 1970 yılı Vakıflar Genel Müdürlüğü restorasyonlarıdır. Fakat bu restorasyonlar cami yapısını ve kaligrafi süslemeleri tarihi kimliğinden uzaklaştırmıştır. Örneğin; yazılar siyah zeminli ahşap üstüne geçirilirken bazı harflerin
keskin hatları kaybolmuştur. Süslemelere etki eden bu restorasyonlar gerek renk gerek malzeme olarak süslemelerin yapıldığı dönemdeki dokusunu kaybetmesine neden olmuştur.
Hacı Bayram Camii’nin kaligrafik süslemeleri, restorasyonlardan sonra ilk yapımındaki renk ve tarihi dokusunu kaybetmiştir. Restoratörler, bu aşamada kaligrafi sanatını koruma açısından önemlidir.
Günümüze kadar olan değişimini en aza indirmek için uzman kişilerden yardım alınmalıdır.
Bu tip mekan süslemeleri gelecek kuşaklara özgün bir şekilde aktarılmalıdır. Kültürel mirasımızın bir parçası olan kaligrafik süslemelerin doğru kaynaklarla aktarımı kamu kurumlar aracılığı ile gerçekleştirilmelidir.
KAYNAKÇA Yazılı Kaynaklar
Akbaş, G. (2018). “Çağdaş Tasarımda Sayısal Kaligrafi Ve Deneysel Uygulama Çalışmaları”, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara.
Arseven, E. (1947). “Sanat Ansiklopedisi”, (II: 924).
Aslan, H. (2014). “Kaligrafinin Tarihsel Gelişimi ve Öğretim Teknikleri”,Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Arel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Ayni, M. A. (1986). Hacı Bayram-ı Veli (Sadeleştiren H. Rahmi Yananlı), İstanbul.
Ayvazoğlu, B. (1992). İslam Estetiği, Ağaç Yayıncılık, İstanbul.
Başkan, S. (1998). Ankara Hacı Bayram-ı Veli Camii ve Türbesi, T.C. Kültür Bakanlığı Tanıtma Eserleri, Ankara.
Bilen, Y. (2001). “Hattat Mustafa Halim Özyazıcı Hayatı, Sanatı ve Eserleri”.(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Derman, U. (1995). “Hat md.” (DİA), İstanbul.
Faruki İ. R. & Faruki L. Lamia (1999). “İslam Kültür Atlası”, (Çev.: M. Okan Kibaroğlu &Zerrin Kibaroğlu), İnkılap Yayınları, İstanbul.
Kara, K. &Yıldırım, M. (2015). “Bursa Ulu Camii Mihrap Yazıları”, Ankara.
Nemlioğlu, C. (2001). “Göçeli (Gökçeli) Camii”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, C.II, Konya.
Sezgit, B. (1976). Hacı Bayram Veli, Ankara.
Subaşı, M. H. (1991). Hamit Aytaç, (DİA), IV, s. 287, İstanbul.
Tüfekçioğlu, A. (2002, Temmuz-Ağustos). “Tük Mimarisinde Yazı”. Yeni Türkiye Dergisi, s. 46.
Sözlü Kaynaklar
Ahmet Karalı, Hacı Bayram Camii İmamı, Ankara. (Görüşme: Kasım, 2018) Fotoğraflar
Ünsal Kolukırık, F. 2018.
