Educational Sciences
Volume 13/27, Fall 2018, p. 971-990 DOI: 10.7827/TurkishStudies.14174
ISSN: 1308-2140 Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi A r t i c l e I n f o / M a k a l e B i l g i s i
Received/Geliş: Eylül 2018 Accepted/Kabul: Aralık 2018 Referees/Hakemler: Dr. Öğr. Üyesi Celal İNCE – Dr. Öğr. Üyesi Taha YAZAR
This article was checked by iThenticate.
KÜLTÜRLEŞME STRESİ KISKACINDAKİ SURİYELİ ÖĞRENCİLER*
Kasım KARATAŞ** - Mustafa BALOĞLU***
ÖZET
Kültürleşme, farklı kültürel özelliklere sahip bireyler arasında gerçekleşen etkileşimlere bağlı olarak ortaya çıkan, sosyal ve psikolojik dönüşüm sürecidir. Bu süreçte göçmen bireylerin yaşadıkları psikolojik ve sosyo-kültürel uyuma bağlı sorunlar, kültürleşme stresini doğurmaktadır. Kültürleşme stresi yaşayan bireylerin stresle başa çıkma becerileri yeterli değilse, psikolojik ve sosyolojik boyutlarda bireysel ve sosyal düzlemde farklı problemlerin doğması güçlü bir olasılık olarak karşımıza çıkmaktadır. Sağlıklı bir kültürleşme ve toplumsal bütünleşme için kültürleşme stresinin etkilerinin çeşitli stratejiler izlenerek azaltılması gerekmektedir. Kültürleşme stresi, göçmen öğrencilerin tek başına üstesinden gelebilecekleri bir durum değildir. Türkiye’de yaşayan Suriyeli öğrencilerin kültürleşme stresi yaşamaları riskinin yüksek olması olgusundan hareketle, bu kuramsal çalışmada kültürleşme stresi ve ilişkili faktörler açıklanmaktadır. Suriyeli öğrencileri ülkemize zorunlu göç etmeye neden olan koşullar, göç öncesinde, sürecinde ve sonrasında yeni kültürel çevreye uyum sağlamada karşı karşıya kaldıkları travmatik deneyimler onların kültürleşme stresini artırmaktadır. Bu noktada özellikle eğitim sürecinde başta öğretmenler ve okul yöneticileri olmak üzere diğer eğitim paydaşlarının Suriyeli öğrencilere kültürleşme sürecinde destek sağlanması ve kültürleşme stresinin olumsuz doğurgularının azaltılması için çaba sergilemesi gerekmektedir. Bununla birlikte, Suriyeli göçmen öğrencilerin yeni kültürel bağlama psikolojik ve sosyo-kültürel uyum sağlaması ve toplumsal huzurun güvence altına alınması adına ev sahibi kültür üyelerinden de göçmen kültürün
* Bu çalışma 18-22 Nisan 2018 tarihleri arasında düzenlenen 27. Uluslararası Eğitim Bilimleri Kongresi'nde (ICES/UEBK-2018) sözlü bildiri olarak sunulmuştur.
değerlerini anlayabilmesi ve empati yapabilmesi, iletişime açık ve hoşgörülü olması beklenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kültür, kültürleşme, kültürleşme stresi,
Suriyeli göçmenler
SYRIAN STUDENTS IN THE FORCEPS OF ACCULTURATION STRESS
ABSTRACT
Acculturation is a process of social and psychological transformation that occurs due to interactions between individuals with different cultural characteristics. In this process, problems related to the psychological and socio-cultural adaptation of immigrants lead to acculturation stress. If individuals are not able to cope with acculturation stress, it is a strong possibility that psychological and sociological problems will arise at the individual and societal levels. The negative effects of acculturation stress must be reduced to manageable level so that a healthy acculturation and social integration may become possible. Various strategies at the individual and societal levels are to be employed to achieve the goal. However, acculturation stress is not something that immigrant students can come through alone. The current paper is a theoretical study which draws attention to the fact that higher acculturation stress among Syrian students living in Turkey and describes the related factors that acculturation stress associated with. The traumatic experiences of Syrian students before and during the migration process, which pushed Syrian students to migrate to our country, and their experience of adapting to the new cultural environment after migration have increased the possibility of experiencing acculturation stress among this group. The point is made in the paper that starting from teachers and school administration, all stakeholders should provide support for Syrian students in their acculturation journey and strive to reduce the negative implications of acculturation stress. Moreover, in order to ensure that Syrian students psychologically and socio-culturally adapt to new cultural context and that social peace is assured, the members of the hosting culture are expected to be able to understand and appreciate the cultural values of immigrant culture as well as be open to communication.
STRUCTURED ABSTRACT
Introduction
Migration is characterized as a spatial movement and transferring from one location to another, from a social or political unit to another (Faist, 2003). In the short and long term, people are the leading actors in the adaptation process and the most affected entity by the phenomenon of migration as a result of its reflections in the social field (Akıncı, Nergiz & Gedik, 2015). Migration can impel people into psychological difficulties due to its inherent difficulties, regardless of whether it is voluntary or compulsory. Migrants have to adapt both psychologically and
socio-culturally to the new environment. Psychological adaptation is the normalization of affective reactions and correlates with the individual's well-being and self-esteem. Sociocultural adaptation is acquiring sociocultural skills that can help individuals communicate successfully with the individuals from different cultures in a positive understanding (Hui et al., 2015). These adaptation processes, which develop differently in relation to different cultures, are considered as the preliminary steps of cultural and social integration. People who carry their cultural characteristics to a different cultural context for various reasons inevitably interact with other cultures. Migration as a result of various reasons such as globalization, humanitarian needs, education, natural disasters and war is an important reason in creating interactions between different cultures and preparing the ground for acculturalization (Özkul, 2013). In this sense, migration plays an active role in the transformation of sociological and cultural components of societies. Indeed, cultural interaction is one of the most important elements that add dynamism to any culture. As a result of the interaction between different cultural groups, people learn something from each other and this process is referred to as as acculturalization in the literature (Berry et al., 1987; Ataca & Berry, 2002; Chun, Moos, & Cronkite, 2006). Acculturation is defined as the change that occurs as a result of the interaction of a group with another group (Flaskerud, 2007). Sam (2006) states that people with different cultural groups who have to live together due to migration interact with and cause each other to change, and that this process ends with acculturalization. The interaction of individuals from different cultures after migration can bring about the problems of cultural adaptation and acculturation stress is one of the most common problems in the process.
Purpose and Importance of The Study
Migration is a phenomenon that involves acculturation stress in its nature and prepares the background for acculturation. It is considered necessary to examine acculturation processes and acculturation stress experienced by Syrian students who have been in Turkey since 2011. Especially in terms of Syrian children, it is important to consider the situation and take actions to prevent the psychological negativities that they experience due to acculturation stress. Otherwise, if the process of migration process cannot be achieved in a comprehensive and systematic way; if the process of acculturation cannot be realized in a planned way, serious sociological and psychological problems are expected to occur. Hancı, Aktaş and Akçiçek (1996), determined that immigrant children experience higher percentages of crime rates than their non-immigrant peers. Aydin, Sahin and Akay (2017) determined that immigrant children have psychological and behavioral problems such as suicide, hyperactivity, risky behaviors such as crime, violence, depression, anxiety, growth deficiency, sleeping and eating disorders, lack of confidence, school failure, smoking, and alcohol addiction. In this context, psychological adversities of Syrian students in pre-and-post immigration and during migration process can lead to difficulty in terms of psychological adjustment. In fact, immigrant children and adolescents are confronted with multi-faceted and intertwined problems as a result of acculturation and internalization (Force, 2005). Therefore, the aim of this study, which is theoretical in this respect, is to cover psycho-social support systems of Syrian children and eventually help strengthen the
psychological and socio-cultural adaptation of Syrian students in Turkey. In addition, this study is unique to emphasize the importance of psychosocial support programs for Syrian students to adapt to Turkey’s educational system and the society and to contribute to the literature by making suggestions to educational stakeholders.
Conclusions and Recommendations
Acculturation is not a worry-free pavement; on the contrary it has full of troubles. In this process, immigrant individuals experience acculturation stress, which is characterized by psychological, physical, and social difficulties that accompany the process of acculturation. In this respect, the problems related to acculturation experience that took place both before-during-and-after immigration of Syrian students living in Turkey as a result of forced immigration increases the risk of higher accultration stress. It is important to provide adequate and timeful psycho-social support to Syrian students in order to avoid unmanagable accultration stress and to make the process of accultration easier. Syrian students are in need of help to be strengthened cognitively and emotionally to develop their skills to cope with accultration stress. Thus, the psychological strength of the Syrian students will be improved and accultration process will be achieved successfully. Information and awareness-raising activities should be carried out in a way that will eliminate the negative attitudes and approaches of the local people towards Syrians. In this way social integration will be ensured in a healthy way and contribute to the preservation of social peace and justice.
Keywords: Culture, acculturation, acculturation stress, immigrant
students.
GİRİŞ
Göç, uzamsal bir hareket olarak metaforlaştırılmakta ve bir mekandan diğerine veya bir toplumsal ya da siyasal birimden diğerine aktarım şeklinde nitelendirilmektedir (Faist, 2003). Türk Dil Kurumu (TDK)’na göre göç kavramı; coğrafi, ekonomik, toplumsal ya da siyasi sebeplerle bireylerin veya toplulukların bir ülkeden başka bir ülkeye, bir yerleşim yerinden başka bir yerleşim yerine geçici bir süre için ya da bir daha geri dönmemek üzere gitme olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2018). İnsanların farklı bir yere sürekli veya geçici bir süreliğine gitmeleri sadece fiziksel bir yer değişimi olarak değil; psikolojik, sosyolojik, ekonomik ve politik birçok sonuçları olan ve göç eden bireylerle birlikte göç alan toplumun bireylerini de etkileyen ve değiştiren bir olgudur.
Göçün kısa ve uzun vadede bütün yönleriyle toplumsal alandaki yansımaları sonucu, göç olgusundan en çok etkilenen ve uyum sürecinin baş aktörü olan insandır (Akıncı, Nergiz, & Gedik, 2015). Gönüllü veya zorunlu hangi nedenlerle olursa olsun, göç doğasında barındırdığı zorluklar itibariyle insanları psikolojik, sosyolojik ve ekonomik olarak belli güçlükler içerisine itebilmektedir. Özellikle savaş, politik veya bölgesel işkence, ekonomik sorun, açlık ve diğer felaketler nedeniyle zorunlu göç yaşayan bireylerde birçok alanda problemler görülebilmektedir. Bununla birlikte insanları zorunlu göçe iten nedenlerin bir sonucu olarak travmatik yaşantıların etkisiyle insanlarda ruhsal sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Özellikle göç sonrasında yeni gelinen ülkedeki statü belirsizliği, işsizlik, sosyal statü kayıbı, aile ve sosyal destek kaybı, dil öğrenme zorlukları, kültürleşme, adaptasyon vb. durumlar yetişkin göçmenlerin psikolojik sağlıklarını etkilerken, göçmen çocuklarda ise ailenin yaşadığı stresle ilişkili olarak stres yaşaması, yeni dilde eğitim almada yaşanan zorluklar, kültürleşme, etnik ve dinsel
kimlik çatışmaları, ayrımcılık ve sosyal dışlanma gibi olumsuzluklar etkili olabilmektedir (Stevens & Volleberg, 2008). Bhugra (2004), göçmenlik sürecini göç öncesi, göç süreci ve göç sonrası olmak üzere üçe ayırmakta ve her süreçte bireylerin yaşayabileceği psiko-sosyal sorunlara değinmektedir. Bireyin kişilik yapısı, göçle ilgili sorunlarla baş edebilmede bilişsel ve duyuşsal yoksunluklar, göçe ilişkin motivasyon düşüklüğü; göç öncesinde ve sürecinde işkence, yakınların ölümü veya kaybı, yas, stres bozukluğu; göç sonrasında ise kültür şoku, kültürel çatışma, başarısızlık, özlem, bağımlılık, aileden ayrılık, kültürleşememe, kültürleşme stresi, sosyal yalnızlık ve asimilasyon gibi problemler göçmen bireylerde görülmesi olası psikolojik sorunların kaynakları olarak ele alınmaktadır. Bazıları önceden öngörülemeyen bu ve benzeri güçlükler göç sonrası dönemin, göç öncesi ve göç süreci dönemleriyle eşit, hatta bazı durumlarda daha fazla, zorluk barındırabileceğini göstermektedir. Göç sonrası, göçmenlerin sorunlarının yığıldığı ve çözüm için çaba harcandığı bir dönemdir.
Göç sonrası bireyin karşılaştığı güçlüklerin temelinde, yeni ve farklı bir kültüre uyum süreci yatmaktadır (Tuzcu & Bademli, 2014). Göçmenler göç ettikleri yere hem psikolojik hem de sosyo-kültürel uyum sağlamak zorundadırlar. Psikolojik uyum, bireyin iyi olma hali ve benlik saygısını kazanmış olmasına bağlı bir şekilde duyuşsal durumunun normallik göstermesidir. Sosyokültürel uyum ise, bireylerin farklı kültürlere yönelik pozitif bir anlayış içerisinde olması ve farklı kültürlerden bireylerle başarılı bir iletişim kurabilecek şekilde sosyokültürel beceriler edinmesidir (Hui ve diğ., 2015). Farklı kültürler arasında etkileşime bağlı olarak gelişen söz konusu uyum süreçlerinin sağlıklı olması, kültürel ve toplumsal bütünleşmenin ön adımları olarak düşünülmektedir. Bahsedilen şekilde bir uyum ve entegrasyon bazen nesiller boyu devam eden uzun bir süreç olabilmektedir.
İnsanların sahip olduğu kültürel değerlere göre, farklı bir kültüre uyum süreci değişiklik gösterebilmektedir. İnsan duygu, düşünce, davranış ve tepkilerinin temellerini içinde doğduğu kültürün gerçekliklerinden almaktadır. Dolayısıyla, insan kültürüyle var olmakta ve var oldukça kültürünü yaşamaya ve geliştirmeye devam etmektedir. Kültürünün doğal temsilcisi olan insan, kültürüne özgü değerlerini ve davranış kalıplarını farklı kültürlerin içerisinde devam ettirme eğilimindedir; çünkü insanın varoluş sürecini kültürüyle anlamlı kıldığı bilinmektedir (Uygur, 2013). Toplumsallaşmanın önemli bir boyutu olan kültür, insanlara belli sosyo-kültürel normlar ve beklentiler kazandırmaktadır. Bununla birlikte, kültür sadece bir davranış eğilimi değil, aynı zamanda birçok duygu, düşünce ve davranış etkileşimlerinin dinamik bir oluşumu olarak nitelendirilmektedir (Ertürk, 2014). Bu açıdan kültür insanların belli bir kimlik oluşturmasında ve geliştirmesinde önemli ve dinamik bir olgudur.
Farklı kültürlerin yaşam biçimlerinin ve toplumsal uygulamalarının bir araya gelmesinde birçok etken bulunabilmektedir. Çeşitli nedenlerle kültürel özelliklerini farklı bir kültürel bağlama taşıyan insanlar kaçınılmaz bir şekilde diğer kültürlerle etkileşime girmektedirler. Örneğin küreselleşme, kitle iletişim araçları ve internetin yaygınlaşması, insani ihtiyaçların değişmesi, eğitim, doğal afet ve savaş gibi çeşitli nedenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan göç, farklı kültürler arasında etkileşimlerin meydana gelmesinde ve kültürleşmeye zemin hazırlanmasında önemli bir etkendir (Özkul, 2013). Bu anlamda göç, toplumların sosyolojik ve kültürel bileşenlerinin değişmesinde ve dönüşmesinde etkin bir rol oynamaktadır. Nitekim kültüre dinamiklik katan en önemli unsurlardan birisinin de kültürel etkileşimdir. Kültürel yayılmanın bir sonucu olarak gelişen farklı kültürel grupların birbirleriyle etkileşimleri sonucu insanların birbirlerinden yeni şeyler öğrenmesi, alanyazında kültürleşme olarak kavramlaştırılmaktadır (örn., Berry, Kim, Minde, & Mok,1987; Ataca & Berry, 2002; Chun, Moos, & Cronkite, 2006). Kültürleşme, çeşitli nedenlerle bir grubun başka bir grupla etkileşimi sonucu meydana gelen değişim olarak tanımlanmaktadır (Flaskerud, 2007). Sam (2006) göç nedeniyle bir arada yaşamak zorunda kalan farklı kültürel gruplara sahip insanların etkileşim içerisine girerek birbirlerinin değişimine neden oldukları ve kültürleşmeyle bu sürecin sonlandığını ifade etmektedir. Göç sonrası farklı kültürlerden gelen bireylerin etkileşimi, ortaya çıkan kültürel uyum sorunlarını beraberinde getirebilmekte ve bireylerde kültürleşme stresi görülebilmektedir. Sam ve Berry (1995) göçmenlerin kültürleşme sürecinde depresif eğilimler sergiledikleri, düşük öz benlik algısına sahip oldukları ve çeşitli
psiko-somatik belirtiler gösterdiklerini ifade etmektedir. Ayrıca mülteci çocuklarda ev sahibi ülkede deneyimledikleri olumsuz yaşantılar sonucu olarak psikolojik sorunlar ve kişilerarası uyum problemleri de ortaya çıkabilmektedir (Fazel, Wheeler, & Danesh, 2005; Kirmayer, Dandeneau, Marshall, Phillips, & Williamson, 2011).
Berry (1997), kültürleşme stresini yeni bir kültüre psikolojik ve sosyal uyum sağlama sürecinde mücadele etmek zorunda olan bireylerin psikolojik durumlarının olumsuz olarak etkilenmesi biçiminde tanımlanmaktadır. Ona göre, kültürleşme sürecinin kolay veya zor yaşanmasının altında iki temel neden vardır. Birincisi, birey kendi kültürel kimliğini ve özelliklerini sürdürme derecesi; ikincisi ise yeni bir kültüre katılma ve bu kültürün üyeleriyle etkileşimde bulunma derecesidir. Bu bağlamda, bireylerin ya da grupların yeni bir kültüre uyum sağlama sürecindeki olumsuzlukların yoğun şekilde yaşanmasını kültürleşme stresi olarak tanımlamaktadır. Kültürleşme stresinin sosyo-demografik özellikler, göç öncesi deneyimler, baskın toplumun sosyal bağlamı, göç sonrası kültürleşme deneyimi ve kültürleşme kazanımları gibi farklı süreç ve boyutları bulunmaktadır (Şeker, 2015). Bu açıdan, göçmenlerin kültürleşme süreci ve kültürleşme stresi deneyimlerinin onlarda bilişsel ve duyuşsal birçok negatif değişimlere neden olduğu bilinmektedir.
Çalışmanın amacı ve önemi
Göç, kültürleşmeye zemin hazırlamasıyla birlikte; doğasında kültürleşme stresini barındıran bir olgudur. Geçiş bölgesinde bulunan Anadolu yüzyıllar boyu göç olgusuyla karşı karşıya kalmıştır. Yakın yıllarda mübadele sonucu batısından savaş ve terör gibi olaylardan dolayı doğusundan da farklı ırk ve milletlerden göçmenler Türkye’ye gelmiştir. Bu göçmenlerin büyük bir kısmı terkar ana vatanlarına dönmeyip göç ettikleri bölgelerde yaşamaya devam etmişlerdir. En son göç dalgası 2011 yılından günümüze zorunlu göç gerçekleştiren Suriyelilerdir. Kültürleşme ve kültürleşme stresi bu en son göç dalgası üzerinden tartışılmaktadır. Suriyelilerin psiko-sosyal ve kültürel uyum sağlama sürecinde kültürleşme stresi yaşamaları beklenen bir olasılıktır. Özellikle Suriyeli çocuklar açısından kültürleşme stresinin ele alınması ve kültürleşme stresine bağlı olarak yaşanılagelen psikolojik olumsuzlukların önüne geçilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, Suriyelilerin kültürleşme süreci planlı bir biçimde gerçekleşemez ve kültürleşme stresi yoğun bir biçimde görülürse, ciddi sosyolojik ve psikolojik sorunlar meydana gelebilir. Buna bir örnek olarak, Hancı ve diğ. (1996) göç eden çocukların etmeyenlere göre suça katılım oranlarının daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Aydın, Şahin ve Akay (2017) göç yaşayan çocukların suça yönelme, şiddet uygulama, depresyon, anksiyete, gelişme geriliği, uyku ve yeme bozuklukları, özgüven eksikliği, okulda başarısızlık, sigara ve alkol bağımlılığı gibi riskli davranışlar, intihar ve hiperaktivite gibi psikolojik ve davranışsal sorunlar yaşadıklarını belirtmektedirler. Bu bağlamda, Suriyeli öğrencilerin göç öncesi, süreci ve sonrasında yaşadıkları psikolojik olumsuzluklar, Türkiye’de kültürleşme stresi ve sosyal uyum problemleri yaşamalarına, dolayısıyla psikolojik uyum sağlamada güçlük çekmelerine neden olması beklenmektedir. Kuramsal nitelikli olan bu çalışmada, Suriyeli çocuklara psiko-sosyal desteğin sağlanmasının önemi; psikolojik ve sosyo-kültürel uyumlarının güçlendirilmesi; kültürleşme stresi yaşama riskinin yüksek oluşuna dikkat çekilmesi ve söz konusu kültürleşme stresi ile ilişkili faktörlerin tartışılması amaçlanmıştır. Ayrıca bu çalışmayı özgün kılan, Suriyeli öğrencilerin sağlıklı bir kültürleşme sürecinden geçerek eğitim sistemimize ve toplumumuza uyum sağlamaları noktasında psikososyal destek programlarının önemine vurgu yapması ve eğitim paydaşlarına önerilerde bulunularak alanyazına katkı sağlamasıdır.
Kültürleşme
Kültürleşme, etimolojik çerçevede incelendiğinde, doğasında “etkileşimi ve dengeyi” barındıran bir yapıya sahiptir. En genel anlamıyla kültürleşme, farklı kültürel değerlere sahip bireylerin etkileşimi ve kültürel dönüşüm süreci olarak ele alınmaktadır. Redfield, Linton ve Herskovits (1936) kültürleşmeyi, farklı kültürlerden bireyler arasında gerçekleşen etkileşimlere bağlı olarak ortaya çıkan sosyal ve psikolojik değişimler süreci olarak tanımlamaktadır. Güvenç (1972) kültürleşmeyi
kültürlemenin tersi bir süreç olarak değerlendirmekte ve bireyin başka toplumlardan öğrendikleri veya bir toplumun diğerinden edindiği öğeler ve farklı toplumların karşılıklı biçimde birbirlerinden etkilenmesi olarak tanımlamaktadır. Schumann’a (1986) göre kültürleşme, göçmenlerin içine girdiği yeni kültürel yapı ile kendi kültürel geçmiş ve deneyimleri arasında bir tercih yapma ya da bir denge kurma sürecidir. Hui ve diğ. (2015) kültürleşmeyi genel ve bireysel olmak üzere iki düzeyde ele almakta ve genel düzeyde kültürleşmeyi; sosyal, çevresel, kültürel ve kurumsal boyutlarda açıklarken; bireysel düzeyde kültürleşmeyi ise davranışlar, özellikler, değerler ve tutumlarla ilişkili olan psikolojik iyilik hali ile açıklamaktadır.
Bu süreçte farklı kültürel grupların birbirine ne kadar benzedikleri veya ayrıştıkları/uzaklaştıkları kültürleşme sürecinin kolaylığı ve zorluğu konusunda belirleyici bir etken olarak görülmektedir. Kültürel uzaklık, iki kültürün dil, din ve değerler gibi kültürel boyutlar bakımından birbirlerine ne kadar benzedikleri veya birbirlerinden ne kadar ayrıştıkları anlamına gelmektedir (Hui ve diğ, 2015). Bununla birlikte Berry (1997), kültürleşmenin hem göçmen bireylerin kişilik yapıları ve göçe ilişkin motivasyon düzeyleriyle birlikte, göçü kabul eden kültürün göçmen bireylere yönelik biliş, duyuş ve tepkilerine bağlı olduğunu ifade etmektedir. Bu anlamda kültürleşen grupların birbirleriyle kurdukları ilişkilerdeki gönüllülük durumu kültürleşme sürecinde önemlidir.
Kültürleşme sürecinin önemli bir boyutunu kültürleşme stratejileri oluşturmaktadır. Özellikle, göç eden bireylerin kültürleşmeye yönelik bilişsel durumu ve benimsedikleri tutum, kültürleşme stratejilerinin belirlenmesi noktasında önemlidir. Hui ve diğ. (2015) kültürleşmede ilk olarak, göçmen bireylerin kültürel miraslarının korunması, yani kültürel devamlılığı önemseme; ikinci olarak da bireylerin diğer kültürel grup üyeleriyle etkileşim kurma ve yeni topluma katılım sağlamadaki isteklilik düzeylerinin önemli olduğunu ifade etmektedir.
Hui ve diğ. (2015), göçmenlerin tercihleri doğrultusunda ortaya çıkan kültürleşmede dört ana stratejiden bahsetmektedir: asimilasyon, bütünleşme, ayrışma ve marjinalizasyon. Asimilasyon, birey kendi kültürel mirasını devam ettirmek istemediğinde ve diğer kültürlerle yakın etkileşim içinde bulunmayı istediğinde, yeni toplumun kültürel değerlerini, normlarını ve geleneklerini içselleştirmesidir. Ayrışmada, göçmen bireyler kendi özgün kültürlerini korumaya büyük önem verirler ve yeni toplumun üyeleri ile etkileşimden kaçınırlar. Bunun aksine, birey kendi kültürüne özgü değerleri yaşamada isteklilik gösteriyor ama bir yandan da diğer kültürel gruplarla etkileşime giriyorsa bütünleşmeden söz edebiliriz. Son olarak, çeşitli nedenlerden dolayı kültürel devamlılığın söz konusu olmadığı ya da bireylerin kültürel devamlılıkları için herhangi bir çaba göstermedikleri, bununla birlikte diğer kültürel grupların sergilediği dışlama ve ayrımcılık gibi tavırları yüzünden etkileşime geçilememesinde ortaya marjinalizasyon çıkmaktadır.
Kültürleşme sürecinde göçmenlerin tepki ve tutumlarının yanı sıra, ev sahibi ülke vatandaşlarının göçmenlere bakış açısı da önemlidir. Redfield ve diğ. (1936) göçmen bireylerin ev sahibi toplum kültürüne uyum sağlayabilmelerinin sadece kendi çabaları ve yetenekleri ile mümkün olamayacağını belirtmektedir. Yazarlar, ev sahibi bireylerin göçmenlere yönelik açık, kabul düzeylerinin yüksek, önyargı ve ayrımcılıktan uzak olmasının kültürleşme sürecinin dönüm noktaları olduğunu ifade etmektedir. Akıncı ve diğ. (2015) göre, göçmenler açısından kendi üzerlerine düşen görev, yaşadıkları topluma ve kültüre kendi öz kültürlerinden kopmadan uyum sağlayabilmek (yani, bütünleşme) iken; göç edilen ülkeye ve vtandaşlarına düşen görev ise entegrasyonun sağlıklı gerçekleştirilebilmesi için doğru altyapının hazırlanmasıdır. Ancak böylelikle sosyal ve toplumsal bütünleşmeye zemin hazırlanabilir. Bununla birlikte siyasal düzlemde hazırlanacak altyapı ve alınacak önlemlerin toplumsal düzeye indirgenebilmesi ve uygulanabilmesi için ev sahibi bireylerin anlayış ve tutumları özellikle önem arz etmektedir. Ev sahibi toplumun önyargı, ayrımcılık, kalıpyargı ve yabancı düşmanlığı içerisinde olması, kültürleşme sürecini içinden çıkılmaz bir noktaya getirecektir. Kültürel gruplar arasında sağlıklı etkileşim ve diyalog sağlanamaması ve akabinde karşılıklı kabul ve uyum sorunlarının gelişmesi kültürleşme süreçlerinin tıkanmasına neden olacaktır. Bu durum özellikle
göçmen bireylerin psikolojik ve sosyo-kültürel uyumlarını sekteye uğratarak, kültürleşme stresi düzeylerinin yükselmesine zemin hazırlayacaktır.
Kültürleşme Stresi
Kültürleşme, psikolojik ve sosyolojik anlamda birçok bileşenli adaptasyonu içeren bir süreçtir. Kültürleşmede iletişim tek taraflı olmayıp sadece göç edenlerin, ev sahibi kültürün değerlerinin kabulünü içermemektedir. Bununla birlikte, kültürleşme süreci, ev sahibi kültürün de kültürel kalıplarında değişimler oluşturabilir (Kılıçoğlu, Acat, & Karadağ, 2015). Kültürleşmenin hem bireysel hem de toplumsal uyum ve kabul açısından bir “stres” boyutu bulunmaktadır. Kültürleşmeyi etkileyen öncül etkenlere bakıldığında; yaş, cinsiyet, medeni durum, ikamet süresi, öz yeterlilik, kültürel uzaklık ve dil gibi değişkenler ön plana çıkmaktadır (Cura, 2015).
Stres kavram itibariyle insanların bedensel ve ruhsal tüm sistemlerini etkileyerek duygu ve davranışlarında güçlüğe neden olan biyo-psiko-sosyal bir yapı olarak tanımlanmaktadır (APA, 2018). Sahranç (2007) stresi; birey ve çevre etkileşimi sürecinde, bireyin dengelerini bozarak kaynaklarını tükettiği ve yaşamını tehlikeye soktuğu algısına neden olan durum olarak ifade etmektedir. Dolayısıyla, stres bireyin yaşamsal olarak sürdürmesi gereken durumları etkileyen, düşünce ve tepkilerini anormalize eden bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Sam ve Berry (2010) kültürleşme stresini kültürleşme deneyimi ve sürecine dayalı olarak yaşam olaylarına karşılık gösterilen duygusal tepki olarak tanımlamaktadırlar. Berry ve diğ. (1987) göre, kültürleşme sürecinde psikolojik uyuma bağlı sorunlar, kaygı, depresyon, marjnalite, yabancılaşma, kimlik bunalımı ve psikosomatik bozukluklar stres kaynakları olarak görülmekte ve kültürleşme stresini doğurmaktadır. Yu ve diğerleri (2014), göçmen bireylerin kültürleşme sürecinde rededdilmeleri, kendilerini kimlik tehdidi altında hissetmeleri, fırsatlardan yoksun bırakılmaları, kültürel değerler çatışması, özgüven yetersizliği, kültürel yeterliliğini kazanılmaması ve memleket özlemi gibi etmenleri kültürleşme stresini ortaya çıkaran nedenler olarak belirlemiştir.
Kültürleşme stresiyle başa çıkmada yetersiz ve desteklenmeyen bireylerin psikolojik olarak olumsuz davranış eğilimleri içerisinde oldukları belirlenmiştir. Örneğin, Vega, Gil, Warheit, Apospori, ve Zimmerman (1993) kültürleşme stresini yoğun bir şekilde hissedenlerin intihar eğilimlerinin yüksek olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca, kültürleşme stresine bağlı olarak bireylerin kendilerine yönelik şiddet eğilimi içerisinde oldukları, strese bağlı gerilme ve sinirlilik halinin olştuğu, depresyon eğilimlerinin (Hovey, 1998; Hovey & King, 1996), şiddet gösterme ve alkol kullanımı gibi olumsuzlukların olabileceği belirlenmiştir (Gil, Vega, & Dimas, 1994). Kültürleşme stresinin neden olduğu bir diğer durum, ebeveyn–ergen çatışması ve aile içi ilişkilerin zedelenmesidir. Ailesinden yeteri kadar destek göremeyen ve takip edilmeyen bireylerin şiddet eğilimlerinin bir “gençlik çetesi” içerisinde dışavurumlarının gerçekleşebileceği ve şiddet duygularının körüklenebileceği ifade edilmektedir (Smokowski, David-Ferdon, & Stroupe, 2011).
Kültürleşme stresi sadece göç sonrasıyla ilgili değildir. Göç öncesi ve göç sürecinde yaşanan travmatik yaşantılar da kültürleşme stresini tetiklemektedir. Özellikle göç sonrası yeni bir kültüre uyum sağlama sürecinde, göçmenler kültürleşme stresini yoğun bir şekilde hissetmektedirler (Amayo, 2009; Kosic 2004). Kültürleşme stresinde birey yeni ve kendi kültüründen farklı bir kültürle karşılaştığında; kültürüne ait değerler hakkında normallik algı ve varsayımları bozulabilir. Yaşadığı bilişsel dengesizlikler sonraki yaşamının belli bir süresini veya tamamını geçireceği yeni kültürün özellikleri ve değerlerini garip karşılamasına neden olabilir. Bu bağlamda, farklı kültürel özelliklere ve geçmişlere sahip bireylerin ve grupların yeni kültürel çevrelerinde uyum içinde yaşaması öncelikle psikolojik bir uyumu karşılıklı kabulü gerektirmektedir. Hui ve diğ. (2015) kültürleşme stres etkenlerini; ev sahibi toplumun büyüklüğü, kültürleşme grubunun türü, kültürleşme yöntemi, bireylerin demografik, psikolojik ve sosyal özellikleri olarak beş grupta ele almıştır. Yeni kültüre uyum sağlama sürecinde bireylerin değerleri, davranışları, inançları, tutumları ve benzeri değişkenler yüksek düzeyde kültürel uyum ve
düşük kültürleşme stresi açısından önemlidir. Bu noktada kültürleşme stresinin düşük düzeyde tutulabilmesi, bireyin benlik saygısı, yaşam doyumu, sosyal destek, geleceğe yönelik beklenti, kültürel adaptasyon becerisi ve benzeri değişkenlerle ilişkilidir (Dona & Berry, 1994).
Ward ve Kennedy’e (1999) göre, bireylerin ev sahibi kültüre uyum sağlama yetenekleri sosyo-kültürel uyumu kolaylaştırırken; psikolojik iyilik hali ve yaşam doyumu ise psikolojik uyumu kolaylaştırmaktadır. Behera ve Hasan (2018) kültürleşme stresiyle ilgili deneysel çalışmaların analizi sonrasında, psikolojik uyumun bireyin kişilik özellikleri, yaşam değişikliğine ilişkin hazırbulunuşluğu, geliştirdiği başa çıkma stilleri ve sosyal destek gibi değişkenlerle ilişkili olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca, sosyo-kültürel uyum, bireyin yeni kültürde kalma süresi, sosyal beceri edinimi, ev sahibi kültürle etkileşim yoğunluğu, dil yeterliği ve benimsediği kültürleşme stratejisi ile ilişkili olduğu belirtmektedirler. Arthur ve Collins’e (2005) göre, yeni kültüre psikolojik uyum sürecinde göçmen bireylerden kaygılarla başedebilmesi için yeni kültürünün kodlarını ve dilini öğrenmesi, sosyal ağını yeniden yapılandırması ve olumlu etkileşim yollarıyla bariyerleri kaldırması beklenmektedir. Bunları yaparken de kültürleşme stresine neden olan stres kaynakları, umutsuzluk, önemsizlik, savunmasızlık gibi psikolojik tehlikelerle başa çıkabilmelidir. Seale ve Ward (1990), psikolojik uyum için psikolojik iyi oluş ve yeni kültürel çevresinde memnuniyet; sosyo – kültürel uyum için ise yeni kültüründe günlük yaşam problemlerinin üstesinden gelebilecek sosyal beceriler ve yaşam görevlerini etkili bir şekilde planlama becerilerinin gerekli olduğunu belirtmektedirler. Schwartz, Zamboanga ve Jarvis (2007) benlik saygısı yüksek olan bireylerin kültürleşmenin neden olabileceği antisosyal davranışlar, düşmanlık ve saldırganlık gibi eylemleri daha az gösterdiklerini ve daha olumlu duygular içerisinde olduklarını belirlemiştir.
Kültürleşme stresinin başaçıkılabilir düzeylerde tutulabilmesi ve göçmen bireylerin kültürel uyum ve bütünleşmeyi başarabilmeleri için edinmesi gereken bilgi ve becerilerin yanı sıra ev sahibi kültürün bireylerinin de bu süreçte yapması gerekenler bulunmaktadır. Saygın ve Hasta (2018) göçmen bireylerin ana akım toplumun temel özelliklerini benimsemesi kadar, ana akım toplumun gelenleri kabul etmesi ve onlarla temas kurmasının kültürleşme ve uyum süreci açısından olumlu olacağını belirtmektedirler. Ana akım kültürün üyeleri, göçmenler tarafından değerlerinin, inançlarının ve kültürlerinin tehdit edildiğine inanarak önyargılı tepkiler ve ayrımcılığa dayalı eğilimler geliştirebilmektedir (Croucher, Galy-Badenas, & Routsalainen, 2014). Ayrımcılık, bir gruba veya grubun üyelerine karşı önyargılardan beslenen olumsuz tutum ve davranışların tümüyle ilgili bir süreçtir. Ayrıca, önyargılar ve dolayısıyla ayrımcılık, bir gruba ya da grup üyelerine yönelik olumsuz düşüncelerin yanı sıra hoşlanmama, hor görme, kaçınmadan ve nefret etmeye kadar uzanan olumsuz duyguları içeren tutumlara da yol açmaktadır (Göregenli, 2012). Kim (1988), göçmen gruplara yönelik önyargı ve düşmanlık tutumlarının, göçmen kültür ile ev sahibi kültür arasında nitelikli iletişim şansını azaltacağı ve kültürel uyum sürecini olumsuz etkileneceğini ifade etmektedir. Taşdemir (2017), ev sahibi ana akım grubun göçmenlere yönelik ayrımcılık eğilimleri ile göçmenlerin psikolojik iyi olma hali ve sosyal kimliklerinin sağlıklı gelişimi arasında ilişki olduğunu belirtmektedir. Bu açıdan, ev sahibi kültür üyelerinin göç eden gruba yönelik ayrımcılık, ötekileştirme ve iletişime kapalılık göstermesi kültürleşme sürecini ve uyumu zorlaştıran nedenler olarak ele alınmaktadır. Aynı şekilde önyargı, algısal farklılık, yanlış anlama, olumsuz stereotip ve entomerkezci yaklaşımlar farklı kültürlerden gelen insanların bir arada yaşamasını ve iletişim kurmasını engelleyen önemli unsurlardandır (Aksoy, 2012). Göçmenlerin kültürleşme stresinin artmaması, psikolojik ve sosyo-kültürel uyum sağlaması ve toplumsal huzurun güvence altına alınması açısından ev sahibi kültürün; göçmenlerin kültürel değerlerini anlayabilmesi ve empati yapabilmesi, iletişime açık ve hoşgörülü olması gerekmektedir.
Türkiye’deki Suriyeli Öğrenciler
Suriye’de iç krizle başlayan yerel olaylar, zamanla şiddete ve toplumsal kargaşaya dönüşmüş; sonuç olarak bölgede büyük problemlerin doğmasına neden olmuştur. Bu problemlerin başında ise, Suriyelilerin can güvenliklerinin tehlikeye girmesi ve temel ihtiyaçlarını karşılayamaz duruma gelmeleri
sonucunda sınır komşu ülkelere zorunlu göç etmesi gelmektedir. 2018 yılının başında Türkiye’ye sığınmak zorunda kalan Suriyeli sayısının 4 milyona yaklaştığı ve 5-18 yaş arasında okul çağında 1 milyon; 0-4 yaş aralığında 490 bin civarı Suriyelinin bulunuduğu görülmektedir (Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, 2018). Türkiye yaptığı uluslararası anlaşma ve sözleşmelerin bağlayıcı hükümleri nedeniyle ve komşuluk hukukundan doğan etik sorumluluğu gereği genel anlamda yabancı uyruklu öğrencilere özelde Suriyeli öğrencilere eğitim fırsatları oluşturma yükümlülüğüne sahiptir. Türkiye, Suriyelilerin ilk göç dalgası başlamasından günümüze bu çocukların eğitimine önem vermiş ve gerekli alt yapıyı hazırlamaya çalışmaktadır. Bu kapsamda kamplarda kalan Suriyeli çocukların eğitime erişmeleri için eğitim ortamları oluşturulmuş; kampların dışındaki Suriyeli çocuklar için ise, devlet okullarında ve geçici eğitim merkezlerinde (GEM) eğitim fırsatları sağlanmaya çalışılmıştır.
Suriyeli öğrencilerin eğitilmesi noktasında gösterilen çaba olumlu karşılanmakla birlikte, toplumsal huzurun ve bütünleşmenin güvence altına alınması için eğitime önemli bir işlev yüklenmektedir. Seydi (2014) ülkemizdeki Suriyeli çocukların eğitim olanaklarından yoksun kalmasının hem insanlık için hem de içinde yaşadıkları toplumumuz için büyük sorunlara yol açabileceğini belirtmektedir. Fakat, zorunlu göç ile gelen ve travmatik deneyimler yaşayan Suriyeli çocukların eğitim sürecine uyum ve entegrasyonunda birtakım psikolojik ve sosyo–kültürel sorunlar yaşandığı bilinmektedir. Şimşir ve Dilmaç (2018) yabancı uyruklu öğrencilerin farklı etnik ve kültürel yapılarından dolayı okula uyum problemi yaşadıklarını; dil ve iletişim problemleriyle karşılaştıklarını; savaş ve göç sürecinde anksiyete, travma, güvensizlik, kötü sağlık koşulları, depresyon, aşırı uyarılmışlık gibi olumsuz yaşantılara maruz kaldıkları için bilişsel süreçlerinin olumsuz etkilendiklerini ifade etmektedir.
İnsan Hakları İzleme Örgütü (2015) tarafından yapılan bir araştırmada, Suriyeli göçmenlerin eğitiminde en büyük problemin dil sorunu olduğu, bunun yanında ekonomik ve uyum problemlerinin yaşandığı, Suriyeli öğrencilerin Türkçe bilmemelerinden dolayı okulda öğretmenleriyle iletişim kuramama ve akranları tarafından dışlanma ve sosyal gerilim gibi sorunlarla karşılaşıldığı ifade edilmiştir. Uzun ve Bütün (2016) Suriyeli sığınmacı çocukların bulundukları eğitim kurumlarına uyum sağlamakta ciddi güçlükler yaşadıklarını, çocukların Türkçe bilmemeleri nedeniyle akranları ile iletişim kuramadıklarını, bu nedenle de sosyalleşememekte ve grubun dışında kalmakta olduklarını belirtmektedirler. Benzer şekilde, Kardeş ve Akman (2018), Suriyeli öğrencilerin ülkemizde dil problemleri ve uyum sorunları yaşadıklarını belirlemiştir. Gürgan (2018) yaptığı araştırmada okula devam eden Suriyeli öğrencilerin dil sorununun yanı sıra, psikolojik sorunlar, oryantasyon sorunları, ailenin ekonomik sorunlar yaşamasına bağlı olarak çocukların çalıştırılması, erken evlenmeler, okul terki, travma sonrası stres bozukluğu gibi bazı sorunlar yaşandığını ortaya koymuştur.
İlgili alanyazın bulguları ışığında, hâlihazırda Suriyeli öğrencilerin kültürleşme sürecinde sorunlarının olduğu, psikolojik ve sosyo-kültürel uyum problemleri yaşadıkları ve dolayısıyla kültürleşme stresi yaşıyor olma olasılıklarının yüksek olduğu söylenebilir. Özellikle, Suriyeli öğrencilerin zorunlu göçe bağlı psikolojik sorunlarının yanında, Türkiye’de dil problemi yaşamaları ve akranları tarafından önyargı, ayrımcılık ve sosyal dışlanma durumlarıyla karşılaşmaları kültürleşme stresini tetiklemektedir. Kirmayer ve diğerleri (2011), dil ve kültür farklılıklarının neden olduğu iletişim sorunlarının psikolojik uyumu güçleştirdiğini belirtmektedir. Şimşir ve Dilmaç (2018) okulda akranları ile nasıl iletişim kuracağını bilemeyen göçmen öğrencilerin yalnızlık ve dışlanmışlık yaşadıklarını ifade etmektedirler. Angay’a (2012) göre, çocukların eğitim dilini bilmemesi, duygularını ve düşüncelerini ifade edememesine neden olmakta ve çocuklarda psikolojik baskı oluşturmaktadır. Bu psikolojik baskı da çocukların kendini ifade edebilecek başka yollara yönelmesine, başta şiddet eğilimi olmak üzere, çatışma, suça yönelme, madde bağımlılığı gibi sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Suriyeli öğrencilerinin kültürleşme sürecinin sağlıklı bir şekilde gerçekleşememesinin kültürleşme stresiyle birlikte farklı bireysel ve sosyal sorunları doğuracağı beklenmektedir.
Kültürleşme Stresiyle Başa Çıkma
Kültürleşme stresi bireyin hayat ritmini önemli biçimde bozar ve farklı bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor problemlerin doğmasına neden olur. Ayrıca, bireyin kültürleşme öncesi ve kültürleşme sürecinde sahip olduğu özellikler, yaşanılan kültürleşme stresinin yoğunluk düzeyini azaltabilmekte veya artırabilmektedir. Hui ve diğ. (2015) göre, yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, kültürleşme algısı ve kültürleşme stresini etkileyen faktörlerden bazılarıdır. Lazarus ve Folkman (1984), kültürleşme stresiyle başa çıkma becerisini; bireyin stres düzeyini azaltmak için bilişsel ve davranışsal olarak gösterdiği çabalar olarak tanımlamaktadır. Bireyin sergilediği söz konusu çaba düzeyine ya da becerisine göre herhangi bir durumdan farklı bir duruma uyum sağlama süreci kolaylaşabilir veya zorlaşabilir. Bu anlamda bireyin kültürel deneyim ve geçmişinin, zorluklar karşısında göstereceği tepkinin dışavurumunda ve başa çıkma stratejilerinin belirlenmesinde etkin rol oynayacağı söylenebilir. Örneğin, Adewunmi (2015) kültürel farklılıkların bireyin kültürleşme stresiyle baş etme stratejilerini etkilediğini ve şekillendirdiğini ifade etmektedir. Noh ve Kaspar (2003) kültürleşme stresiyle başa çıkma becerilerinin çok çeşitli bilişsel ve davranışsal faaliyetlerden oluştuğunu, kültür, sosyal bağlam, kişisel özelliklerin, Dow (2011) ise bireye içsel ve dışsal olarak sağlanan destek düzeyinin kültürleşme stresiyle başa çıkma becerilerinin gelişmesinde etkili olduğunu vurgulamaktadırlar. Ting (2010), göçmenlerin kültürleşme stresini yaşama düzeylerinin; kişinin maneviyatla meşguliyet, geleceğe yönelim ve öz yeterlik algısına göre farklılaştığını belirlemiştir. Kim, Suh, Kim ve Gopalan, (2012) bireylerin kültürleşme stresiyle başa çıkmak için gönüllü çalışma ve hobi edinme gibi yararlı etkinliklere katılım sağlama, sosyal ilişkiler ağını genişletme ve olumlu duygular sağlayıcı faaliyetlerde bulunma gibi yöntemler geliştirdiklerini belirlemişlerdir. Yakushko’ya (2010) göre, kültürleşme stresiyle olumlu başa çıkma stratejileri; aile ile paylaşma, arkadaşlar ile paylaşma, mücadele etme, umut sahibi olma, gelecek için vizyon oluşturma, yaşanan sıkıntıları hayatın bir parçası olarak kabul etme, eğitim alma, iki kültürlü olmayı tercih etme, toplu etkinliklere katılma, dil öğrenme, ailedeki diğer üyelere yardım etme ve kendi etnik toplumunda aktif olma şeklindedir. Bununla birlikte, aşırı yemek yeme, sorunları görmezden gelme, ağlama, sık sık alışveriş yapma, interneti aşırı kullanma, madde bağımlılığı, sosyal toplumdan kendini izole etme, nesnelere vurma ve kırma, yasa dışı faaliyetlere katılma, çetelere dâhil olma, umutsuz olma ve başkalarını suçlama gibi yöntemler ise kültürleşme stresiyle olumsuz başa çıkma stratejileri olarak ele almaktadır.
Kültürleşme stresiyle başa çıkmada üç temel yaklaşımdan bahsedilmektedir: (1) problem odaklı, (2) duygusal odaklı, (3) kaçınma odaklı (Kosic, 2004). Araştırmalarda kültürleşme sürecinde problemlerini çözme odaklı yaklaşımı benimseyenlerin, strese neden olan kaynakların belirlenmesinde ve kaynaklara alternatif geliştirilmesinde daha başarılı oldukları; duygusal odaklı olanların ise duygusal gerilime ve hayal kırıklarına bağlı olarak yaşadıkları stres düzeyini azaltma çabası içerisinde oldukları aktarılmaktadır (Adewunmi, 2015). Problem odaklı yaklaşımı benimseyenlerin yeni kültürlerine daha hızlı uyum sağladıkları, duygusal odaklı ve kaçınma odaklı olanların psikolojik ve sosyo kültürel uyumlarında güçlük yaşadıkları belirlenmiştir (Furukawa, 1997). Bununla birlikte, kaçınma odaklı olanlar kültürleşme stresine neden olan durumları görmezden gelerek veya yeni kültürlerinden kendilerini izole ederek stresle başa çıkmaya çalışmaktadırlar. Ayrıca problem odaklı ve duygusal odaklıya göre, kaçınma odaklı yaklaşım sergileyenlerin yeni kültürlere uyum sağlamada en fazla zorluk yaşadıkları, sosyalleşme davranışlarından uzaklaştıkları ve psikolojik desteğe daha fazla gereksinim duydukları belirlenmiştir (Endler & Parker, 1994; Li, & Browne, 2000).
Kültürleşme deneyimleri ve bu deneyimlerle birlikte yaşanan kültürleşme stres düzeyleri, bireysel veya toplumsal düzlemlerde farklılaşmaktadır. Ülkemizde yaşayan Suriyelilerin büyük bir bölümünün yerel halkla içi içe yaşaması, kültürleşme ortamının oluşması açısından önemli bir avatajdır. Ancak araştırmalar Suriyeli sığınmacıların yaklaşık % 85’inin kamp dışında yaşadığı ve başta sosyal uyum olmak üzere, ekonomik, kültürel ve eğitsel birçok sorun yaşadıklarını göstermektedir (Oytun & Gündoğar, 2015; Tunç, 2015). Bununla birlikte, Yıldırımalp, İslamoğlu ve İyem (2017), bazı Suriyelinin
toplumdan izole bir şekilde yaşadığını, zamanlarının büyük çoğunluğunu kendileri gibi göçmen olanlarla ve ağırlıklı olarak da diğer Suriyelilerle geçirdiğini ve yerel halkla kaynaşamadıklarını tespit etmişler. Başta dil engeli olmak üzere, kültürel değerlerdeki farklılıklar Suriyelilerin uyumun önündeki en önemli engellerdendir. Türkiye’deki yerel halkın bir kısmının Suriyelilere bakış açılarının olumsuz olması (örn., Baritci, 2017; Deniz, Hülür, & Ekinci, 2016; Oytun & Gündoğar, 2015) her iki tarafında birbirinden uzak kalmasına sebep olmaktadır. Bu tür kaçınma odaklı bir yaklaşım kültürleşme stresini arttırmaktadır. Diğer taraftan, bazı araştırmacılar, Suriyeli çocuklarının devlet okullarında yerel halkın çocuklarıyla birlikte eğitim görmesine okul yöneticilerinin sıcak bakmadığını, velilerin olumsuz tutum içerisinde olduğunu, sınıf ortamında Suriyeli öğrencilerin dışlandığını ve öğretmenlerin göçmen öğrencileri benimseyemediğini göstermektedir (örn., Alpaydın, 2017; Mercan & Bütün, 2016; Sakız, 2016; Topkaya & Akdağ, 2016; Yaylacı, Serpil, & Yaylacı, 2017). Dolayısıyla, Suriyeli çocukların hem göç öncesi travmatik deneyimlerinden hem de göç sonrası yaşadıklarına bağlı olarak, kültürleşme stresi yaşamaları ihtimali yüksek olmakla birlikte; kültürleşme stres tepkilerinin neden olduğu olumsuz başa çıkma stratejilerini izleme riskinin de yüksek olduğu öngörülmektedir.
Psikososyal Destek Programları
Kültürleşme bireyi zorlayan bir dizi yaşam problemlerini beraberinde getirmekle birlikte, kültürleşmenin en doğal sonucu olarak kültürleşme stresi yaşanmasını doğurmaktadır. Kültürleşme stresi yeni kültüre adaptasyon sürecinde bireylerde hafif veya yüksek düzeyde görülebilir. Bu süreçte yüksek düzeyde kültürleşme stresi yaşayan bireylerin başa çıkma becerileri yeterli değilse, psikolojik ve sosyolojik problemler yaşamaları güçlü bir olasılıktır. Hui ve diğ. (2015), kültürleşme sürecinde stres kaynaklarının neden olduğu olumsuzluklara ilişkin bireylerin uygun başa çıkma yöntemleri ve sosyal destek konularında zayıf ise bilişsel, duyuşsal ve davranışsal problemlerin ortaya çıkabileceğini ifade etmektedirler.
Hangi türden olursa olsun travmatik deneyim yaşamış çocukların zorlu koşullarla mücadele etme ve etkili iletişim kurma becerileri azalabilmektedir. Yaşanan travmatik deneyimin de etkisiyle, çocuklarda şiddet eğilimlerinin artabildiği ve agresif tutumlar sergileyebildikleri görülebilmektedir. Travmatik deneyim yaşamış çocukların problemli davranışlarına erken müdahale edilmesi, bu davranışların suça dönüştükten sonra kontrol altına alınmaya çalışılmasından çok daha başarılı sonuçlar vermektedir (Project Lift, 2018). Bu açıdan, zorunlu göçle gelen ve travmatik yaşantılar deneyimleyen Suriyeli öğrencilerin kültürleşme sürecinde psikososyal destek programları aracılığıyla bilişsel ve duyuşsal olarak güçlendirilmesine yönelik gerçekleştirilecek çalışmalar önemlidir Psikososyal destek çalışmaları, göçmen bireylerde ileri düzeyde psikolojik bozuklukların ortaya çıkmasını ve sosyal düzenin bozulmasını önlerken; beşeri kapasiteyi ve toplumun sosyal ekolojisini güçlendirmeye katkı sağlamaktadır (Psikososyal Çalışma Grubu, 2003). Alver (2018) bu tür programları öğrencinin kendisini tanıması ve kişisel gelişimi için çevre şartlarını en üst düzeyde kullanabilmesinde öğrenciye yapılan sistemli yardımlar olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede öğrencilerin bireysel özelliklerine uygun eğitsel ve mesleki yönelimlerinde yardımcı olmak, akademik başarı, kişisel ve sosyal uyum, etkili problem çözme, uygun kararlar verme ve kendilerini gerçekleştirme çabalarında onlara destek olmak amaçlanmaktadır. Şavur ve Tomas (2010) psikososyal destek hizmetlerini; çok disiplinli yaklaşımla ele alınan ve birey, aile, grup ve topluluklar için psikososyal kapasite arttırma çalışmalarını içeren bütüncül hizmetler olarak değerlendirmektedirler. Aile Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2018) himayesinde gerçekleştirilen göç, afet ve acil durumlarda psikososyal destek çalışmasında psikososyal destek hizmetlerinin kapsamı ve amaçları şu şekilde açıklanmaktadır:
Herhangi bir travmatik yaşantı sonucunda ortaya çıkabilecek psikolojik uyumsuzlukların bozuklukların önlenmesi,
Etkilenenlerin ‘normal’ yaşamlarına geri dönmesi sürecinde kendi kapasitelerini fark etmeleri ve güçlenmelerinin sağlanması ve
Toplumda gelecekte ortaya çıkması muhtemel acil durumlarla başa çıkma/iyileşme/toparlanma becerilerinin artırılması.
Bu kapsamda kültürleşme sürecinde olan ve kültürleşme stresi yaşayan Suriyeli öğrencilerin psikolojik ve sosyo-kültürel uyumlarına yardımcı olmak, bireysel ve toplumsal gelişimlerini desteklemek ve bilişsel ve duyuşsal kapasitelerini geliştirmek noktasında geniş kapsamlı psikososyal destek hizmetlerinin sağlanması önemlidir. Bu amaçla Milli Eğitim Bakanlığı UNICEF işbirliği ile geçici koruma statüsündeki Suriyeli öğrencilere yönelik bir rehberlik hizmetleri kılavuz kitabı yayınlamıştır (Baloğlu, Göv, & Bağrıaçık, 2017).
Kültürleşme paydaşının diğer bir bileşeni olan ev sahibi kültür üyelerinin uyum sağlayıcı bir anlayış kazanmaları ve psikolojik ve sosyo-kültürel uyumu kolaylaştırıcı bir rol benimsemeleri gereklidir. Bu açıdan, sağlıklı bir kültürleşme deneyimi için Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı öğrencilere yönelik önleyici ve bilgilendirici çalışmalar önemsenmektedir. Kültürleşme stresinin önemli kaynaklarından birisinin de ev sahibi kültür üyelerinin göçmenlere yönelik ayrımcı ve önyargılı tutumları olduğu düşünüldüğünde, bu tür çalışmaların önemi daha da artmaktadır. Ev sahibi kültürden olumlu bir yaklaşım göremeyen göçmen öğrencilerin dışlanmışlık hissi içerisinde olmaları aidiyet sorunununa neden olacaktır (Angay, 2012). Ev sahibi kültür üyelerinin göçmenlere olumlu yaklaşmaları, onlarla empatik eğilim içerisinde olmaları, iletişim ve diyalog kurmaktan çekinmemeleri, ötekileştirici ve ayrıştırıcı olmamaları ise göçmen bireylerin kültürleşme stresini daha başa çıkılabilir düzeylerde yaşamalarına ve stres kaynaklarına bağlı psikolojik sorunların azaltılmasına zemin hazırlayacaktır. Bu açıdan sadece göçmen öğrencilere yönelik değil, ev sahibi kültür üyelerine de psiko-sosyal destek hizmetleri sunulması gerekmektedir (Duman, 2016; Şimşir, & Dilmaç, 2018; Türk, Kaçmaz, Türnüklü, & Tercan, 2018; Uzun & Bütün, 2016). Kültürleşme sürecinin sağlıklı yürümesi ve verimli olması, sağlanacak psikososyal eğitim ve destek hizmetlerinin çift taraflı olmasına bağlıdır.
Eğitim Paydaşlarının Rolü
Kültürleşme stresi, göçmen çocukların tek başına üstesinden gelebilecekleri bir problem değildir. Eğitim sürecinde, başta öğretmenler ve akranları olmak üzere diğer eğitim paydaşlarının kültürleşme sürecinde destek sağlaması ve kültürleşme stresinin olumsuz doğurgularının azaltılması yönünde çaba sergilemesi önemlidir. Sakız (2016), okullarda göçmen çocuklara bakış açısının bilgi ve beceriden yoksun bireyler olarak değil; okulun eşit birer üyesi olarak kabul edilmesinin gerekliliğini vurgulamaktadır. Ayrıca, göçmen çocuklara ilişkin eğitsel beklentilerin mümkün olduğunca gerçekçi tutulması; ilgi, ihtiyaç ve yetenekleri doğrultusunda sınıf ortamında kültürel değerlerine duyarlı olunması, söz konusu duyarlılığın sınıf ortamına yansıtılmasının gerekliliği ifade edilmektedir.
Kültürel çeşitliği dikkate alan bir anlayışla eğitim sürecinin yürütülmesinin sadece birey için değil toplumun geneline entelektüel ve psikolojik fayda sağlayacağı ifade edilmektedir (Karataş & Oral, 2016). Bu noktada öğretmenler kültürleşme sürecinin önemli bir paydaşı konumundadır. Süleymanov (2018) kültürleşme sürecinde en önemli arabulucu işlev görecek bileşenin öğretmen ve öğretmen tutumları olduğunu vurgulamaktadır. Öğretmen, benimseyeceği tutum, tavır ve yaklaşımla, yerli öğrencilere de rol model olacaktır. Bunun için öğretmenin göç olgusunun boyutları ve nedenleri üzerine bilgi sahibi olması ve ev sahibi öğrencileri bilgilendirmesi gerekmektedir. Ayrıca, öğretmenler göçmen öğrencilere yönelik önyargı ve ayrımcılık eğilimlerini gözden geçirmeli, empatik eğilimler sergileyerek olumlu bir bakış açısına sahip olmaya özen göstermelidir. Bununla birlikte, öğretmenler göçmen öğrencilerin durumları ile ilgili yerli öğrencileri sağlıklı bilgilerle beslemelidir. Böylelikle göçmen öğrencilere yönelik olumsuz tutum ve önyargılarının önüne geçilmiş olacaktır. Ayrıca öğretmenler, ev sahibi öğrencilerle birlikte sınıfta sıcak ve destekleyici bir sosyal ortam oluşturarak göçmen öğrencilerin kendilerini iyi hissedebilmeleri için sınıf içi etkinlikler düzenlemelidir. Anadili Türkçe olmayan göçmen
öğrencilerin öğretim etkinliklerinde zorlanacağı göz önünde bulundurularak uyarlalar yapılmalı ve destek sağlanmalıdır. Göçmen öğrencilerin başarı duygusunu tatması okula olan aidiyetlerinin artmasına, sosyalleşme becerilerinin gelişmesine ve psikolojik olumsuzlukların azalmasına katkı sağlayacaktır (Karataş, Adıgüzel, & Ünal, 2018).
Dyal ve Dyal (1981) okulları bir kültürleşme ortamı olarak görmekte ve kültürleşme stresi noktasında ebeveynlerin eğitilmesi, öğretmenlere göçmen öğrencilerin kültürel değerlerine duyarlılık kazandırılması ve göçmen çocukların kültürleşme stresiyle başa çıkabilmeleri için özel eğitimler verilmesini önermektedirler. Kağnıcı (2017) yerli öğrencilere insan ilişkileri beceri eğitimi, kültürel farkındalık ve çok kültürlü etkileşim eğitimleri düzenlemesi gerektiğini ifade etmekte ve ayrıca akran rehberliği de devreye sokularak kültürel farklılıklar konusunda eğitim alan bazı öğrencilerin mülteci çocuklara uyum süreçlerinde destek sağlayacak şekilde yetiştirilmesi gerektiğini aktarmaktadır. Yalçın (2017), akranları tarafından dışlanan çocuk ve ergenlerde depresyon ve kaygı dâhil olmak üzere birçok psikolojik uyum sorunlarının yaşandığını aktarmaktadır. Bu noktada eğitim paydaşlarından biri olan akranların eğitimine önem vermek ve kültürleşme sürecinde akran desteği almak gerekli ve önemlidir (Süleymanov, 2018). Bireyler problemleri olduğunda yakınları veya uzmanlarla iletişime geçmek yerine, genellikle kendilerine kişisel ve duygusal olarak en yakın gördükleri akranlarıyla iletişime geçmektedirler. Arkadaşlarının çözüm önerilerini daha fazla dikkate alarak uygulamaktadırlar. Bu noktada, özellikle ev sahibi konumundaki akranların desteğini alan göçmen bireylerin, psikolojik sağlamlıklarının artacağı ifade edilmektedir (Karataş ve diğ., 2018). Akranların duygusal ve sosyal desteğini alan göçmen öğrencilerin sosyal izolasyon yaşamalarının önüne geçilerek, kültürleşme stresi etkilerinin azalacağı düşünülmektedir. Bununla birlikte, Suriyeli göçmen çocukların okula uyumunu kolaylaştırmak ve kültürleşme sürecini hızlandırmak için dil eğitimine önem verilmesi gerekmektedir. Özellikle dil sosyal ilişkilerin sağlanması, eğitim sürecinin verimli olması, gündelik işlerini yoluna koyulması gibi durumların sağlıklı biçimde gerçekleştirilmesinde ve kültürleşme stresinin etkisinin azaltılmasında ana etken olarak değerlendirilmektedir. Torres, Driscoll ve Voell (2012) birçok araştırmada kültürel uyum sağlama sürecine dil yeterliliği arttıkça, göçmen bireylerin kültürleşme stres düzeylerinin düştüğünü aktarmaktadır. Bu açıdan, dil bariyerlerinin aşılması ve entegrasyonun olabilmesi için eğitim paydaşlarının Suriyeli öğrencilerin Türkçeyi öğrenebilmesi konusunda destek ve kolaylaştırıcı bir rol benimsemesi gerekmektedir.
Kültürleşme stresiyle başa çıkmada göçmen çocuklara ve ergenlere destek sağlama noktasında önemli bir sorumlulukt a rehberlik öğretmenlerindedir. Rehberlik öğretmenleri göçle gelen öğrencilerin kültürel özellikleri, yaşam biçimleri, göç öncesi, göç anı ve göç sonrası yaşadıkları sorunlar hakkında bilgi sahibi olmalı; bireylerin davranışlarına yön veren kültürel kodları, duygu ve düşünce referans çerçevesinin kültürel temellerini bilmelidirler. Bu bilgiler ışığında psikolojik danışmanlar, bu öğrencilere daha etkili yardım hizmeti sunabilecektir (Bozdağ, 2015; Kağnıcı, 2017). Bununla birlikte, rehberlik öğretmenleri göçmen öğrencilerin kültürleşme stresine neden olan kaynakları ve etkenleri belirleyerek, stresle başa çıkma becerilerini kazandırma noktasında psikolojik yardım sağlaması gerekmektedir. Ayrıca rehberlik öğretmeninden okul içi ve dışında göçmen öğrencilerin sosyo-kültürel uyumunu zorlaştıran engellerin kaldırılması noktasında çaba göstermesi beklenmektedir.
Kültürleşme sürecinin sağlıklı bir şekilde gelişebilmesi için ev sahibi kültür üyeleri çocuklarına Suriyelilere yönelik olumsuz bir bakış açısı kazandırmaktan ve negatif yüklü duygularla (önyargı, ayrımcılık, etiketleme) yaklaşma eğilimiminden uzak durması gerekmektedir. İnsani değerler bağlamında misafir öğrencilere yardım edilmesine yönelik yapıcı ve olumlu yaklaşım sergileyerek çocuklarına bu yönde empatik eğilim sergilenmesine ilişkin farkındalık oluşumuna yardım etmesi beklenmektedir. Suriyeli göçmen aileler de kültürleşme sürecinde adaptasyona ve entegrasyona gönüllü olmalı, çocuklarının kültürleşme stresi yaşamamaları ve sosyo-kültürel uyumlarının gerçekleşmesi yönünde destek sağlamalıdır. Ayrıca ev sahibi toplumda düzeni sağlayan kurallara uymaya özen göstermeli ve çocuklarına kurallara uyma noktasında uyarılar yapmalıdır. Aksi halde sosyo-kültürel
uyumsuzluklar baş gösterebilir, kültürleşme süreci sekteye uğrayarak kültürleşme stresinin yoğun bir şekilde yaşanmasına zemin hazırlanabilir.
Sonuç ve Öneriler
Kültürel uyum gerilimsiz bir süreç olmaktan öte oldukça stresli bir süreçtir. Bu süreçte göçmen bireyler kültürlenme sürecine eşlik eden psikolojik, somatik ve sosyal zorluklar olarak nitelendirilen kültürleşme stresini yaşamaktadırlar. Bu açıdan Türkiye’de yaşayan Suriyeli öğrencilerin ülkemize zorunlu göç etmeleri sonucunda hem göç öncesi ve sürecinde yaşadıkları hem de göç sonrası kültürleşme deneyimlerine bağlı sorunlar, kültürleşme stresi düzeylerinin yüksek olmasını doğurmaktadır. Kültürleşme stresinin baş edilebilir düzeylerde tutulabilmesi ve kültürleşme sürecinin en az sorunla geçmesi yönünde Suriyeli öğrencilere psiko-sosyal destek sağlanması önemlidir. Kültürleşme stresiyle baş edebilme becerilerini geliştirecek şekilde Suriyeli öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal olarak güçlendirilmesi gerekmektedir. Böylelikle Suriyeli öğrencilerin psikolojik olarak daha güçlü hale gelecek ve kültürleşme süreci uyum ve başarıyla tamamlanacaktır. Bununla birlikte, yerel halkın Suriyelilere yönelik olumsuz tutum ve yaklaşımlarını giderecek şekilde bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları yapılmalıdır. Böylelikle toplumsal bütünleşmenin sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesine ve toplumsal huzur ve barışın korunmasına katkı sağlanacaktır.
Bu çalışma temelinde Suriyeli öğrencilerin kültürleşme stres düzeylerinin belirlenmesi veya kültürleşme stresiyle başa çıkma becerilerinin incelenmesi yönünde nicel yöntemlerle araştırmalar gerçekleştirilebilir. Kültürleşme stresine neden olan etkenlerin araştırılmasına yönelik nitel yöntemler kullanılarak çalışmalar gerçekleştirilebilir. Suriyeli öğrencilerin kültürleşme sürecindeki bilişsel ve duyuşsal olarak özelliklerinin nasıl değiştiğinin incelenebilmesi için boylamsal araştırmalar gerçekleştirilebilir.
KAYNAKÇA
Adewunmi, O. M. (2015). Acculturation stress and the coping strategies of Nigerian immigrant women
in the United States. Yayınlanmamış doktora tezi. Walden University, ABD.
Aile Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı. (2018). Göç, afet ve acil durumlarda psikososyal destek. 17 Eylül 2018 tarihinde https://ailetoplum.aile.gov.tr/uploads/pages/goc-afet-ve-acil durumlarda-psikososyal-destek/psi-kososyal-destek-nedir.pdf adresinden indirilmiştir.
Akıncı, B., Nergiz, A., & Gedik, E. (2015). Uyum süreci üzerine bir değerlendirme: göç ve toplumsal kabul. Göç Araştırmaları Dergisi, 1(2), 58-83.
Aksoy, Z. (2012). Uluslararası göç ve kültürlerarası iletişim. Journal of International Social Research, 5(20), 292-303.
Alpaydın, Y. (2017). An analysis of educational policies for school-aged Syrian refugees in Turkey. Journal of Education and Training Studies, 5(9), 36-44.
Alver, B. (2018). İlkokullarda yetiştirme programı psikososyal destek rehberi. Ankara: MEB UNICEF Yayınları.
Amayo, O. F. (2009). Dimension of challenging parenting practices: Nigerian immigrants in the United States. Journal of Pan African Studies, 3(2), 83-101.
APA-(American Psychological Association). (2018). APA dictionary of psychology. 13 Eylül 2018 tarihinde https://dictionary.apa.org/stress adresinden erişilmiştir.
Angay, H. (2012). Doğu ve güneydoğu illerinden İzmir’e göç eden ailelerin çocuklarının okul sorunlarının incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Arthur, N. & Collins, S. (2005). Introduction to culture-infused counselling. Culture-infused counselling: Celebrating the Canadian Mosaic, 3-40.
Ataca, B., & Berry, J. W. (2002). Psychological, sociocultural, and marital adaptation of Turkish immigrant couples in Canada. International Journal of Psychology, 37(1), 13-26.
Aydın, D., Şahin, N., & Akay, B. (2017). Göç olayının çocuk sağlığı üzerine etkileri. İzmir Dr. Behçet Uz Çocuk Hastalıkları Dergisi, 7(1), 8-14.
Baloğlu, M., Göv, E., & Bağrıaçık, T. (2017). Geçici koruma statüsündeki Suriyelilere yönelik rehberlik hizmetleri kılavuz kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Baritci, F. (2017). Suriyeli mültecilerin Türk toplumuna uyum süreci üzerine bir araştırma. Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (17), 227-245.
Behera, J., & Hasan, B. (2018). Cultural identity and acculturative stress: a systematic review. Indian
Journal of Health and Wellbeing, 9(3), 454-458.
Berry, J. W. (1997). Immigration, acculturation, and adaptation. Applied Psychology, 46(1), 5-34.
Berry, J. W., Kim, U., Minde, T., & Mok, D. (1987). Comparative studies of acculturative stress. International Migration Review, 21(3), 491-511.
Bhugra, D. (2004). Migration and mental health. Acta Psychiatrica Scandinavica, 109, 243-258. Bozdağ, F. (2015). İç göç yaşamış ve yaşamamış ergenlerin benlik kurguları, uyum sorunları ve başa
çıkma tarzları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Chun, C. A., Moos, R. H., & Cronkite, R. C. (2006). Culture: a fundamental context for the stress and coping paradigm. In Handbook of multicultural perspectives on stress and coping (s. 29-53). Springer, Boston, MA.
Croucher, S., Galy-Badenas, F., & Routsalainen, M. (2014). Host culture acceptance, religiosity, and the threat of Muslim immigration: an integrated threat analysis in Spain. Journal of Intercultural Communication, 15(35).
Cura, Ü. (2015). Uluslararası öğrencilerin akademik uyumuna sültürleşme stresi ve sosyal desteğin etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Mevlana Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı, Konya.
Deniz, A.Ç. Hülür, A.B., & Ekinci, Y. (2016). Göç, strateji ve taktik: Suriyeli sığınmacıların gündelik hayat deneyimleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (42), 1077-1087.
Dow, H. D. (2011). An overview of stressors faced by immigrants and refugees: a guide for mental health practitioners. Home Health Care Management and Practice, 23(3), 210-217.
Duman, T. (2016). Sosyal uyumu sağlamak için Suriyelilerin eğitiminin önemi. II. Ortadoğu konferansları: Ortadoğu’daki çatışmalar bağlamında göç sorunu bildiri tam metin kitabı. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matbaası.
Dyal, J. A., & Dyal, R. Y. (1981). Acculturation, stress and coping: some implications for research and education. International Journal of Intercultural Relations, 5(4), 301-328.
Endler, N. S., & Parker, J. D. A. (1994). Assessment of multidimensional coping: task, emotion and avoidancestrategies. Psychological Assessment, 6(1), 50–60.
Ertürk, Y. D. (2014). Davranış bilimleri. İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları.
Faist, T. (2003). Uluslararası göç ve ulusaşırı toplumsal alanlar. (A. Z. Gündoğan, & C. Nacar, Çev.) İstanbul: Bağlam Yayınevi.
Fazel, M., Wheeler, J., & Danesh, J. (2005). Prevalence of serious mental disorders in 7000 refugees resettled in western countries: a systematic review. The Lancet, 365(9467), 1309-1314. Flaskerud, J. H. (2007). Cultural competence column: acculturation. Issues in Mental Health
Nursing,28(5), 543-546.
Furukawa, T. (1997). Sojourner readjustment: mental health of international students after one year’s foreignsojourn and its psychosocial correlates. The Journal of Nervous and Mental Disease,
185(4), 263–268.
Gil, A. G., Vega, W. A., & Dimas, J. M. (1994). Acculturative stress and personal adjustment among Hispanic adolescent boys. Journal of Community Psychology, 22, 43-54.
Göç İdaresi Genel Müdürlüğü. (2018). Yıllara göre geçici kapsamdaki Suriyeliler. 3 Mart 2018 tarihinde http://www.goc.gov.tr/icerik3/gecici-koruma_363_378_4713 adresinden erişilmiştir.
Göregenli, M. (2012). Temel kavramlar: önyargı, kalıpyargı ve ayrımcılık. Ayrımcılık Çok Boyutlu
Yaklaşımlar, 175-187.
Gürgan, U. (2018, Haziran). Eğitim kurumlarındaki idarecilerin Suriye’den göç ve Suriyeli öğrenciler hakkındaki metaforik algıları. International Congress on Politic, Economic and Social Studies) (No. 4).
Güvenç, B. (1972). İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Dona, G., & Berry, J. W. (1994). Acculturation attitudes and acculturative stress of central American refugees. International Journal of Psychology, 29(1), 57-70.
Hancı, İ. H., Aktaş, E. O., & Akçiçek, E. (1996). İç göçlerin çocuk suçluluğuna etkisi. Eğitim Dergisi, 173-183.
Hovey, J. D. (1998). Acculturative stress, depression, and suicidal ideation among Mexican-American adolescents: implications for the development of suicide prevention srograms in schools. Psychological Reports, 83(1), 249-250.
Hovey, J. D., & King, C. A. (1996). Acculturative stress, depression, and suicidal ideation among immigrant and second-generation Latino adolescents. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35, 1183-1192.
Hui, B. P. H., Chen, S. X., Leung, C. M., & Berry, J. W. (2015). Facilitating adaptation and intercultural contact: the role of integration and multicultural ideology in dominant and non-dominant groups. International Journal of Intercultural Relations, 45, 70-84.
İnsan Hakları İzleme Örgütü. (2015). Geleceğimi hayal etmeye çalıştığımda hiçbir şey göremiyorum: Türkiye'deki Suriyeli mülteci çocukların eğitime erişiminin çnündeki engeller–kayıp nesil olmalarını önlemek. 16.04.2017 tarihinde www.hrg.org adresinden erişilmiştir.
Kağnıcı, D. Y. (2017). Suriyeli mülteci çocukların kültürel uyum sürecinde okul psikolojik danışanlarına düşen rol ve sorumluluklar. İlköğretim Online, 16(4), 1768-1776.
