A
K
A
D
E
M
İ
K
A
R
A
Ş
T
I
R
M
A
L
A
R
D
E
R
G
İ
S
İ
Kasım 2012 – Ocak 2013
Yıl : 14 Sayı : 55
November 2012 – January 2013
Volume : 14 Number : 55
55
Fiyatı: 17,50 TL
ISSN: 1302-2431 Be O K Cahit EPÇAÇAN Salih ORHAN Murat KOCAASLAN Ahmet ARSLANTÜRK ir MUSTAFAYEV Süleyman AYDIN Yusuf ARIKAN Firdevs GÜNE A.Halim ULA Cevdet EPÇAÇAN Mehmet GED Erdem UÇAR uz BAYKARA Behiye KÖKSELBanu Mustan DÖNMEZ
Ali TAN in s im ’ i Alan 19. Yüzy
fade Edildi leti
na Yeni Perde Üzerine : 1959-2005
Pazarc ü ve Elif Ana’yla
lar n f Ö nc S
Alt ünme Tekni inin
lkö rencilerinin tirmeye Etkisi ünme E Ar ’nda rl llar (1656-58) Y Onar
Padi ah çin Haz k: 1067-1068
nda Edirne Saray mlar ve Yeni Mekânlar
iv Belgeleriyle Gence’de Ermeni Mezalimi (1905–1919)
Spor Kulüplerinde Yolsuzluklar ve Karapara Aklama
itimde Sesli Dü
apka Dü retim Alt
Yazma Becerilerini Geli
Uygurca Yilvi Ve Türevler Türkçede Japon Edebiyat ve Sonras
k’ta Elif Ana Kült lgili Halk Anlat
Kültürel Kimli
Olarak‘Alevi Müzik Videolar lda Ney Çalg
Önerileri ve Hüsameddin Efendi’nin Tarz-I Cedidi
JOURNAL
OF ACADEMIC
STUDIES
Volume: 14 Number: 55 November 2012 – January 2013 Peer Reviewed Quarterly International Academic Journal
Akademik Araştırmalar Dergisi aşağıdaki indekslere dâhil edilmiştir. - ULAKBİM
- Index Islamicus
- EBSCO elektronik veri tabanı - Sociological Abstracts - ProQuest
- Worldwide Political Science Abstracts - The Gale Group
The Journal of Academic Studies is indexed in:
- ULAKBİM
- Index Islamicus - EBSCO data base. - Sociological Abstracts - ProQuest
- Worldwide Political Science Abstracts - The Gale Group
HABERLEŞME / CORRESPONDENCE Yönetim Yeri, İmtiyaz Sahibi ve
Sorumlu Müdür Adresi Akademik Araştırmalar Dergisi Bulgurlu Mah. Huzurevler Cad. Sevgi sok. Elagöz Ap. 3/5 Üsküdar/ İSTANBUL
Tel : +90 216 461 19 83
Fax : +90 216 523 74 59
URL : http://www.academical.org
E-mail: info@academical.org
akademik.arastirmalar.dergisi@gmail.com Maestro Danışmanlık A.Ş.
Bulgurlu Mah. Huzurevler Cad. Sevgi sok. Elagöz Ap. 3/5 Üsküdar/ İSTANBUL
ABONE HİZMETLERİ / SUBSCRIPTIONS E-mail: info@academical.org Tel : +90 216 461 19 83 Fax : +90 216 523 74 59
AKADEMİK
ARAŞTIRMALAR
DERGİSİ
Yıl: 14 Sayı: 55 Kasım 2012 - Ocak 2013 3 Aylık Hakemli Uluslararası Akademik Dergi Yaygın Süreli YayınMaestro İnsan Kaynakları Eğt. Yat. ve Danışmanlık Hizm. Tic. A.Ş. adına
Sahibi/Publisher Dr. Ali BAYRAM Yazı İşleri Müdürü
Managing Editor Abdullah UYSAL Yayın Kurulu/Editorial Board Prof. Dr. Vildan SERİN Prof. Dr. Mustafa ÖZKAN Prof. Dr. Bilal AYBAKAN Prof. Dr. Mehmet İPŞİRLİ Prof. Dr. Alparslan AÇIKGENÇ Prof. Dr. Burhan KUZU Prof. Dr. Nazif SHAHRANI Prof. Dr. Henry GLASSIE Prof. Dr. Leonid R. SYKIAINEN Türkçe Redaktör Turkish Proofreader Doç. Dr. Emine KOLAÇ Yrd. Doç.Dr. Recep USLU İngilizce Redaktör English Proofreader Irene C. AÇIKGENÇ Baskı: Bakanlar Medya A.Ş. Kısıklı Mah. Ferah Cad. Darıcılar Sk. No:1
Çamlıca-Üsküdar/İstanbul Dağıtım/ Distribution : Kültür Dergi Dağıtım
Kasım 2012 - Ocak 2013
Yıl: 14 Sayı: 55
November 2012 - January 2013
Volume: 14 Number: 55
A k a d e m i k A r a Ɣ t Ŧ r m a l a r D e r g i s i 2 0 1 2 , S a y Ŧ 5 5 , S a y f a l a r 1 2 1 Ͳ 1 3 0
UYGURCA YøLVø VE TÜREVLERI
ÜZERøNE
Erdem UÇAR
*Özet
Budist Uygurlardan kalma yazÕlÕ belgelerin büyük bir kÕsmÕ Çinçe, Tibetçe, Toharca, So÷dça ve Sanskritçeden yapÕlmÕú çevirilere dayanÕr. Elimize ulaúan eserler çeviri olma özelli÷i gösterse de, Uygurlar anlaúÕlmasÕ bir hayli zor Budist kavramlarÕ Uygurcada ifade etmekte büyük baúarÕ göstermiútir. Bu kavramlarÕ ifade etmek için kimi zaman mevcut kaynaklarÕndan faydalanmÕú, kimi zaman yabancÕ dillerden ödünç almÕú, bazen de kendisi yeni kelimeler türetmiútir. Makalemizde üzerinde duraca÷ÕmÕz yilvi de Uygurca döneminde oluúturulan kelimelerden biridir. Uygurca yilvi kelimesinin okunuúu ve etimolojisi úimdiye kadar do÷ru olarak yapÕlamamÕútÕr. Makalede, yilvi hakkÕnda ortaya konan görüúler tartÕúÕlacak ve kelime ile ilgili bir etimoloji denemesi sunulacaktÕr.
Anahtar Sözcükler: Yilvi, Köken, Uygurca.
On Uighurish Yilvi And Its Derivations
Abstract
A large section of written documents remaining from Buddhist Uighurs relies on translations from Chinese, Tibetan, Tohar, Sogdian and the Sanskrit language. Even though the preserved works are characteristic translations, they excel in expressing Buddhist concepts, which are difficult to understand, in Uighur. They used In expressing these concepts they used existing available resources and borrowings from foreign languages as well as derived new words. The word yilvi, elaborated in this paper, is one of the words created in the Uighur period. Pronunciation and etymology of theUighur word yilvi
* Yrd. Doç. Dr., Gediz Üniversitesi, Fen–Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve EdebiyatÕ Bölümü,
UYGURCA YøLVø VE TÜREVLERI ÜZERøNE 122 Journalof Academic Studies
wasn't done correctly up till now. In this paper, suggestions about yilvi will be discussed and trial etymology of this word presented.
Keywords: yilvi, etymology, Uigurish.
GøRøù
Budist Uygurlardan kalma yazÕlÕ belgelerin büyük bir kÕsmÕ Çinçe, Tibetçe, Toharca, So÷dça ve Sanskritçeden yapÕlmÕú çevirilere dayanÕr. Elimize ulaúan eserler çeviri olma özelli÷i gösterse de, Uygurlar anlaúÕlmasÕ bir hayli zor Budist kavramlarÕ Uygurcada ifade etmekte büyük baúarÕ göstermiútir. Bu kavramlarÕ ifade etmek için kimi zaman mevcut kaynaklarÕndan faydalanmÕú, kimi zaman yabancÕ dillerden ödünç almÕú, bazen de kendisi yeni kelimeler türetmiútir. Makalemizde üzerinde duraca÷ÕmÕz yilvi de Uygurca döneminde oluúturulan kelimelerden biridir.
Yilvi’nin kökeni ve yapÕsÕ hakkÕnda úimdiye kadar yapÕlan tespitlerde kelimenin anlamÕ ve úekli arasÕnda do÷ru bir iliúkinin kurulamadÕ÷Õ, okunuúunda da tereddütler oldu÷u görülüyor.
Sir Gerard Clauson, kelimeyi yélvi úeklinde okur ve anlamÕnÕ ‘sorcery, witchcraft’ [büyü, sihir] olarak kaydeder. yélvi ile yélpi– arasÕndaki iliúkiyi belirsiz olarak görür, ancak her iki kelimenin de imlâsÕnÕn kesinli÷ini belirterek bunlarÕn muhtemelen yabancÕ kökenli oldu÷unu ileri sürer. yél ile yélvi arasÕndaki anlam iliúkisini de tesadüfi olarak de÷erlendirir. Kelimenin Mo÷olcaya cilbi/cilvi ‘sorcery, trickery, deception’ [büyü, aldatma] anlamÕ ile verildi÷i notunu da düúer.1
Drevnetyurkskiy Slovar’da kelime yélvi, yélwi ve yalvÕ úeklinde okunmuú ve ‘volúebsuno, koldovsvo’ [büyü, sihir, efsun] úeklinde anlamlandÕrÕlmÕútÕr.2
Reúit Rahmeti Arat, –vI hakkÕndaki geniú notunda yilvi’ye de de÷inmiú, kelimenin Uygurcada geçti÷i yerleri ve anlamlarÕ verip kökeni konusuna bir açÕklama getirmemiútir.3
Robert Dankoff, DivƗnü Lugati’t–Türk’ün øngilizce neúrinde yélwi ve yélpi–’yi yél ‘wind or breeze; demon’ [rüzgâr, esinti; úeytan] madde baúÕnÕn
1 Sir Gerard Clauson. (1972). An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth Century Turkish,
Oxford University Press, Oxford, s. 919b–920a.
2 V[ladimir] M. Nadalyayev vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’, Akademiya Nauk SSSR,
Institut YazÕkoznaniya, Leningrad, s. 230b, 255a.
3 Reúit Rahmeti Arat. (1991). Eski Türk ùiiri, III. BaskÕ, Ankara: Türk Tarih Kurumu YayÕnlarÕ,
ErdemUÇARYŦl:14,SayŦ:55KasŦm 2012 – Ocak 2013
altÕnda göstermiú, dolaylÕ olarak kökenin yél ile iliúkili oldu÷unu düúünmüútür.4
Martti Räsänen, Uygurca yelvi veya yilvi’yi Mo÷olca cilbi/cilvi ile Fince ilve, ilvi ve ilvis ‘Posse, Spass, Scherz’ [e÷lence, nükte] ile ilgili görmüú, yilvi ile akraba yilpig ve yelpü’nün kökünün yél ‘wind’ [rüzgâr] ile ilgili olabilece÷ini düúünmüútür.5
Marcel Erdal’a göre, yélvi’nin kayna÷Õ Erken Mo÷olca elbe(+sün) ve Edebî Mo÷olca ilbe~ilbi olmalÕdÕr. Mo÷olca kaynaklÕ kelimeye yél’in analojik etkisi ile Eski Türkçede y eklenmiútir. Eski Türkçede b, farklÕ yerlerde hem p hem de v’nin de÷iúken sesi (allophone) özelli÷indedir. DivƗnü Lugati’t– Türk’de rastlanan yélpit–, yélpin–, yélpiú– fiillerinde bunu görebiliyoruz. Etimolojik olarak bunlarÕn yél ile iliúkilendirilmesi imkânsÕz, zira +pI– diye bir ek mevcut de÷il. Erken Türkçedeki yélvi, daha sonradan Edebî Mo÷olcaya yilbi [jilbi], yelbi, yilbi [jilvi] úeklinde ödünç verilmiútir.6
Altay dillerinin köken sözlü÷ünde, Proto Tunguzca *silba– ‘to promise, warn, report’ [söz vermek, uyarmak, bildirmek]; Proto Mo÷olca *silbe– ‘to behave indecently, glance around’ [yersiz davranmak, etrafa bakÕnmak], *silmo ‘devil’ [úeytan]; Proto Türkçe *jĊlbi ‘sorcery, witchcraft’ [sihir, büyü]; Proto Japonca *sìrà(m)p– ‘1. to tune, adjust to rhythm, play rhythmical music; 2. to investigate’ [1. tonlamak, ritme uymak, ritmik úarkÕ çalmak; 2. incelemek]; Proto Korece *sjΩrb– ‘to be annoyed, vexed, sad’ [üzülmek, sinirlenmek] úekilleri için Ana Altayca için ziălVbi ‘sorcery, witchcraft; to investigate (by magic power)’ [sihir, büyü; (sihir gücüyle) keúfetmek] úekli
tasarlanmÕútÕr.7 Oluúturulan denklikler arasÕnda anlamsal bir ba÷ bulmak
oldukça zor oldu÷u için denkliklerin tekrar gözden geçirilmesi gerekir.
Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskix YazÕkov’da yilvi Türkçe ve Mo÷olcanÕn eski bir dönemindeki ortak bir kelime olarak düúünülmüú, ama bu kayna÷Õn belli olmadÕ÷Õ söylenmiútir. Sibirya Türk dillerindeki bazÕ úekillerin Mo÷olca kaynaklÕ oldu÷u gösterilmiútir.8
4 Robert Dankoff ve James Kelly. (1985). Mahmut al–KƗúƥarƯ, Compendium of the Turkic
Dialects (DivƗnü Lugati’t–Türk), Edited and Translated with Introduction and Indices, Part III, Harvard University, s. 221.
5 Martii Räsänen. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen,
Suomalais–Ugrilainen Seura, Helsinki, s. 170b–171a, 196b.
6 Marcel Erdal. (1991). Old Turkic Word Formation, a functional approach to the lexicon, Vol.
I–II, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, s. 336, dip. 383.
7 S[ergey] [Anatolieviç] Starostin vd. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages,
Vol. I–III, E. J. Brill, Leiden–Boston, s. 1515–1516.
8 E[dvard] V[ladimiroviç] Sevortyan ve L[iya] S[ergeyevna] Levitskaya. (1989).
Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskix YazÕkov, Obúçetyurksiye i mejtyurkskiye osnovÕ na bukvÕ “Ç”, “J”, “Y”, Izdatel’stvo Nauka, Moskva, s. 202–203. Örne÷in, Yakutça ve Altaycada
UYGURCA YøLVø VE TÜREVLERI ÜZERøNE 124 Journalof Academic Studies
ùimdiye kadar yilvi hakkÕnda ileri sürülen fikirlerdeki temel yanÕlgÕ, yélpi– ile yilvi arasÕnda bir iliúkinin oldu÷u inancÕdÕr. Hâlbuki bu iki kelime köken ve kaynak bakÕmÕndan birbirinden ayrÕlmalÕdÕr. Zira ne úekil ne ses ne de anlam bakÕmÕndan bu iki kelime arasÕnda bir ba÷ mevcut de÷ildir.
Bizim görüúümüze göre, yilvi’nin kökü (y)il– ‘to catch (something, with the hand, a hook, a noose, etc.); to hang (something Acc., on to something Dat.)’9 [yakalamak (bir úeyi, elle, kanca ile, kement ile, vs.); asmak (bir úeyi
bir úeyin üzerine)] fiilidir. ‘Ba÷lamak, dü÷üm atmak’ anlamÕndaki fiilin üzerine –vI eki getirilerek yilvi teúkil edilmiútir. yilviçi ‘sorcerer’10 [sihirbaz],
yilvik– ‘to practise sorcery’11 [sihir yapmak] ve ‘to be affected by sorcery’12
[sihirden etkilenmek] yilvile– ‘to practise witchcraft’13 [sihir yapmak]
kelimeleri de yilvi, yani (y)il– fiili kaynaklÕdÕr.
yélpin– ‘to be fanned, winnowed’14 [esilmek, savrulmak], yélpir– ‘to
struck with a demonic stroke’15 [úeytani güçle vurulmak], yélpit– ‘to order to
fan’16 [estirmek] ve yélpig ‘ghosts’17 [hayalet], yélpigü ‘fan’18 [rüzgâr],
yélpigüç ‘fan’19 [rüzgâr] kelimeleri yélpi– ‘to fan’20 [esmek] kök veya gövdesinden türemiútir, birbirleriyle olan anlam ve biçim iliúkileri oldukça açÕk olup bunlarÕn yilvi ile bir iliúkisi söz konusu de÷ildir.
yélpi– ile yilvi arasÕnda iliúkinin olmadÕ÷ÕnÕ Eski Türkçedeki seslik tanÕklar da bize gösterir. ølk hecede ve kelime baúÕnda é ile i arasÕnda ayrÕm gözeten BrƗhmƯ harfli metinlerde, yilvi’nin kökü olan (y)il– fiili i’lidir21 ve bu
nedenle yilvi de i’li okunmalÕdÕr. Di÷er taraftan yélpi– ile anlamsal iliúkisi olan yél, BrƗhmƯ harfli metinlerde é’li olarak karúÕmÕza çÕkar.22
gösterilen ilbis ‘Teufel’ Mo÷olca de÷il, Arapça kaynaklÕdÕr. Bk. Marek Stachowski. (1995). Arabische Etymologien in der Geschichte der jakutischen Wortforschung, Zeszyty Naukowe UJ MCLXIV Prace JĊzykoznawcze 117, s. 129–130.
9 Clauson, a.g.e., s. 12b. 10 Clauson, a.g.e., s. 921b. 11 Clauson, a.g.e., s. 920b. 12 Erdal, a.g.e., s. 497.
13 Clauson, a.g.e., s. 921b; Erdal, a.g.e., s. 451. 14 Clauson, a.g.e., s. 920b.
15 Erdal, a.g.e., s. 217.
16 Clauson, a.g.e., s. 920a; Erdal, a.g.e., s. 217. 17 Clauson, a.g.e., s. 920a; Erdal, a.g.e., s. 216–217. 18 Clauson, a.g.e., s. 920a; Erdal, a.g.e., s. 217. 19 Erdal, a.g.e., s. 359.
20 Clauson, a.g.e., s. 920a; Erdal, a.g.e., s. 217.
21 Annamarie von Gabain. (1952). Türkische Turfan–Texte VIII, Texte in BrƗhmƯschrift,
ADAW, Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst, Berlin, F/05.
ErdemUÇARYŦl:14,SayŦ:55KasŦm 2012 – Ocak 2013
Önseste y– türemesi, yani ünlü ile baúlayan sözcüklerin baúÕnda yarÕ– ünlü y sesinin belirmesi, Türk lehçelerinde örneklerine çok rastlanan ve iyi bilinen seslik bir olgudur. Türeme y sesi daha çok düz dar Õ ve i ünlüleri önünde türer. Örne÷in, il–~ yil– ‘iliútirmek, ba÷lamak, takmak’, vb. gibi.23
–vI eki, tek heceli fiillere eklenip geçiúli veya geçiúsiz fiillerden isim yapan tipik bir ‘ergative–abstract’ özelli÷i sergiler.24 Ek, fiilin gösterdi÷i
kavramÕn tam ve mükemmelli÷ini veya aúÕrÕlÕ÷ÕnÕ ifade eder, çok yapanÕ, olanÕ
veya yapÕlanÕ gösterir.25 –vI eki, yilvi’de bu iúlevini açÕkça gösterir:
‘mükemmel veya pek iyi úekilde ba÷lanan, dü÷ümlenen, kapanan’ ĺ ‘gizlenen, saklanan’ ĺ ‘göz yanÕlgÕsÕ, göz aldatmasÕ’ ĺ ‘sihir, illüzyon, göz ba÷Õ’.
Uygurcada büyücü ile sihirbaz arasÕnda ayrÕm gözetildi÷i anlaúÕlÕyor. SihirbazlÕkta gözü, görüúü aldatan, hokkabazlÕk, el çabuklu÷u ve renk yanÕltmasÕna dayanan bir sanatÕ yürütme anlamÕ vardÕr. øllüzyonizm, manyatizma, hipnoz, telepati gibi teknikleri uygulayan sihirbazdÕr. Büyücü ise tabiatüstü gizli güçlere baúvurarak veya kendisinde bulundu÷una inanÕlan gizli güçleri kullanarak bazÕ teknikleri uygular.26
Altun Yaruk’taki úu tanÕmlama, yilvi ve yilviçi hakkÕnda UygurlarÕn düúüncelerini çok iyi aksettirir: olarta adÕnlarÕ barça igid ezüg tetirler tép … kim kayu bilge yalaƾoklar erserler olar yene neƾ antag sakÕnmazlar inçip ol antag yilviniƾ tözin töpin yme adÕrtlÕg bilirler birök ol körünçde ne körk meƾiz körserler ne törlüg ün çogÕ eúidserler ötrü inçe tép sakÕnurlar … neƾ inçip çÕn kértü ermezler tek yilviçi erniƾ yilvi küçi üze yalaƾoklar közin bamakdÕn ötgürü ezügin armakÕn …27 “OnlarÕn dÕúÕndakilerin hepsi gerçek dÕúÕdÕr
2 diye
… E÷er bilgili insanlar olsa, onlar da asla öyle düúünmezler, zira öyle sihirbazlÕ÷Õn aslÕnÕ2 da ayrÕntÕlarÕyla anlarlar. [KarúÕlaútÕklarÕ] manzarada her
ne görüntü2 görseler, her ne türlü ses2 iúitseler, o zaman úöyle düúünürler:
23 Talat Tekin. (1994). Türk Dillerinde Önseste y– Türemesi, Türk Dilleri AraútÕrmalarÕ, S. 4, s.
51, 55
24 Erdal, a.g.e., s. 334–337.
25 F[atma] Sema Barutçu (1987). Uygurca SadƗprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi,
Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatÕ Anabilim DalÕ, Ankara, AçÕk. 65.15 [s. 237].
26 Hikmet Tanyu. (1992). “Büyü” Maddesi. Türk Diyanet VakfÕ øslâm Ansiklopedisi, C. 6,
østanbul, s. 501a–506b. Büyü veya sihir ile gözba÷cÕlÕk arasÕndaki fark Türkçe Sözlükte de belirtilmiútir: büyü ‘tabiat kanunlarÕna aykÕrÕ sonuçlar elde etmek iddiasÕnda olanlarÕn baúvurduklarÕ gizli iúlem ve davranÕúlara verilen genel ad, afsun, efsun, sihir, füsun, ba÷Õ’ (Türkçe Sözlük. (2009). Haz. ùükrü Haluk AkalÕn, Recep ToparlÕ, Nevzat GözaydÕn, Hamza Zülfikar, Mustafa Argunúah, Nurettin Demir, Belgin Tezcan Aksu, Beyza Gültekin, 10. BaskÕdan YapÕlan TÕpkÕbasÕm, Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ, Ankara, s. 336b).
27 Ceval Kaya. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriú, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu
UYGURCA YøLVø VE TÜREVLERI ÜZERøNE 126 Journalof Academic Studies
YalnÕzca sihirbaz adam sihir gücü ile insanlarÕn gözünü ba÷lamadan (illüzyon) dolayÕ aldatmaca2 ile …”.
Uygurcada yilvi’nin oluúmasÕnda ikilemelerde birlikte kullanÕldÕ÷Õ kelimelerin tesiri olmuútur: bo yér üze neƾ antag t(e)v kür yélvi arvÕú yok kim ol umasar “es gibt auf dieser Welt keinen Trick2, keine Magie und keinen
Zauber, den er nicht beherrscht”28 [Bu dünyada onun hükmedemeyece÷i
herhangi bir aldatma2, sihir, büyü yoktur]. ‘Aldatma, yanÕltma’ kavram alanÕ
içinde yer alan arvÕú kelimesi, yilvi ile ikileme oluúturarak metinde ‘Trick2’
[hile, aldatma] anlamÕ kazanmÕútÕr.
Eski Türkçe közin ba– hem KB’de29 hem de Altun Yaruk’ta30 ‘gözünü
ba÷lamak, aldatmak’ anlamÕndadÕr. BatÕ Türkçesinde ‘ba÷lamak, dü÷üm atmak’ kavram alanÕndaki birçok kelimenin ‘sihir, göz ba÷Õ, göz yanÕltmasÕ’ anlamÕna rastlanÕyor31:
Eski Anadolu Türkçesi göz ba÷lamak ‘sihir, büyü yapmak’32;
gözba÷ÕcÕ (gözba÷cÕ, gözbayÕcÕ) ‘sihirbaz, büyücü’.33
Türkiye Türkçesi ba÷Õ ‘büyü’34; ba÷Õ ‘sihir, büyü, efsun’35; ba÷ÕcÕ
‘büyücü’36; ba÷ÕcÕ ‘büyücü’37; göz ba÷cÕ ‘göz ba÷Õ yapan kimse, illüzyonist’38;
göz ba÷cÕ ‘1. göz ba÷Õ yapan kimse, sihirbaz; 2. mec. insanÕ kendi dedi÷inden baúka bir úey göremeyecek kadar etkisi altÕnda bÕrakan kimse’39; göz ba÷cÕlÕk
‘1. gözü aldatmak amacÕyla özel olarak hazÕrlanmÕú araçlarla göz ba÷Õ yapma sanatÕ, illüzyonizm; 2. el çabuklu÷u ile göz boyama’40; göz ba÷cÕlÕk ‘1. göz
28 Klaus Röhrborn. (1981). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen
türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 3, anta–asanke, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden, s. 218a.
29 Reúit Rahmeti Arat. (1947). Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ,
5670; Reúit Rahmeti Arat. (1959). Kutadgu Bilig II, Ankara: Tercüme, Türk Tarih Kurumu YayÕnlarÕ, s. 406.
30 Kaya, a.g.e., 385/19–20.
31 Türk Halk inançlarÕndaki ‘ba÷lanmak’ ve ‘büyü’ arasÕndaki iliúki için bk. Yaúar Kalafat.
(2002). Alanya Yöresinde, Kilit–Ba÷–Kilitlenmek–Ba÷lanmak. Erdem, C. XIII, S. 39, Ankara, s. 589–597.
32 XIII. YüzyÕldan Beri Türkiye Türkçesiyle YazÕlmÕú Kitaplardan Toplanan TanÕklarÕyla Tarama
Sözlü÷ü. (1996). 8 Cilt, II. BaskÕ, Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ, s. 1809.
33 XIII. YüzyÕldan Beri Türkiye Türkçesiyle YazÕlmÕú Kitaplardan Toplanan TanÕklarÕyla Tarama
Sözlü÷ü, a.g.e., s. 1808.
34 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 177a.
35 Semiha Ayverdi. (2011). KubbealtÕ LugatÕ. AsÕrlar Boyu Tarihî Seyri øçinde Misalli Büyük
Türkçe Sözlük, 3 Cilt, 4. BaskÕ, østanbul, s. 260b.
36 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 177a. 37 Ayverdi, a.g.e., s. 260b. 38 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 793a. 39 Ayverdi, a.g.e., s. 1108b–1109a. 40 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 793a.
ErdemUÇARYŦl:14,SayŦ:55KasŦm 2012 – Ocak 2013
ba÷Õ yapma iúi, el çabuklu÷u ile göz boyama, sihirbazlÕk; 2. mec. karúÕsÕndakini gerçe÷i göremeyecek úekilde etki altÕnda bÕrakÕp yanÕltma durumu’41; ba÷lÕ ‘büyü yapÕlarak cinsî güçten mahrum edilmiú (erkek)’42; göz
ba÷Õ ‘el çabuklu÷u ve ustalÕkla gerçekte olmayan bir úeyi oluyor gibi gösterme iúi, illüzyon’43; göz ba÷Õ ‘1. el çabuklu÷u ve ustalÕkla gerçekleri de÷iúik
gösterme iúi, sihir; 2. mec. insanÕn aklÕnÕ ve duygularÕnÕ kuvvetle hükmü altÕna alÕp gerçe÷i görememesine sebep olan tesir’44; göz ba÷– ‘büyü ile birisinin
görme kabiliyetini yok etmek’45; gözünü ba÷lamak ‘etki altÕnda bÕrakÕp
do÷ruyu göremez duruma getirmek’46; göz bay–/göz bayÕ–/göz ba÷– ‘büyü ile
veya hokkabazlÕkla birisinin gözlerini ba÷lamak’47; –i ba÷lamak ‘büyü, muska
vb.nin aracÕlÕ÷Õyla birinin birtakÕm isteklerini veya yetkinli÷ini engellemek,
yok etmek’48; kÕsmetini ba÷lamak ‘bir inanÕúa göre büyü ile birinin
evlenmesine engel olmak’49; kÕsmetini ba÷lamak ‘büyü yaparak evlenmesini
engel olmak’50; göz boyamak ‘kandÕrmak, yanÕltmak, gösteriúle aldatmak’51;
göz boyamak ‘bir úeyi oldu÷undan daha baúka, daha üstün göstererek karúÕsÕndakini aldatmak, kandÕrmak’.52
Anadolu A÷ÕzlarÕ ba÷lamak (II) ‘büyülemek, aldatmak’53; dü÷ümcü
‘onu bunu kandÕran’54.
Azeri Türkçesi gözden perde (esgi) asmak ‘aldatmak, hakikati gizleyip
yalan söylemek, noksanlarÕn üstünü örtmek’55; gözba÷layÕcÕ ‘1. özel alet veya
hareketlerin yardÕmÕyla izleyenlerin gözlerini ba÷layarak çeúitli sihirler
41 Ayverdi, a.g.e., s. 1109a. 42 Ayverdi, a.g.e., s. 265b. 43 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 793b. 44 Ayverdi, a.g.e, s. 1109a.
45 Andreas Tietze. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi LugatÕ, C. I, A–E,
østanbul-Viyana: Simurg YayÕnlarÕ, s. 259b.
46 Ayverdi, a.g.e., s. 1107b.
47 Andreas Tietze. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi LugatÕ, C. II, F–J, Verlag der
Österreichischen Akademie der Wissenschaft, Wien, s. 183a.
48 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 180b. 49 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 1167b. 50 Ayverdi, a.g.e., s. 1711a. 51 Türkçe Sözlük, a.g.e., s. 787a. 52 Ayverdi, a.g.e., s. 1101a.
53 Türkiye’de Halk A÷zÕndan Derleme Sözlü÷ü. (1993). 12 Cilt, II. BaskÕ, Ankara: Türk Dil
Kurumu YayÕnlarÕ, s. 483a.
54 Türkiye’de Halk A÷zÕndan Derleme Sözlü÷ü, a.g.e., s. 1624b.
55 Azerbaycan Dilinin øzahlÕ Lügeti. (2006). C. II, Azerbaycan Élmler AkademiyasÕ, Nesimi
UYGURCA YøLVø VE TÜREVLERI ÜZERøNE 128 Journalof Academic Studies
yapmak; 2. üstü örtülü, anlaúÕlmayan iú, muamma’56; gözba÷layÕcÕlÕk ‘1.
sihirbazÕn iúi; 2. kandÕrma, adam aldatma’.57
Sonuç olarak, yilvi kelimesi (y)il– fiilinden –vI fiilden isim yapÕm eki ile türetilen ve Uygurca döneminde ‘sihir, illüzyon, gözba÷Õ’ anlamÕnÕ kazanan bir kelime olup Uygurca metinlerde kökeni dikkate alÕnarak i’li okunmalÕdÕr.
KAYNAKLAR
Arat, Reúit Rahmeti. (1947). Kutadgu Bilig I, Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ.
Arat, Reúit Rahmeti. (1959). Kutadgu Bilig II, Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu YayÕnlarÕ.
Arat, Reúit Rahmeti. (1991). Eski Türk ùiiri, 3. BaskÕ. Ankara: Türk Tarih Kurumu YayÕnlarÕ.
Ayverdi, Semiha. (2011). KubbealtÕ LugatÕ, AsÕrlar Boyu Tarihî Seyri øçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 Cilt, 4. BaskÕ. østanbul: KubbealtÕ NeúriyatÕ.
Azerbaycan Dilinin øzahlÕ Lügeti. (2006). C. II, Azerbaycan Élmler AkademiyasÕ, Nesimi AdÕna Dilçilik Institutu, Red. A÷amusa Axundov. BakÕ: ùerq-Qerb.
Barutçu, F[atma] Sema. (1987). Uygurca SadƗprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve EdebiyatÕ Anabilim DalÕ, Ankara. (YayÕnlanmamÕú Doktora Tezi)
Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Dankoff, Robert; James Kelly. (1985). Mahmut al–KƗúƥarƯ, Compendium of the Turkic Dialects (DivƗnü Lugati’t–Türk). Edited and Translated with Introduction and Indices. Part III. Harvard University.
Erdal, Marcel. (1991). Old Turkic Word Formation, a functional approach to the lexicon. Vol. I–II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Gabain, Annamarie von. (1952). Türkische Turfan–Texte VIII, Texte in BrƗhmƯschrift. ADAW, Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst. Berlin.
Kalafat, Yaúar. (2002). Alanya Yöresinde, Kilit–Ba÷–Kilitlenmek–Ba÷lanmak. Erdem, C. XIII, S. 39, 589–597.
Kaya, Ceval. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriú, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ.
Nadalyayev, V[ladimir] M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Akademiya Nauk SSSR. Leningrad: Institut YazÕkoznaniya.
56 Azerbaycan Dilinin øzahlÕ Lügeti, a.g.e., s. 288b. 57 Azerbaycan Dilinin øzahlÕ Lügeti, a.g.e., s. 288b.
ErdemUÇARYŦl:14,SayŦ:55KasŦm 2012 – Ocak 2013
Räsänen, Martii. (1969). Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais–Ugrilainen Seura.
Röhrborn, Klaus. (1981). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 3, anta–asanke. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Sevortyan, E[dvard] V[ladimiroviç] ve L[iya] S[ergeyevna] Levitskaya. (1989). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskix YazÕkov. Obúçetyurksiye i mejtyurkskiye osnovÕ na bukvÕ “Ç”, “J”, “Y”. Moskva: Izdatel’stvo Nauka.
Stachowski, Marek. (1995). Arabische Etymologien in der Geschichte der jakutischen Wortforschung, Zeszyty Naukowe UJ MCLXIV Prace JĊzykoznawcze 117, 125–138.
Starostin, S[ergey] [Anatolieviç] vd. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, Vol. I–III. Leiden–Boston: E. J. Brill.
Tanyu, Hikmet. (1992). “Büyü” Maddesi, Türk Diyanet VakfÕ øslâm Ansiklopedisi, C. 6, østanbul, 501a–506b.
Tekin, Talat. (1994). Türk Dillerinde Önseste y– Türemesi, Türk Dilleri AraútÕrmalarÕ, S. 4, 51–66.
Tietze, Andreas. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi LugatÕ, C. I, A–E. østanbul–Viyana: Simurg YayÕnlarÕ.
Tietze, Andreas. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi LugatÕ, C. II, F–J. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaft.
Türkçe Sözlük. (2009). Haz. ùükrü Haluk AkalÕn, Recep ToparlÕ, Nevzat
GözaydÕn, Hamza Zülfikar, Mustafa Argunúah, Nurettin Demir, Belgin Tezcan Aksu, Beyza Gültekin, 10. BaskÕdan YapÕlan TÕpkÕbasÕm. Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ.
Türkiye’de Halk A÷zÕndan Derleme Sözlü÷ü. (1993). 12 Cilt, II. BaskÕ. Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ.
XIII. YüzyÕldan Beri Türkiye Türkçesiyle YazÕlmÕú Kitaplardan Toplanan TanÕklarÕyla Tarama Sözlü÷ü. (1996). 8 Cilt, II. BaskÕ. Ankara: Türk Dil Kurumu YayÕnlarÕ.
