XIV-XV. Yzyl Trke Tp Metinlerinin Dili ve Szvarl

Tam metin

(1)Zafer ONLER. IV. yiizyildan baglamak uzere Anadolu'da T u r k ~ e t ~ pkitaplarlnin yazilmaya baglandigini biliyoruz. Gerek telif gerekse geviri olarak yazllan bu eserler Anadolu beylikleri doneininden ba~layarakhlz kazanmig ve XX. yuzyila dek artarak surmugtur. Bunlardan yazllig tarihi belirlenebilen ilk telif t ~ pkitabi ishak bin Murad taraflndan 1389-90 tarihinde, Gerede yoresinde yazllmig olan Eclviye-i ~iqrede' ad11 eserdir. Daha sonraki tarihlerde bu alanda yazllan eserlcrin sayis1 artarak surer. Bu tur eserler saglik gibi hemen hcrkesi ilgilendiren bir konuda yazll~nig olmalar~ndandolay], genig ilgi uy;~ndlrmlg, '~vlustafa Canpolat (1973): "XIV. Yiizyllda Yazllm~?Degerli Bir ?'~pEseri, Iidviye-i M u h e de", 7'iirkolojiDergisi,c.V, S. 1, s.2 1-37.. b i r ~ o g u degi~ik donemlerde ~ o ks ~ k kopya edilegclmiglerdir. Bu tur metinler gunumiizde de bir~ok yonden ilgi Cekmekte ve bu bakimdan da degigik alanlarda ~ a l q a npek ~ o aragtik rlc~yamalzemc niteligi taglmaktadirlar. Saglik gibi genig kapsamli bir alanl konu edindikleri i ~ i ns o z v a r l ~apsmdan ~~ Turk dili aragtlrmalarl igin zengin birer kaynak niteligindedirler. Besin adlarlndan lutun, iklim kogullarl, gene1 sagllk alani, hastallk adlar~,organ adlari, bitki adlari ve ilag olarak kullanllan pek ~ o madde k adlrla dcgin genig bir terminoloji yelpazesini kapsarlar. Eski tlp anlayqina dayall olarak yazllrnl$ olmala-I bakimmdan 11p larihi (ozellikle Turk tibbi) yonunden ara$tlrmaclIar i ~ i n birinci dcrecede ~nalzclne niteligi tagirlar. Slr~alllmlailgili kimi halk inanlglar~nada.

(2) K e b i k e ~l Say1 6. 1998. ycr vcr~nigolmalarrndan onlar~halkbili~nselaqrdan da oncmli kilmaktadu. Kultur tarihimizin bu degerli kaynaklarl uzerinde yaprlan galigmalarrn yeterli diizeyde oldugunu soylemek ne yazik ki olanakl~ degildir. Iqerikleri uzerine yapilmig qaligmalar goyl( dursun, bu metinlerin qok azl bili~nsel iilqutlere uygun olarak yayimlanrp lark11 alanlardaki aragt~ricilarin kullanimlna sunulabilmigtir. Bu metinleri bilimsel olqutlere gore yay~rnlayabil~nek, Turk dilinin o donemdeki ozellikleri konusunda yeterli bilgiye sahip olmanin yani srra, yazl ozellikleri konusunda da uzmanl~k duzeyinde bir yetkinlik gerektirir. Bunlar~nyanlsrra trp tasihi ve diigu~lcetarihi konusunda da belirli diizeyde bir bilgiye sahip ol~nakgcrckir.. Turkqe Tip Metinleri. bilincine clayanmamakta, kendilerinin Arap ve Fars kulturune yabanci oluglarrndan ve buyuk olasil~klabu dilleri bilmemelerinden kaynaklaniyor olmasindandlr. Sagllk konusu toplumun tum kesimlerini ilgilendirdiginden bu konuda yazilrnlg kitaplar hem say1 bakimindan olduk~afazladrr, hein de bilimsel nitelikleri bakim~ndan buyuk farkllliklar goslerirler. Bunlardan unlu hekimlerce yazrlrnrg olanlar, yaz~ldiklari yillardan baglayarak on dokuzuncu yiizyila dek surekli kopyalana gclmiglerdir. Asllna gok uygun kopyalarrn yani slra, degigtirilcrek, kisaltilarak ya da basitle~tirilerekyapllan kopyalarin sayisi da oldukqa fazladir. Bunun diginda bili~nsel yonden qok fazla deger taglmayan birqok tip kitabi da XIV-XV. Yiizy~llardaY a z ~ l l n t ~ yazilmigtlr. Dolayisiyla bu tur eserlerin D a ~ l ~ cTIP a Kitaplart tumunu egit degerde kabul etmek yerine, qegitli niteliklcri yonunden belirli bir Arapqan~n tum Islam dunyasinda diizeyi tutturanlarl belisleyerek, incelemebili~ndili olarak kullanilmasi Turk bili~n lere bunlann konu edilmesi daha yerinde adalnlarr ve hekimlerinin de eserlerini bu bir tutuln olur. Bu dugunceden hareketle, dilde yaz1nal:knna neden oltnu~tur.Ana- bu yaz~daon dort ve on beginci yuz dolu Sclquklu Devlcti d&ieminde bili~nve yrllardn yazrl~nlgonemli kimi eserlere kisanat konusundaki eserlerin tu~nuArapqa saca deginmekle yetinilecektjr. Anadolu'da yaz~lan, tarihini bildigive Farsga olarak yaz~lmakta,Tiirk~eresrni dil olxak bile kullanil~namaktadir.Bu niiz en eski tip yazrnasi Miifredcit-I ibni devletin Mogollarin baskisryla ~ncrkezi Bciytcri. ad11 bir ~eviridir.~ n l ubilgin Ibotoritesini yitirip. giderek giikmcsi, Turk- nii'l-Bay tar'in KilBhii'l-cdmi' fi'l-edviyetil'l-miifi.edc ad11 escrinden, Aydlno~ullamen boylarrnln beyliklcr biginlindc ortaya qik~nasiria yo1 agmrgtir. Bu beylikler r~ndanUtnur Bey (1340-1348) doneminde donemi ile birlikte, Eizellikle beylerin klsal~ilarakTurk~eye~ e ~ r i l m i g t i r . ~ Tiirk~eilk tclif eser ise, yukarida anistegi ve ozendirmesiyle ~egitlialanlarda d ~ g l m ~ zIshak , bin Murad'in Edviye-i Turkqe eserler yazlldigrnl, Arapqa ve Fassga'dan Tiirk~eye~evirileryapild~grnl Mi@.c'le adli eseridir. Ishak bin Mugiirmckfeyiz. Beylerin Tiirkqcye yBne- rad'ln bagkaca bir eserine rastlayamaliglerinin ncdini, o diine~ndebeklene2~3kz.Mustafa Canpolat. 0.y.y. mcyeccgi uzcrc, dogal olxak bir ulusal dil.

(3) dlglmlz gibi yagaml konusunda da fazlaca bilgiye sahip degiliz. Ancak eserini Gcrede yoresinde yazdlgln~gene kendisinin verdigi bilgiden anllyoruz. Sozvarllgi aqlsindan oldukqa zengin ve yalin bir Turkqe ile yaz~lmlg, eserin sonuna bir de bagllca terimlerin Arapqa, Farsga ve Turkqe kargll~g~nl igeren bir sozluk eklenmigtir." XIV. yuzyllin en unlu hcki~ni ise. daha gok Arapga yazdig~eserlerle tanman ve Haci Paga adiyla bilinen Cclaluddin Hizlr'd~r.Tlp alanlnda yazdlgl b i r ~ o k eseri iginde en unlusu Jifu ad~ylabilinen Sifuii'l-eskam ve devcii'l-ul2m ad 11 eseridir. Hacl Paga Arapga yazlnlg oldug u Kitubii's-su'rlde 11e'l-ikba1 uln urbu'u uktwl adli escrini Aydlnoglu'nun istegi ile k~sallarakTurkge'ye MiitltuhobI Jifi4 adiyla gevirmiglir. Haci P a ~ a , daha sonra bu eserini daha da basitlegtirip k~sallarak,Tiirkqe'ye Trslril adlyla gevir~niglir. Bu donemin iinemli yazmalanndan bri dc YiidigNr-I fbni Sefif ad11 eserdir. Turkiye'de ve yurt dlg~ndakibirqok kuliiphanedc gok s a y ~ d a yazlna niishalan bulunan bu cserin yazari hakkinda higbir bilgiye sahip dcgiliz. Ortalama 350 yaprak lutan hacmiylc soz varllgl bakim~ndan oldukga zcngin bir kaynrtktlr. Bu cscrin iincmli bir yazlnasi Topkap~ Muzesi Kutuphanesi, Y 102 numxada bulunmakt a d ~ r .Harekcli ~ nesitlle y a z ~ l m l ~her , sayfada 17 satlr olmak uzcre 328 yapraktan olugan bu niisha, 1583 ylhnda. kopya edilmigtir. Donemin onemli eserlerinden biri de gair ve hekiln Ahmedi taraflndan manzum olarak yazilan Tervihii'l-Ervdh ad: eserdir. Topkapl Saray~yazmalari arasinda bulunan nushas~muellif hatt~olarak kabul edilrnektedir. On bini agkln beyitten olugan bu kapsaml~eser, lnanzum olugundan kaynaklanan birtaklm gereksiz yinclcmeler ve uyak kaygislyla kimi sozcuklerin yapisinda degigiklikler gibi kusurlar taglrnakla birlikte, donemin dnemli kaynaklar~ndandir.6Bilindigi gibi Ahmedhin bu eser dlgmda Iskendertlenze ad11 mesnevisi de unliidur. Yine bu doncm eserlerinde, Egref bin Muharnrned tarafindan yazilmig olan IluzBitiiiS-snBclGt ad11 eseri de anmak gcrekir. 1460 ylllnda yazllm~golan eser, metin, sozlukqc ve tipk~basim olarak Bedii N. $chsuvxo~lu tarafindan yaylmlanm~~tlr. Bu eserde daha qok fizyoloji konusuria a g ~ r l l k verilmig, qegitli organlarln yapllan, igleyi~leriuzerine uzwn ayrlnt~hbilgiler yer almlgtlr. Bu bak~mdan o donem Turk~esinin bu alandaki lerimleri kargilama olanaklar~ a~~slndan fikir vcrici niteliktedir. Ama ne yank ki gok say~dakiyanlig okumalar ve o donem Tiirkgesinin ijzelliklerini yelerince bileme~nektenkaynaklanan yanlighklardan dolayl. $chsuvaro~lu'nu~i metninden guvenle yararlanmak olanakll dcgildir. Aticak yazmanln t~pklbasimlnin verilmi~olmas~bu yaylndan yararlanmay1 ko~a~lagtlrmlgt~r.~. 3 ~ k z Mustafa . Canpolat. n.g.y. Zafer Onler: Mac1 I'aga, Miitrtcrlmb-I Sifri, I, Metirt, Turk l)il Kurumu, Ankitm, 1990. Rkz. Edhem Fehmi Karatny: Topkoi,~Srrr~yl Miizcsi Kiiriiplintresi Tiirkgc Ynin~trlorKorrrlo~u, c.1, Ist;cnhul 1961, Nr. 1774.. Bkz. Osmnn 8 z e r : Ahq!edi, Tervilrii'l-Ervnh, Girij-Mrtirr-Dizirr, F ~ r a t Universitesi, S o s y a l Ililinilcr E~lstitiisii,1995 ( Y a y l m l a ~ m l a mDoktora ~~ l'ezi). Bcdii N. ~ c h s u v a r o ~ l uEqref : bin Muhammed, I l ~ ~ : c r i r r i i i . - S o o cKirk / ~ ~ ~ ,Tarih Kurumu, 1960..

(4) Kebike~I Say1 6. 1998 XV. yuzyilin onde gelen hekimlerinden Sabuncuoglu Serefeddin ve eserlerini anmamak biiyuk eksiklik olur. Amasya DLu'g-SifS's~nda uzun ylllar hekimlik yapmig olan Sabuncuoglu US onemli eserle bilinmektedir. Bunlardan biri Cerrahiyyetu'l-Hutliyye ad11 cerrahi koriusundaki eserdir. 1465 yll~ndayazllmlg ve Fatih Sultan Mehmed'e sunulmug: eserin, Ebu'l-Kasim Zahravi tarafindan yazilan (01.13 10) KitBbi't-tasriffi't-trbb ad11 A r a p ~ aeserin, cerrahi konusundaki u~iincubolumunun uyarlama bi~iminde bir cevirisidir. Her sayfada 17 sat~rolmak uzere, 200 yapragi agkln oldukqa hacimli olan bu eser ozellikle konusu baklmmdan ilgin~tir.Cerrahiyye, Ilter Uzel tarafindan, I. cildi, girig, qevriyazlll metin, 11. cildi eserin renkli tipk~baslrnlbiqimindc yayimlanmlgtir.8 Sabuncuo~lu'nunbir diger escri Akrubudin cevirisidir. Bu ~ e v i r Ebu i lbrahim CiircSni'nin (81.1 136), Zuhire-i tlurzeniju6i ad11 eserinin 'Akrabadin' ad11 bolu~nunuricevirisidir. CurcSni'nin eserinde 31 bagllktan olugan Akrabadin'e iki boluin daha eklcyerek 33 bijlb~nlukbir eser mcydana getirilmigtir. Gerek yurt i~inde,gerekse yurt dlglndaki kutuphanelerde birqok yazmasl bulunmakladu-. Sabuncuoglu'nun asil telif eseri ise Miicerrebncime ad11 eserdir. Siileyrnar~iyc Kiituphanesi, Ayasofya bollimti, 3729 numarada kayltli olan bu kij~ukeser her sayfada 13 satlr olrnak uzere 43 yaplxktrul olugmaktad~r.Hekimligi suresince, ke~idi gozlern ve deneylerine dayanarak, qegitli hastal~klan,sagaltlmlari, hangi hastallga kargl hangi ila~lannkullanllmasi gereklltcr Uzel: Cc~rlnlri).c~tii'/-IIc~~~iyyr. c.I.11, Tiirk Tar111Kururnu, 1002.. Turkqe Tip Metinleri tigi ve ~egitliilaclarin hazirlanigi konusunda bilgilerini i ~ e r e nbu eserini 1468 yillnda yazmigtlr.9 11. Murad doneminin onemli hekimlerinden biri de Mehmed bin Mahmud SirvAni'dir. Kitcib-i Guzide-i ilm-i Tlb ad11 14 bolumden olugan eserinin bir yazmasl The British Library, Oriental and lndia Office Collections, no: 15049'da bulunmaktad~r. Harekeli nesihle yazllmlg, her sayfada 15 satir olmak iizere 40 yapraktan olugan bu nushanin istinsah tarihi 1434'tur.l0 Sirvani'nin bir diger eseri, on boliimden olugan KemBliyye'dir. Yakla$1); 26 yapraktan olugan bu eser yayimlanmigtlr.". Metinlerin dogru ~ozumlenipsoz varl~g~nln ortaya konularak dogru bir bi~imdeanlamlandlril~nasii ~ i neski tlp anlaylglnln temel ilkeleririi goz oniinde bulundurmak gerekir. Bu temel anlaylgl klsaca ozetlemckte yarar vardlr. Eski anlaylga gore evreni olugturan dijrt 8genin (utiiislr-i urbua) kargiligi olarak insan biinyesi de dort ana ogeden olugur. Evrendeki dart ogeden h a m , toprnk, al, ate$ ~naddelerininkarglligi insan biinyesinde s ~ r a s ~ y lkan, a sevda Bkz. Zafer Onler: "XV. Yiizyll Hekirnlerinden Sabuncuo~lu,Serefeddin'in 'Miicerrebncime' Ad11 Eseri", Firat Utriversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), I . c, 1087, s. 169-190. lo Bu yazlua ile ilgili bilgileri bize ileten, kiitiiphaner~inPars~ave 'I'iirk~euznlanl sayln Dr. M. I. Waley'e tegekkiir ediyorum. l 1 I3kz. Mullalnmed Yelten: Sirvan11 Mnhmud. Kcntoliyr, Edebiyat ~akiifiesiYaylnlar~No: 3255, fst;tnbul 1993.. 1.u..

(5) (karu scdru), balganz ve sapa (od)'d~r. Bu dort ogeden su karg111g1 balganz, topl-ak karg111g1 sevdu (karu safra)'d~r. Bunyeyi olugturan bu dort maddenin her ~ birine bll!, bunlar~n k a r i ~ i m olan bunyeye ise mizac (kanjim) ad1 verilir. ~n Her insanda bu k a r ~ g ~ m l a roranlari farkl~dir;bu fark bunyenin niteligiiii belirler. Bu ogelerden hangisi bask~nsa bunye (nlizac) o adla adlandlr~l~r; kanl~ (denzeG), safrall (safi.~~,;'), plcgmatik (balganz), sinirli (sevclaG) gibi. Ayr~ca bu ogelerden her biri soguk, nemli, kuru, yag olmak uzere diirt ozellikten ikisine sahiptir. Bunlar gu gekilde gosterilebilir:. hava toprak su ate2. kan sevda balgam safra. s~cak,nemli (lurr u rotb) soguk, kuru (bnrid ii kit$) soguk, nemli (borid ii rc~tb) kum, stcak q t ~ l j ku lcrr). Sagl~kllolma bu diirt ogenin bunye ozelligine gore dengede olma durumudur. Bu dengenin her hangi bir nedenle bozulmas~hastallk denen olgu olarak ortaya q~kar.Sagalt~m,cegitli ilas ya da iglemlerle eksik ya da fazla olarl~dengeye getirmek, baka bir deyigle, bozulan dengeyi yeniden kurmak iglemidir. Eski tlpta mikroplar bilinmediginden turn hastaliklar bunyedeki dengelerin bozulmasiyla aqklanir. Has~allg~ teghis, hangi ogenin eksik ya da fazla oldugunu dogru belirlemcdir. Insan bunyesini olugturan Bgelerin SIC&,soguk, nemli, kuru (izellikleri bitki, besin ve madde olmak iizere tum nesnelerde vardlr. Eski t~ptahckim, hem teghisle hangi ogenin eksik ya da fazla oldugunu bilen, hem dc tum maddeierin hangi ozellikleri t a g ~ d ~ g ~bilerek nl. sagalllmi ona gore yapan hmsealr. Yukarida yaptlg~m~z Gzetlemeden anlagilacag~uzere tum bitkiler, besinler ve Gegitli maddeler, tagldiklarl dort ana bzellikten dolay~birer ecza ve adlm da birer eczacillk terimi say~labilir.Hekimler slnanla yoluyla bitki ve maddelerin gegitli hastallklar~sagalttlglni belirlemigler, ancak bunlar~nhangi etken maddeyi tag~d~gln~ bilmedikleri i ~ i nbu sagaltma niteliginin var sayd~klarldort ana ozelligine dayandigma inanmiglardlr. Hatta bunlarln kimisinin yan etkilerini de belirledikleri iqin bu yan etkileri bagka bitki ve maddclerle dengeleme yoluna gitmiglerdir. Bilimin ilerlemesiyle bagta bitkiler olmak uzere maddelerdeki bu sagaltma 6zclliginin dort ana ozellikten degil, i~lerindetag~dlklarletken maddelerden kaynaklandigl ortaya konmua, hoylece artlk bunlar~dogal durumlarlyla kullanmak yerine, etkin madde yalihlarak gunumuz anlay~g~na uygun ilac iiretilmeye baglanmlg ve modern farmakoloji boylece ortaya q i k m l ~ t ~ rZamanla, . ilaqlann dogal kaynaklardan uretilmesinin zor ve pahali olmasl nedeniyle, kegfedilen bu etkin maddelerin dogal kaynaklardan saglanmasi yerine yapay olarak iiretilmeleri yoluna gidilmigtir. Yeri gellnigken son y~llarda tekrar birkilerle teckrvitiiti yeniden guncellegmi3 olmaslnin yuzylllar oncesinde kalan bir ybnterne donuyten bagka bir gey oltnad~g~n~ belirlmek gerekir. Kald~ki bu yontern, ~ a g ~ n dbir a bilgi temeline dayanlnas~na kargll~k, gunumuzde bu bilgi temeli dc art~kbulunmamaktadlr. Bu tur yonelimlerin tek olumlu yonii, olsa olsa bitkilerdeki etkin madddelerin dogalltgl ve zararll olabilecek k a t k ~ maddclcri i~eimemesiolabilir..

(6) Kebikec I Say1 6. 1998. soz VARLIGI. Tiirkge TIP Metinleri. kimi zaman Arapqa k a r g ~ l ~ g ~ y l a lisa~zzi~-~evr. geklinde yer alabilmektedir. Eski t ~ pyazmalar~ndayer alan terim- Bunun gibi kuztrkulugl otu i ~ i naynl ler agagldaki bagl~klaraltlnda toplanazamanda lisc%lii'l-hamel; humma:; bilic tekesrrkal~otu igirl lihyetii't-teys ya da Rumca klstltldus; ycrvjatl otu igin bu Bitki A d l a r ~ adln yanl slra ufsetltin karglllklarl yer Bitkilerin hemen hemen tiitnu ile alabiltnektedir. Ayn~gey sebze ve meyve meyve ve sebzeler ~egitlihastallklara adlan igin de gegerlidir. karg~kimi zaman tek tek, kimi zamansa Tlp metinlerindeki bitki adlarl koken diger birtalclln bitki ve maddelerle gegitli baklm~ndan s~raslyla Turkge, Arapga, i~lemlerdenge~irilerekilag olarak kulla- F a r s ~ ave Rumcadan kaynaklan~rlar. nlltrlar. Eski tlpta ilaglann bitkilerden Ancak eski Rumca sozcukler Turk~eye yapllmas~,hetnen turn bilkilerin ~ e ~ i t l i Arapga yoluyla ve genellikle Arapgahastallklara kargi i l a ~olarak kullan~l- 1aSmig bigimleriye gegmiglerdir. Bu tur masl~ldandolay], t ~ ptnetinleri bilki adlar~ sozciikler iqin ujserltirl (Petroselinum aps~ndan akla gelen ilk kaynaklardanoreoselinum), klsrindlls, eskllub, eskulzidlr.12 Ne var ki tip metinleri bu apdarl da fi'tldet.yl'rtt, efiimotz, egir, fafrasaliyun, yeterince incelenmetni~ve kapsad~klart kitus, mcigdenus, labaria, limun, murul, terimler ge~itlialanlarda galisan bilim nilzrfer, papadya, uskzirdiyun (yabani adamlarlnln kullanlm~na sunulacak sanmsak) gibi ornekler verilebilir. malzemeye diinuglurulmemiglerdir. Yukar~da and~glmlzgallgmanln dlXIV. yuzyilda yazlllnlg iiq t ~ p glnda, dogrudan dogruya tlp metinkitabll~dageCen bitki adlarlnln taranmalerindeki bitki adlarin~ konu alan slyla haztrlarnlg oldugum hir qallg- aragt~rmalarbulunmamaktadlr. Ancak bu manln, SI~II-11 metinlere dayall olmasl metinlerdcki bitki adlannln b i r ~ o g u nedeniye bu alanln tum terimlerini giinumuzde de, kilni aynen, kimi fonetik kapsad~gln~ siiylemem olanakslzd~r.Bu degigikliklcrc ugrayarak varllklarln~siir~allgma572 bitki adlnl kapsamaktad~r.'3 durmektedirler. Bu nedenle botanik Ancak yazmalarda aynl bitki farkll siizliiklerinin birqogu buyuk oranda bu yerlerde [ark11 dillerden kar~lllklariyla metinlerdeki terimlerin a~lklatllnaslna yer aldrklaru-1igin yaklag~k320 bitki tiiru kimi kez dogrudan, kimi kez dolayll yer almaktadlr. Ornegin srgir dili bilkisi olarak y a r d ~ m c olabilmektedir. ~ Bu kimi zatnan Farsga karglllglyla givzubatl gal~~malartn iginde Turhan Baytop'un Tiirkiye'de Bitkilerle ~ecictvi'~ ad11 eseri l 2 Bitkilelin i l a ~olarak kullnn~lnlas~ Tiir~ede"ot" akla gelcn ilk onemli qallgtnadlr. Baytop, s i i ~ c u g ~ i n i i aynl n zamanda "iiac;" a n l a n ~ ~ n d a balk hckiinligindc i l a ~olarak kullanilan k u l l a n ~ l r n a s ~ nneden a olniug ve otonrcrk (tedavi etmek), otap (hekim) anfarulnda siizcukler ortaya hilliilcrirl yiiresel adlwyla bir derlemesini ~~km~ptir. yrrpmlg, Latince karglllklan ile birlikte, l 3 Zafcr 0nler: "XIV v e XV. Yiizyll Anadolu Tiirkqesi Rotanik Terimleri", Joltr.1101rf 7'rrrklsh Strrdies, (Falrir / z Arnra$ot?~I . ) , Volume 14, IIatvard University, 1990, s.357-392..

(7) hangi hastallga kargi nasd kullan~ldlklan konusunda bilgiler vermigtir. Alfabetik olan sozluguri madde baglarl bitkinin olqiinlii dildeki karglliglna goredir. Bundan sonra Baytop'un derleyebildigi yoresel karglliklar verilmig, Latince a d ~ y l a birlikte nasll kullanllacag~na iligkin bilgiler yer almlyt~r.Eser, bu nitelik-leriyle halk agzlnda yagayan onernli s a y ~ d abitki ad1111 iqermesinin ve bir sozluk olmasln~~i yanl slra, bi~kilerinilaq olarak kullanimlar~nagenig olqiidc yer verdigi iqin halkbilim aqlsmdan da deger taglmaktadlr. Baytop'un Bitki Adlcrrl siizliijii15 adiyla ikinci bir qallgmasi daha bulunmaktad~r. Bu qalqma, bagl~caiki ana boliimden olugan klasik bir sozluk niteligindedir. Birinci bolumde (17 - 294. s.), bitkilerirl olqunlu dildeki adlxlyla anlamlar~ve Latince karpl~klarlverildikten sonra, belirlenebilmig y61-esel adlanna, tanlmlarnalara ve kullanlmlanna iligkin bilgilere de yer vcrilmigtir. Ikinci bolum (295-320. s.), eserde gcqen bitkilerin Latince adlannln dizinidir. Bu boliimden sonra, 500 bitkinin renkli fotograllarl yer almaktadlr. Uzun y ~ l l a rsiiren, yogun bis emck uriinu olan bu qallgma, bir yanda eski t ~ p t ailaq olarak kullan~lanbitki adlann~n bir bolurnunii iqermekte, ole yanda guniimuz halk hekimliginde kullan~lan bitkilcr konusunda dcgcrli bilgilcri kapsamakladlr. Turk~cdekibilki a d l a r ~uzerine yurt d ~ g ~ n dyapllan a onemli qallgmalar da bulunmaktad~r.Bunlann eskilcrinden A. von Le Coq'un, tarihsel degeri aq~sindan, l5 T u h a n Baytop: Uirki Adltrrr SBzliisii, l.ii1.k Dil Kurumu, Ankara 1995.. bitki adlarn listesini anmak gerekir.16 Do& Tiirkistm'dan az saylda bitki adlni iqeren bu yazlnln as11 onemi, bu alanda yap~lmlg qallgmalar~n en eskilerinden olmasldlr. Gunumuz Turk dunyas~nlngenelini iqeren kapsarnl~bir bitki adlari aragtlrmaslnl, Ingeborg Hauenschild gerqeklegtirrnistir.l7 Iki ana boliimden olugan bu eserin birinci biilumuride bitkilerin Latince a d l x ~ve slraslyla bu adlarin Altayca, Azerice, Bagkurtca, Hakasca, Almanca, Ingilizce, Gagavuzca, Yakutqa, Karaimce, Karakalpakqa, Karaqay-Balkarca, Kazakqa, Kirg~zca, K ~ r i m Tatarcasi, Kumukqa. Nogayca, Rusqa, Tatarca, Tuvaca, Turkqe, Tuvince, Uygurca, Ozbekqe k a r y l ~ k l a ryer ~ almaktadlr. Ikinci bblum bitkilerin yukar~dasayilan dil ve lehqelerdeki dizinlerinden olugmaktadlr. Bu qallgma, kapsadigl genig malzeme ve vcrilerin Latince bagta olmak iizere d e g i ~ i k dillerdeki karg~liklar~ni iqermesi bakimindan da t ~ pmetinlerinde geqen bilki a d l a r ~ nanlamland~rmaya ~ biiyiik oranda yardlmc~olan bir kaynaktlr.. Macunlar Hamur kivammda ilag anlamina gelen Arapqa kokenli bu sozciik, bir grup ilac~n gene1 ad1 olarak karglm~zaq~kar.Bunlar qegitli bitki, besin ve maddelerin belirli iglemlerden geqirildikten sonra elde edilen ilaqlxdlr. Kimisi, adlni yap~mlnda temel olan maddcden, kimi ilk bulucusundan allr. Macunlarln yap~mlndabitki Albert von Le Coq : "Eine Liste Osttiirkischer Pflanzrnnan1en", Burssler-Arclriv, 6, 1912, s.118129. l7 Ingeborg Iiauenschild: Tiirksprachige Volks11tr171en fii'r Kriirrter ~rrrdStarrden (mit den deursclre~i,oryli.tclror ruld russisclzen Bezeichnungen, Wieshaden, 1989..

(8) Kebike~1 Say1 6. 1998. Turkqe Tip Metillleri. olarak gul, madde olarak ise bal buyuk yer cekiirdegi c t b i r j krzrl iiziim ve j e n ~ l - , ~ , tutmaktad~r.Terimlerin kokeninden yola her birinden on clireni, suyrla -bijiirelerve pk~ldigindabunlar~nbuyuk bolumunun brydr;renber icin ve yeqi effimiin iizerieski Yunan t ~ b b ~ n d beri a r ~ bilinen i l a ~ l a r tte brrugalur ve birez kaytiadalnr ve elile oldugu anlagilmaktad~r.'Ayaricat' ad~yla ovalur h brydr;c.etzberiiq ball piillndan G r e k ~ e'ayaric' sozciigune dayanan bir tanzGnz ayrrtlana, anclan soqra suzeler grup macunun eski Yunan'dan Islam ve tiirbiid ve gdhiitt ve ve ycire-i faykcrrd t ~ b b ~ n ve a oradan da Turk t ~ b b ~ n a neniek-i lrindi her birinden ikijer deng ve ge~tiklerianlagilmaktad~r. gene rlrdalur vkeler, ice.. (Miinfahub-1 Macun grubu i ~ e r i s i n d e yer alan Sijid, 167d6.) tiryaklar da onemli bir yer tutar. Gene1 mafb@j-i jafra: ...saru helile kabr olarak kabul edilenin tersine, gene donem alti direni, b r a aslanr eruk ve metinlerinde, bunlar~nyaplllg ve kullateniiirlriwdi bucujar rrtrl ~ekiirdeksiiz nim alanlanna b a k t ~ g ~ m ~ z dyaln~zca a, kizrl iiziini ve krzrl igcle ve k r r b r direm panzehir olmad~klar~, saglrk konusunun 611 cliikelin iki rrlrl suylla kaynadalar td birgok alanrnda bunlara yer verildigi iic iiliideri bir iiliisi &la andat1 soqra gorulmektedir. Bunlardan en ~ o kad1 siizeler, bir dirern ydre ve bir deng g e ~ e n itiryak-i furuk (bir diger a d ~ y l a d@iilnii;s nluhniiide buns &tular ve tiryuk-r ekber) ve tiryuk-I ~rrbu'a'd~r. seller v&tlnrla isrcakla iceler. (91bl3). Macunlarln bir~ogunundegigik donemlerde y a z l l ~ g terkiplerine (formiil) Yak~larve Merhemler b a k t ~ g ~ m ~ z dkullan~lan a, maddelcrle, Iki gene1 gruptan olugan bu tiir i l a ~ l a r uygulanan i~lcmlerbak~m~ndan farkl~l~kk lar gOriiruz. Bu durum bagka grup iqerisinde rnerhemlcrden en ~ o bilinenlcrden ikisinin yap~llg~, Miintuhab-r Siilaclar~nterkibi i ~ i r lde ge~erlidir.Bu da f8da goylc verilmcktedir: bize, bu ilaqlarl11 yaplrnlnln tarihsel ..nzer/teni-i surb .. siiciden donmij s i i r c ~ t c dcgigikliklcre u g r a d ~ g ~ n iher , sirke ve zeyf yugrni hirer rrfil alalar ve zarnarl gecerli kabul edilecek bir fonnullen~iirrlesetig, yetnlij be3 direm rccstuh faji, rinin o l m a d ~ g ~gijstermcktcdir. n~ bi;r direnr jengclr, dort rlireni sirkeyi zeyt yusrtiu @rr;sdrrrcrlar, $01 kadur b y n u Matbuhlar dulcrr ki sirke tunicin11gide zeyt yagr kala Gene macunlar grubu iqinde yer alan andrrn soqra otlurr d@iilnzij ve elerimig ilaqlann bir bolumu de niurbuh olarak adland~r~l~rlar. Ampp 'pi$irilmi$' anla- bu zeyt y@rnu X.urr~clrrralargene urkun urkrrn Xcryti(rda1ur fci ki b y u l a ve rengi mlna gclerl bu sbzciik kaynat~larakya da pigirilezck hazlrlanml~i l a ~ l a nanlat~r. krzrllr~crniciyil olr.. (172bl4). Gene bu doncm metillleririden en ~ o k Diger ilaglarda oldu&~gibi bilegirninde bilinen mcrhein adlar~ndan ~ u n l a rsayilage:lel olarak, telnel oke ola~tmaddenin a d ~ y l aadlandlnllrlar. Bunlardart ikisinin bilir: merheni-i Ircrniir, nierhem-i isfiddc, yap111z111asu ijrrlekleri vercbiliriz: merlrenz-i jeng2r, merlrenz-i kcifari, nzcr!brilr-r eflniiin terkibi budur: ~ u r u n~erlrent-i Grii;, nlerkeni-i rusul, heile kubr, karcr lreiile ve tentiirhindi ve nrerlrcni-i zincUj.e ve sirke merhemi..

(9) Kebikeg l Say1 6. 1998. Yakllar ise, aynl eserlerde bile yerine sr#@ ki Arastu!ulis Ziilkartieyn'i~iin gore kimi kez Tiirk~ey a h , yerine gore diizdi, b r r n gecdiigitze ve ma 'da fisid de Arapga [rlii adlyla geqmektedirler. oldug~rla ve yarakdrt rencine ve aglz lucii@ar &$cusrnu ve unrtsakflga Cu&n frlyide Yalamak yoluyla allnmak iizere krlrlr ve !aCdmr hazni eder ve gonli haz~rlan~nlg ilaglardlr. LucGk terimi Aferah kllur. otlari k ~ &- lie srldec-i hindi rapqa'da 'yalanacak macun' anlamlna gelir. Macunlardan bir tur sayllabilecek ve hey1 ve '2d-r hit& ve asariin ve bu ilaqlardan en gok bilinenlerine Mzlnfa- nzuSluki ve heile-i krlbii ~ekiirdeksiizve peleng ve nrlr-I-n~iijk 1.e nur-r Myser ve hub-r $@idan gu omekleri verebiliriz: Ifiuk-I ziifa..rebve ve eski oksiiriige kimtzutt lie drlr~itzive ruvZ/a ivefulfil ve nziifiddiir ve dahr gijksi ve ijykeni dar-r fulfil ve zencebil I-e(armful ve her biritzdetz berrlber afular ve edviye kadur bu@anli f[furdutlarrdrir, gok sGsen dibi nebdt jeker katalar, bu otlarr irirek rrfll suylla ve zi@ yigirmijer direm i i ~ d a e l e r ve !iacet vaktrnda b@ clirenl bi~iirelertrl bir rr[/r kala atldam soqru yeyeler, ol zikr olrilail Cilletlerderl hulas bir rl!rl jenier btrsy kvama vbeler.. brslalar.. (Mi4ntuhab-r $ifci,172a/9). (17 2 ~ 1 3 ) . Irsck-I teb@ir...umg-1 Corabi ve Gene1 Sagl~kTeri~nleri krlkrrla ve j~rl!rlyGr to!inlr i ~ ytdijer i Bu alandaki terimleri konu alan iki direnl , tebci5r dbrt dirern ak jeker qal~gmadansoz edilcbilir. Bunlardan ilki altlnzrj direnl, nlecnliiC~tlciogeler, eleEsirl Kahya tamfindan ger~eklegtirilyeler, b5dum yuglyrla gerb trleler a~~~lrrtl migtir. Esin Kahya'nln tarad& metinlerjoqra keji ulrt~niljbalrla &rydrtt.crlar, den biri Sernseddin ltak:ltnin Tejrih-i bir slrga kubda sa~luyultr..(172~1.5). Ebclcin ve Terciimirn-1 Klbcile-i Feylesufii flar sofriiz ad11 XVI. yiizy~ldayazilml~olan Arap~a,'dovulerek toz haline gellrlnc eseridir. Ikinci metin, XVIII. yiizyllda yoluyla yapllan ilaf' anlamlndaki sej Italyanca yazllmlg olan ve Hekimbagl s0zcu~unii11gogulu olan s1ijEf toz Mustafa Bchqet Efcndi tarafindan qevrilen biqiminde hazlrlanan bir grup ilacln gene1 adld~r.Bunlar da ya bulucusunun "Fizyoloji Tercumesi" ad11 eserdir. ikirici phgma, Mi'ntahab-1 Sf& ile ad1 ya cia yap~ll~larindakitcmel XV. yiizy~ldayazllmlg olan EgreE yine maddenin adiyla anrllrlar. Bir fikir bin Muhamriied'in ffuzciinii's-Su cidcit verebilrnek amaclyla bunlardan ikisiriin ad11 escrindc gcqcri terimlerin taranarak yap~liglnlaktar~naklayarar val.dlr: :~nI:tlnlarlnl~ivcrilniesiyle olu.yturulan ve bir ol~iidckijkcnlcrini de aqlklamaya l 8 Esili Kahya: Iki Osmanl~caMetindm Dcrlerl~nig ydnelik bilgilerin yer ald~glbir yazid~r. Anatomi ve Fizyoloji Terimleri, Bilir~rKtiltiir ve Ofretint Dili Olarok Tiirkge, Tiirk Tacih Ku~u~iiu, Gencl sagl~klailgili tcrimler koken 1978, s. 233-269. olarak buyuk oranda Arapqadan kaynakl9 Zafer Olller: "Eski Ariadolu Tiirk~esi D6rleminde Yaz111n1$lki TIPKitablnda Yet Alan Sagl~k lanrr.1~.Bun1;m ~u ornekleri verebiliriz: Uilgisi Teri~nleri",Tiirk Dili Arq~rr~~rcilrcrl Yrllrfrahlii!: < Ar. !11l! "kangim", balgam (< Ar. B e l l c t e ~- ~1985, Ankara 1989, s. 89-130..

(10) T u r k ~ eTip Metinleri l ~ k l a r ~ nkullanildigini ~n da goriiyoruz: ~r~yrullk, husfal~k,mar&, zahrnet, renc; bagrr, tiger.; yiirek, kalb; beyni, dim@; kuvuk, meGne; siqir, 'asab gibi. T u r k ~ eterimler i ~ i ngu ornekleri sayabiliriz: urka ' s ~ r t ' , bagursuk, b a j tcrmun, cinlke 'kaburga', emcek, eq 'eklem', eyegii, diirliik 'soluk borusu', geyrek 'kik~rdak',&zil iiqiik 'yemek borusu', ktrsak 'mide'. oqutka 'omurga', uyhrk, dyken, oyken cludiigii 'soluk borusu', sekirden 'uca kemigi, p o ~sidiik ' yolr, lalr& v.b. Arapc;a terirnleri ise goyle orneklendirebiliriz: a!rjcl ' i ~organlar', 'ankeh~itiyye 'gtizdeki ag -tabakas~', aCver 'korbagirsak'. a'%-i re'ise 'yiirek, beyin, mide, ciger gihi ana iq organlar', bnselik (< Ar. < Gr. bctsilikrs), begere 'derinin d1.y yiizeyi', cerlu\'il 'kilcal damarlarln d ~ g ~ n dkalan a ana damarlar', dehlizi'i'lkcrlb 'kalp k u l a k ~ ~ g iekhel ', 'ortadamar', (< Ar. s u j a t ~ ,sagtcr) 'bobrekten mesaneye incn kanal', ilrlil 'penis deligi', ismy 'ajeri 'onikiparmak bagirsag~', bcisubatii'r-riy 'soluk borusu', b t i b 'penis', Iiyijyvi ' k ~ v r ~ m bagirsak', mucdenii'l-!r(iyd 'kalp karinc~klar~',masclrika 'incebap~rsak asklsl, - - mezenter', mr#ur 'burun kcmigi', nliri 'yemek borusu', Organ Adlarl Bu kiimcde yer alan sozcuklcrden, miisakijt 'k~lcaldamarlar', r n i i s t a k 'kalln bagirsagrn son k ~ s m rektum', ~, rrbat-1 bag, kol, a h , goz gibi ana temcl organ adlaririda hemen her zaman Turkge tr!~Gi 'midcyi dalaga baglayan lif', yeglenmigtir. Ancak. gergekten tlp tcrim~ulib~tii'l-lriCCb 'dil altlndaki tukruk leri niteligindeki sijzcuklerde, Tiirkse emici bezlcr', su!rt.uc 'bag~rsaklar~n i~ k a r g ~ l ~ k l a r i nolmanias~ ~n ncdeniyle gcyuziindeki su~nuksuzar', slrlba 'gozaki', nellikle Arapc;a siizcuklerin kullanlldlg~n~ jebekiyye 'gozdcki retina tabakas~', goruyoruz. Ancak bir aylrtin yapllmakje~xisif 'gligus pcrdcsi zan', jirycitl 'atarsizln bazi kavramlarin k i ~ n yerdc i Turkfe, darnarlrrr', tcr.ciin13treytl 'dil altlnda kimi yerde A r a p ~ aya da F a r s ~ akarybulunan bir gilt damart, verid 'toplarda< Gr. ylegma), eczu-i evveli (anusrr-I at.bua, hava,toprak, su, ateg); ishal (< Ar. sehl 'hafifletme' ); istif,ug (viicutta fazla olan her hangi bir rnaddeyi digari atma); hucumut (kan fazlalig~durumunda, vucudun her hangi bir bolgesine g i ~ e ya da boynuzla toplanan kani ak~tma); keyllrs (< Ar. < Gr. khilos) 'Besinlerin bagirsakta sindirildikten sonra kana kangacak durumu'; kuvvet-i cuzibe 'midenln belirli bir salgi salgllayarak yeme istegini ortaya pkarmasi, igtah'; ktr~vel-i haiinle 'sindirim yetisi'; bivver-i nlusikr 'besinlcri sindirilinceye dek ~nidedctutma yetisi'; kuvvet-i sunlicu 'igitme yetisi'; mugus ' S ~ I I C I ' ;mri!~mlrnl 'hummal~'; nluXDfit; 'kab~z'; nlrlClfil 'hasta'; mur.az 'hastalik'; muigu 'cenin, d611il': rluflr 'mide, b a g ~ s a kgazi v.b. Bu alandaki terimlere Tlirkgcdcn dc ~u orncklcr verilebilir: aruk, urwklcrtnrak, calk 'masturbasyon', ije siirmek, ije iltmilk 'kullanmak', karitl ge~nlek 'ish:lll. krirln bumrlk 'sanc~';kurm u ~ n l u k'pekligi gidermek, karirz siimek 'ishal etmek', kail ctlnlak, kutl uldidtmuk, oqnluk 'iyilegmek'; ogi gitnzek 'kendinden gegmek', saytu, suyr.ul&, !ulidq 'gakak', jiiXlrr 'gebe'..

(11) mar', ziicuciyye 'gozun cams] tabakas~'.. Cudesiyye (At-.< 'udes 'mercimek') 'mercimege benzeyen bir tiir sigil', bahak, barns 'abragl~k hastahginin iki turu'. H a s t a l ~ kA d l a r ~ abas-I etzderurt 'ig organlarda olugan urBu alanda da Arapga kiikenli terimler lar', bersim 'satlican', cemre. (< Ar. cem, ~ogurllugu olugturur. Metinlerde anlagl11rl1gi kolaylagt~rma gabalar~nada slk 'atcg') 'ategli ve allerjik bir cilt hastallgl', rastlanmaktadlr. Turkge hastallk adlar~na cuC-I bnkur'i (< Ar. czi 'agllk', bakar $u ornekler verilebililir: 'okuz') 'oburluk', ciituln 'delilik', ciideri agrr basnlak 'ksbus, karabasana ugra'qigek', ciizum, dLZ!zrs 'dolama, etyaran', mak', agrz agrlsr 'pamukguk, afte', arks clij'ii'l-fil 'ayak gi~mesi', duCii'l-buyye agrlsl 'sirt a&-~sl',bagarsuk sryrrtzdusl 'deri soyulmasl', duciicsa'leb (< Ar. duC 'dizanteri', baglr gigi 'karaciger biiyiime'hastallk', d l e b 'tilki') 'sag sakal si', b a j 'q~ban',buj cegzinmek bag dondokulmesi, sagk~ran',devar ' b a ~diinmemesi', b a j agrrsz, burri 'sarzci, brirri11 sit, devi 'kulak qnlamasl', d& 'verem', fomurmcrk 'burun kanamasl', ~ ~ g'yuzde lt fuvdk 'hlgkir~k', gibb 'nobeti giinag~rl beliren giller', cicek, ~iitzgelmek'zayflatutan sltma', Q~bb-Iddyir 'iig gunde bir mak, iglevini yerine getirememek', tutan s~tma',glhb-I ldzlm 'nobetsiz sltdebsermek 'uc;uklamak', deliilik, clemremat, goJ; 'bay~lma',hadd 'ate~lihastal~kgii 'temriye h a s t a l ~ g ~dercimek ', 'terlcr larda aglrlaglna donemleri', h a f ~ k u r z ~ ~ gibi olmak', gece gormezligi 'gecekorlu'kalp spazml'. istiskd ' k a r ~ n d a su gii, tavukkarasl', g&ii acmcrXyl siirmek 'istoplanmas1 bi~imindebeliren siroz hastahalt, giciyiik 'kagint~', gijbek hurmuk 11glnln turlcri', &r[/u 'yara', kesel 'uyu'sancl', goqiil diitznzek 'mide bulanmas~'. gukluk', kulun 'bir tur bag~rsaksanc~sl', goze ak diijmek 'katarakt', goze ju &.lit1 'sigil', lakva 'yuz felci', liikrlet 'dil iiznzek 'karasu hastall&', ince agrl 'vetutuklu~u', magas 'bag~rsaklarda meydana rem', ijitmezlik 'sag~rl~k',it rlirsegi, gelcn bir lur sanci', m&mum 'hummall', krzumirk, kccru ugrl 'tifo', k s u k y ~ r 1 1 n 1 ~ k mab1i2 'kab~z',mujerd 'bir tur k a n l ~GI'fitlk', X-rr,~laniak'soyulmak', b q a k , 'saq ban', mismiir.iyye (< Ar. nlisnGr 'givi') kepegi, katarakt', kotiiriin~lik,klrtlllzlrk, 'tcpesi ~ i v i y ebenzer bir tur sigil', nemle &r.d ejetli, kur.lrrjutl 'dolama, etyaran', (< Ar. nenzl 'kannca') 'kannca bigiminde $~rl~tca 'veba', oglurr b14rris1'do: sankuqiik sivilceler olarak beliren, kaglnt111 CISI', ojlcirl diijiirmek 'clii~iiliyapmak', bir cilt hastal~gl', nezle, nrkrrs 'gut hastasujrrlrk, sar.ulrk, sutrcu, 'sayrullk'. srtma, 11g1'. r.ucjcr 'titreme, parkinson', nisyntz sigil, !oquz bujr 'bir tur g~ban',lmlrtsclgr ' u ~ ~ u t k a ~ ~ rebev l i k ' , 'ast~m', saCfcl 'kellik', 'unutkanllk', uclrk 'epilepsi', yrrn (rg1.1~1 srrrc 'ssra', seder 'goz kararmak', seher 'zariilcenb'. yat~ buj/(rr~u.grlsl 'siyatik', 'uykusuzluk', sehcli 'bir tur kellik', seleyuyusl crkm~ik'basur memesinin dlgarl sii'l-bed 'geker hastal~g~nln bir agamasi, g ~ k m a s ~yurrm ', haj agr'tsr 'migren', i d r a r ~ n l tutamama', seretun 'kanser', yiir.ek ditr.emesi 'kalp qarplntlsl, tqikardi'. Bu siizciik giiniilniizde.'hafakanlar basmak, A r a p ~ aterirnlcrin ba~llcalarii ~ i nqu afakall g c f i t i ~ ~ c kv.11. ' bifimlcrcie bunalmak, s ~ k ~ l r al~l;u~~liir~l~tla ~~;~k kullanrlmaktad~r. Orneklcr vcl-ilcbilir:. ''.

(12) Turk~eTlp Metinleri. Kebike~l Say1 6. 1998 sersunl 'menenjit', sill 'verem', ubdr 'sivilceler', !&irz 'veba', tejenniic 'spazm, telnnoz', iirnmii$-sibydn 'epilepsi', vacCmafasil 'eklem a g r ~ s l ' ve&, verem 'ur,gi$', zahir 'dizanteri', zcltii'r-riye 'zatiirre', ~utii'.y-j(~clr'satlican', zeleku'l-emca 'diyare', i&rfn-nefesZ1 'nefes darltgl', gisl)zfuriyye (< Gr.>Ar.) 'dizanteri'. Bu yazl ~er~evesinde slralanan terimler kugkusuz ki bu alandaki terimlerin gok kuquk bir bolumudur. Bu metinlerin soz varll@ konusunda gene1 bir fikir vermek amac;lanm~gtlr.T u r k ~ etarihsel tlp metinlerinin taranmaslyla hazirlanacak bir Tarilrsel Tlp Sozlugii'ne olan gereksinim ~ o apktir. k 21 Bu siizciik giiniimiizde "tkknefes" biqiminde farkll bir anlamda kullan~lmaktad~r.. /. I. . CEL.&LUDD~NHIZIR (HACI PASA).

(13)