TARİHSEL
DİN SÖYLEMLERİ ÜZERİNE ZİHNİYET ÇÖZÜMLEMELERİ
SÖNMEZ KUTLU
1. BÖLÜM
İSLAM DÜŞÜNCESİ ÜZERİNE ZİHNİYET ÇÖZÜMLEMELERİ ... 13
A) İSLAM DÜŞÜNCESİNDE TARİHSEL DİN SÖYLEMLERİ ... 15
1. Tarihsel Din Söylemlerinin Meşruiyet Zeminleri ... 16
2. Tarihsel Din Söylemlerinin Zihniyetler Olarak Tipolojilendirilmesi .... 20
B) GELENEKÇİ DİN SÖYLEMİNİN ZİHNİYET ÇÖZÜMLEMESİ: HADİS TARAFTARLARI ÖRNEĞİ ... 47
1. Gelenekçi-Muhafazakâr Din Söyleminin Arka Planına Kısa Bir Bakış .... 48
2. Gelenekçi-Muhafazakâr Din Söyleminin Temsilcileri ... 50
3. Gelenekçi-Muhafazakâr Din Söyleminin Temel Göstergeleri ... 51
C) AKILCI DİN SÖYLEMİNİN ZİHNİYET ÇÖZÜMLEMESİ: İMAM MÂTURÎDÎ ÖRNEĞİ ... 60
2. BÖLÜM SİYASİ-KARİZMATİK LİDERCİ DİN SÖYLEMİNİN ZİHNİYET ANALİZİ ... 85
A) ŞİA’NIN POLİTİK DİN SÖYLEMİNİN ÇÖZÜMLEMESİ: ‘EHL-İ BEYT’ TASAVVURU ÖRNEĞİ ... 85
1. İslam Öncesi Arap Kültüründe Ehl-i Beyt ... 87
2. Kur’an’da Ehl-i Beytin Teorik Çerçevesi ... 90
3. Kureyş Ehl-i Beytinden Emevi ve Haşimi Ehl-i Beytine ... 97
4. Haşimi Ehl-i Beytinden On İki İmam Ehl-i Beytine ... 102
5. Ehl-i Beytin Siyasal İstismarına Dair İki Örnek ... 107
B) KERBELA VAKASI’NA YAKLAŞIMLARDA YÖNTEM VE ZİHNİYET SORUNU ... 111
1. Kerbela Vakası’nda Tanık ve Kaynak Sorunu ... 115
2. Kerbela Vakasının Analizinde Eleştirel Yaklaşımın Olmayışı ... 118
3. Vakanın Sosyal Tarih Boyutunun İhmali ve Psikanalitik Yönden Analizinin Yapılmaması ... 121
4. Hz. Hüseyin’in Tarihsel Kişiliği İle Menkıbevi Kişiliğinin Karıştırılması ... 124
5. Tarihin Yeniden İnşası: İnanca Tarihte Yer Açma Sorunu ... 129
3. BÖLÜM İSLAM DÜŞÜNCESİNDE DİN-SİYASET İLİŞKİSİ ... 137
A) KUR’AN-I KERİM’DE DİN-SİYASET İLİŞKİSİ ... 138
B) HZ. PEYGAMBER’İN NÜBÜVVET GÖREVİ VE DEVLET BAŞKANLIĞI ... 139
C) HZ. PEYGAMBER SONRASI DÖNEMDE DİN-SİYASET İLİŞKİSİ . 142 D) MEZHEPLERE GÖRE DİN-SİYASET İLİŞKİSİ ... 143
E) EHL-İ SÜNNET’İN SİYASET ANLAYIŞI ... 144
F) İMAM MÂTURÎDÎ’YE GÖRE DİYANET-SİYASET AYRIMI ... 150
G) OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMLERİNDE VE CUMHURİYET’İN İLK YILLARINDA DİN SİYASET İLİŞKİSİ TARTIŞMALARI ... 157
4. BÖLÜM EHL-İ SÜNNET VE’L-CEMAAT: TEŞEKKÜLÜ, TEMSİLCİLERİ, FİKİRLERİ VE BUGÜNKÜ DURUMU ... 165
1. EHL-İ SÜNNET VE’L-CEMAAT ... 165
2. EHL-İ SÜNNET VE’L-CEMAATIN TEMSİLCİLERİ ... 173
A) HADİS TARAFTARLARI ... 173
B) EŞ’ARİLİK ... 180
C) MATURİDİLİK ... 188
3. EHL-İ SÜNNET VE’L-CEMAATIN BUGÜNKÜ DURUMU ... 200
4. EHL-İ SÜNNET’LE İLGİLİ ÇALIŞMALAR ... 201
A) GENEL ÇALIŞMALAR ... 201
B) ASHABU’L-HADİS ... 202
C) EŞARİLİK ... 203
D) MATURİDİLİK ... 203
5. BÖLÜM ŞİA: TEŞEKKÜLÜ, TEMSİLCİLERİ, FİKİRLERİ VE BUGÜNKÜ DURUMU ... 205
A) ŞİA ... 205
B) ZEYDİYYE ... 211
C) İSMAİLİYYE ... 223
D) İMAMİYYE ŞİASI ... 235
E) ŞİA’NIN BUGÜNKÜ DURUMU ... 250
6. BÖLÜM MÜRCİE MEZHEBİ: DOĞUŞU, FİKİRLERİ, EDEBİYATI VE İSLAM DÜŞÜNCESİNE KATKILARI ... 257
İSİMLENDİRME MESELESİ ... 257
B) MÜRCİE’NİN DOĞUŞUNU HAZIRLAYAN SEBEPLER ... 261
C) MÜRCİE’NİN İLK NÜVELERİ: TARAFSIZLAR GRUBU ... 264
D) MÜRCİE’NİN TEŞEKKÜL SÜRECİ: 60-75/679-694 ... 267
E) İLK MÜRCİİ FİKİRLER ... 269
F) MÜRCİE’NİN TARİHÇESİ ... 270
G) MÜRCİE’NİN GÖRÜŞLERİ ... 278
H) MÜRCİİ FIRKALAR ... 290
I) MÜRCİİ EDEBİYAT ... 293
J) MÜRCİE’NİN İSLAM DÜŞÜNCESİNE KATKILARI ... 301
VE İSLAM DÜŞÜNCESİNE KATKILARI ... 303
A) İSİMLENDİRME VE TASNİF MESELESİ ... 303
B) KERRAMİYYENİN TARİHÇESİ ... 304
C) KERRAMİYYE’NİN GÖRÜŞLERİ ... 306
D) KERRAMİ FIRKALAR ... 312
E) KERRAMİ EDEBİYAT ... 313
F) KERRAMİLERE YAZILAN REDDİYELER ... 314
G) KERRAMİLİĞİN SONRAKİ TARİHİ ... 316
H) KERRAMİLİĞİN İSLAM DÜŞÜNCESİNCESİNE KATKILARI ... 319
8. BÖLÜM İLK MÜRCİİ METİNLER VE ANALİZİ ... 321
A) HASAN B. MUHAMMED ve KİTÂBU’L-İRCÂ ADLI ESERİ ... 322
B) İRCA KASİDESİ (I) VE İRCA KASİDESİ (II) ... 332
C) SALİM B. ZEKVAN’IN SÎRE ADLI ESERİNDEKİ MÜRCİE İLE İLGİLİ KISMI ... 343
9. BÖLÜM İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİNDE USUL SORUNU ... 353
A) KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 355
1. Usul ... 355
2. Fırka/Fırak, Mezhep ve Fırkay-ı Naciye ... 355
3.Makâle ve Makâlât ... 357
4. Milel-Nihal ... 358
5. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’at ve Ehl-i Furkat ... 359
6. Ehl-i Bid’at/Ashâbu’l-Bid’a ve Ehlu’l-Ehvâ/Ashâbu’l-Ehvâ ... 360
7. Hakk-Batıl ve Ehl-i Hakk- Ehl-i Batıl ... 361
8. İslam Mezhepleri Tarihinin Tanımı ... 361
B) MEZHEBÎ YAPILARI OLUŞTURAN UNSURLAR ... 363
1. Sistematik Teoloji ... 363
2. Yazılı Edebiyat ... 363
3. Toplumsal Taban ... 364
4. Fıkhî-Amelî Uygulamalar ... 365
C) MEZHEP-DİN İLİŞKİSİ ... 365
D) İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ’NİN İNCELEME ALANLARI ... 368
E) İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİNDE MAKÂLÂT GELENEĞİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ ... 373
1. Zamanımıza Ulaşmamış Makâlât Türü Eserler ... 374
2. Mezhepler Tarihi (Makâlât-Fırak) Eserleri ve Geleneklere Göre Tasnifi ... 377
3. Klasik Dönem Mezhepler Tarihi Yazıcılığının Genel Sorunları .... 384
F) GÜNÜMÜZ MEZHEPLER TARİHİ YAZICILIĞI ... 390
1. Tarihî-Materyalist Yaklaşım ... 391
2. Normatif-Teolojik Yaklaşım ... 392
3. Sosyal-Pozitivist (İçtimaiyatçı) Yaklaşım ... 393
4. Tarihsel-Sosyolojik Yaklaşım ... 397
5. Zihniyet Çözümleyici Yaklaşım: Psikososyal Yaklaşım ... 399
G) İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ YAZICILIĞINDA KARŞILAŞILAN PROBLEMLERE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ... 402
1. Kaynak Kritiği ve Eleştirel Yaklaşım ... 402
2. Tasviri/Betimleyicilik (Deskriptif) İlkesi ... 405
3. Fikir-Hadise İrtibatı Prensibi ... 406
4. Fikirler Üzerinde Derinleşme veya Fikirlerin Tarihlendirilmesi .. 407
5. Şahıslar Üzerinde Derinleşme ... 408
6. Tarafsızlık (Mezheplerüstü Tutum) ... 409
7. Disiplinler Arası İşbirliği ... 410
10. BÖLÜM İSLAM MEZHEPLERİ İLE İLGİLİ İNGİLİZCE’DEN ÇEVİRİLER ... 411
A) İSLAM’DA AKTİVİZM VE QUİETİZM: İLK MÜRCİE’NİN DURUMU ... 411
1. İlk Mürciilik ... 413
2. İlk Mürcii Siyaset ... 417
3. İslam’ın İlk Dönemlerinde Aktivizm ve Quietizm ... 421
B) KONULU KUR’AN TEFSİRİ (VE MEZHEBİ TEFSİRLER) ... 423
1. Kur’an’ı Baştan Sona Yorumlayan Tefsirlerin Sınırlılığı ve Yetersizliği ... 423
2. Farklı Disiplinlerin Kur’an Yorumları ... 425
3. Bu Metodun Öncülleri ... 430
4. Konulu Tefsirin Kuralları ... 431
5. Konulu Tefsir Sistemi ... 434
6. Konulu Tefsire Örnekler ... 435
7. İtirazlar ve Cevaplar ... 438
EKLER ... 441
EK 1: GÜNÜMÜZE ULAŞMIŞ MAKÂLÂT TÜRÜ ESERLER ... 441
EK 2: MAKÂLÂT VE FIRAK GELENEĞİ İLE İLGİLİ TÜRKÇE VE YABANCI DİLLERDE YAPILMIŞ BAZI ÇALIŞMALAR ... 445
EK 3: MEZHEPLERLE İLGİLİ YÜKSEK LİSANS VE DOKTORA TEZLERİ (SEÇME BİBLİYOGRAFYA) ... 449
KAYNAKLAR ... 457
DİZİN ... 469
Erzincan’ın Refahiye ilçesinde doğdu (20 Mart 1963).
İlköğrenimini Aydıncık Köyünde tamamladı.
Erzurum İmam Hatip Lisesi’ni (1981), ardından Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ni bitirdi (1987).
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Mezhepler Tarihi Anabilim Dalı’nda araştırma görevlisi olarak göreve başladı (1988). Önce Londra Üniversitesi’nde (1992) ardından da Kahire Üniversitesi’nde (1993), çeşitli konularda araştırma ve incelemelerde bulundu. Mürcie ve Horasan-Mâveraünnehir’de Yayılışı konulu teziyle doktorasını tamamladı (1994). Doçent unvanını aldı (1997). Kırgızistan Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde İslam Mezhepleri Tarihi ve Kelam dersleri verdi (1997-1999). İslam düşüncesi, Türklerin din ve mezhep anlayışları ile ilgili Türkçe ve Kırgızca yayınlarıyla, İngilizce ve Arapçadan çevirileri bulunmaktadır. Hâlen Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.
Evli ve iki çocuk babasıdır.
28.03.2012 tarihinde
Hakk’ın rahmetine kavuşan
sevgili babam Mehmet Kutlu’ya
ithaf ediyorum.
9
ÖNSÖZ
İslam; fikrî, dinî, tarihî, siyasi, ekonomik, toplumsal ve kül- türel olmak üzere çok boyutlu bir olgudur. Vahyin başladığı an- dan günümüze kadar İslam’ı anlamak, açıklamak, yorumlamak ve yaşamak üzere Müslümanlar tarafından uzun ve kapsamlı bir fikrî faaliyet sürdürülmektedir. Bunun sonucunda oluşturulan fikrî sistemler, itikadi ve siyasi, fıkhi, tasavvufi ve felsefi olmak üzere dört ayrı başlıkta toplanabilir. Ancak İslam düşüncesini belli bir döneme, mezhebe, şahsa, belli bir alana ya da fikrî ku- rumsallaşmalara indirgemek veya onları tarihte kalmış kişisel ve toplumsal faaliyetler olarak görmek doğru değildir. İslam, dü- şünce özgürlüğünü öne çıkarması ve Allah ile insan arasındaki otoriteleri ortadan kaldırmasından dolayı, geçmişte olduğu gibi bugün de Müslümanların düşünce sisteminde ve hayat tarzların- da etkili olmaya devam etmektedir. Tarihsel süreçte Müslümanlar tarafından üretilen ve üretilmeye devam eden fikrî faaliyetlerin tümünü içeren İslam düşüncesi, bu dine inanan veya inanmayan pek çok bilim adamı için, değişik açılardan incelenmesi gereken oldukça mümbit bir alandır. Bu alanda üretilenleri tarihte yaşan- mış ve olup bitmiş ya da ömrünü tamamlamış fikirler veya fikrî sistemler olarak değil bugün de canlılığını sürdüren, insanların düşünce biçimlerini belirleyen gizli değerler sistemi olarak yani zihniyetler olarak incelemek daha doğrudur.
İslam düşüncesinde siyasi ve itikadi amaçlarla vücut bulan
dinî-siyasi zümreleşmeler hakkında, geçmişte Makalat (Müslü-
manların İtikadi ve Siyasi Görüşleri), Makalatu’l- Fırak (Fırkaların
Görüşleri), Fırak (Fırkalar), el-Milel ve’n-Nihal (Dinler ve Mez-
hepler) vb. adlarla bilinen devasa bir Makalat ve Fırak edebiyatına sahibiz. Ancak bu eserler genelde, zihniyet kutuplaşmasının bir sonucu olarak üretilmiş olduğundan İslam mezheplerini, bize ta- rafsız ve ilmî bir yöntemle tanıtmakta çoğu kere yetersiz kalmak- tadır. Her mezhep, kendini hakikatin temsilcisi olarak gördüğün- den kendi dışındakilerini kendi fikirlerine yakınlıkları ölçüsünde doğru görüş sahipleri olarak değerlendirmektedir. Bu bakış açısı, İslam düşüncesinde ortaya çıkan mezheplerden bir kısmını hak, bir kısmını batıl ya da dalalete düşmüş olarak görmek gibi bir önyargıyla maluldür. Çünkü bir mezhebin mensuplarının tarihsel süreçte ortaya koyduğu bütün fikirleri hak, muhaliflerinin görüş- lerini batıl olarak görmek mümkün değildir. Her mezhebin doğru denebilecek ve yanlış denebilecek fikirleri vardır. Dolayısıyla bir mezhep, bütün görüşleriyle ne hak ne de batıl olarak görülebilir.
Mezhepler, ortaya çıktıkları şekliyle kalmamakta, tarihsel süreçte fikrî yapıları, yayıldığı coğrafya ve toplumsal tabanları açısından sürekli değişmektedir. Kimi dinî zümreleşmeler, baş- langıçta bir tarikat olarak başlamış, daha sonra dinî-politik bir harekete (mezhebe) ve en sonunda bir din olma iddiasına dönüş- müştür. Kimi dinî-politik hareketler, ortaya çıktığı ilk hüviyetini kaybederek, yayıldığı bölgedeki dinî kültürlerin etkisiyle yepye- ni bir mahiyet kazanmıştır. Kimileri ise, şiddet yanlısı görüşlere kayması sebebiyle insanların vicdanlarında itibarını kaybederek ya yok olmuş veya daha mutedil bir çizgiye kaymıştır. Ama İslam düşüncesindeki itikadi ve siyasi bu oluşumları ele alan eserler, onları 73 fırka mantığıyla sırf kelami sistemler olarak gördükle- rinden ve toplumsal boyutlarını çoğu kere göz ardı ettiklerinden, onların görüşlerindeki ve toplumsal boyutlarındaki değişmeleri fark edememişlerdir. Birçok müellif, bir mezhebin görüşlerini, eserlerini incelemeden ve mensuplarının dinî hayatlarını gözlem- lemeden yani canlı tanıkların bilgilerine başvurmadan geçmişte yazılan eserlerden hareketle yazmıştır. Kimi yazarlar, 73 fırka ri- vayetini esas aldığı için, bir fikir veya şahsın etrafında tarihsel gerçekliği olmayan sanal fırkalar üreterek bu sayıyı tamamlama- ya, kimi yazarlar da fikirleri ve toplumsal tabanı ile var olan bazı fırkaları görmezden gelerek sayıyı taşırmamaya çalışmışlardır.
Kurtuluşa Erecek Fırka’yı ( Fırka-yı Naciye) merkeze koyma ve
diğer fırkaları belli bir şematik yapıya uygun olarak yerleştirme
yaklaşımı, mezheplerin siyasi, toplumsal, dinî, fikrî ve ekono-
ÖNSÖZ11
mik boyutlarıyla tezahür etmeye devam eden bir olgu olarak görülmemesine sebep olmuştur. Hâlbuki mezhepler, toplumsal ve coğrafi, siyasi ve ekonomik ortamlara göre farklılaşmaktadır.
Dolayısıyla İslam düşüncesindeki fikrî, siyasi ve toplumsal ha- reketliliği, değişimleri, kırılmaları ve farklılaşmaları anlayabil- mek için bu hareketlere yön veren “örtülü değerler düzeneğini”, insanların psikososyal karakterleri, toplumsal değerleri ve dinî metinlerdeki değerlerden hareketle bir zihniyet analizine tabi tutmak kaçınılmaz hâle gelmiştir.
Elinizdeki bu çalışma, sosyoloji ve psikolojinin verileri göz önünde bulundurularak zihniyet çözümleyici bir yaklaşımla bu sorunların çözümü için daha önce kaleme alınmış ve bir kısmı ilmî toplantılarda tebliğ olarak sunulmuş makalelerin bir araya getiril- mesiyle oluşmuştur. Daha önce yayımlanmış makalelerin bir kısmı tekrar gözden geçirilmiş ve yeni ilaveler yapılmıştır. Aslında İslam düşüncesini çözümlemeye yönelik yazılan bu makaleler okundu- ğunda, onların zihniyet çözümleyici bir yaklaşıma göre birbirinin devamı olarak yazılmış bir projenin parçaları olduğu görülecektir.
Böylece farklı dergilerde dağınık bir şekilde bulunan makaleler bir araya getirilmek ve yeniden düzenlenmek suretiyle bir bütünlük içerisinde bilim meraklılarının dikkatine sunulmuştur.
Bu çalışma, toplam on bölümden oluşmaktadır. Birinci Bö- lüm’de, önce İslam düşüncesinde itikat, siyaset, fıkıh, ahlak ve felsefe alanında üretilen fikrî sistemlerde tezahür eden tepkisel- kabilevi, akılcı-hadari, gelenekçi-muhafazakâr, siyasi-karizmatik liderci ve keşifçi-inzivacı din söylemlerinin, genel hatlarıyla zihniyet çözümlemesi yapılmaktadır. Daha sonra gelenekçi- muhafazakâr din söylemi Hadis Taraftarları örneği üzerinden, akılcı-hadari din söylemi ise Maturidi örneği üzerinden derinle- mesine analiz edilmiştir. İkinci Bölüm’de, geçmişte ve günümüz İslam toplumlarında etkili olan siyasi-karizmatik liderci din söy- lemi, Şianın Ehl-i Beyt ve Kerbela algısı üzerinden incelenmiştir.
Üçüncü Bölüm’de, İslam düşüncesinde din-siyaset ilişkisi konu-
su analiz edilmiştir. Bu bölümde Kur’an’da ve Hz. Peygamber’in
hayatında din siyaset ilişkisinin biçimi, İslam mezheplerinin
imamet anlayışı ve modernleşme sürecinde hilafet tartışmaları
din siyaset ilişkisi açısından irdelenmiştir. Dördüncü Bölüm’de
Ehl-i Sünnet’in teşekkülü, temsilcileri, fikirleri ve günümüzde-
ki durumu tahlil edilmiştir. Beşinci Bölüm’de Şia’nın teşekkülü,
temsilcileri, fikirleri ve bugünkü durumu genel hatları ile orta- ya konulmuştur. Altıncı Bölüm’de İslam düşüncesinde İslam’a girmeyi kolaylaştıran, İslam’dan çıkmayı zorlaştıran Mürcienin doğuşu, fikirleri, alt kolları, edebiyatı, üzerine yapılan çalışma- lar ve İslam düşüncesine katkıları geniş bir şekilde ele alınmış- tır. Akılcı-hadari din söyleminin temsilcisi olan Mürcie, genelde Horasan- Maveraünnehir’deki toplulukların, özelde Türklerin İs- lamlaşmasında önemli rol oynamış ve Maturidiliğin oluşmasında büyük katkılarda bulunmuştur. Yedinci Bölüm’de ise daha önce Mürcienin bir alt kolu iken zamanla müstakil bir fırka hâline ge- len, en sonunda Ehl-i Sünnet içerisinde eriyen sufi yönü ağır ba- san Kerramilik enine boyuna incelenmiştir. Sekizinci Bölüm’de İlk Mürcii metinlerden Hasan b. Muhammed’in İrcâ Risâlesi, Sâbit Kutna’nın İrcâ Kasidesi ve Muhârib ibn Disâr’ın İrcâ Kasidesi adlı İlk Mürcii metinler İslam düşüncesindeki yeri açısından analiz edilmiştir. Dokuzuncu Bölüm’de, İslam düşüncesini oluşturan fikrî yapılarla ilgili, geçmişte ve günümüzde ortaya konan incele- meler, takip ettikleri usul ve teknikler, yaklaşım biçimleri tenkit- çi bir bakış açısıyla ele alınmıştır. Onuncu Bölüm’de ise Michael Cook’un “İslam’da Aktivizm ve Quietizm ve İlk Mürcie’nin Du- rumu” ve Hasan Hanefi’nin “Konulu Kur’an Tefsiri (ve Mezhebî Tefsirler)” makalelerinin Türkçe çevirilerine yer verilmiştir. Ça- lışmanın sonuna Mezhepler Tarihi’nin kaynakları ile ilgili üç ayrı ek konulmuştur. Mezhepler tarihinin bize ulaşmış eserlerinin bir listesi, müelliflerin ölüm tarihlerine göre, Ek 1 olarak; bilim dün- yasında mezhepler tarihi klasik kaynakları üzerine yapılan kitap ve makaleler Ek 2 olarak ve mezhepler tarihi ile ilgili yapılmış yüksek lisans ve doktora tezleri Ek 3 olarak verilmiştir.
Bu çalışmanın bu hâle gelmesine doğrudan ve dolaylı olarak katkıda bulunan bütün dostlarıma teşekkürü bir borç bilirim.
Sönmez KUTLU
Ankara 2012
457
KAYNAKLAR
Abbâs, İhsan, Şi’ru’l-Havaric, Beyrut trz.
el-Acurrî, Ebû Bekr Muhammed ibn el-Huseyn (360/970), eş-Şerîa, thk.
Muhammed Hâmid el-Fakî, Beyrut 1983.
Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, “William Montgomery Wat ve İlk Dönem İslam Tarihine Tarihselci Bakış”, İslâmî İlimler Dergisi, III (2008), sayı: 2, s. 33-46.
Ahbâru’d-Devleti’l-Abbâsiyye, thk. Abdulazîz ed-Dûrî-Abdulcebbâr el- Mutallibî, Beyrut trz.
Ahmed ibn Hanbel (241/855), Kitâbu Fedâili’s-Sahâbe, thk. Muhammed Abbâs, Beyrut 1983.
Ahmed ibn Hanbel (241/855), es-Sunne, Lübnan 1985.
Ahmed ibn Hanbel (245/851), el-Musned, Mekke 1994.
Ahmed el-Kâtib, Tatavvuru’l-Fikri’s-Siyâsî eş-Şiî mine’ş-Şûrâ... ilâ Velâ- yeti’l-Fakîh, London 1997.
Ahmed Emîn, Duha’l-İslâm, Kahire 1949.
Algül, Hüseyin, Kerbela, Ensar yayınları, İstanbul 2009.
Aliyyu’l-Karî el-Herevî, Şerhu’l-Fıkhı’l-Ekber, Beyrut 1979.
Alper, Hülya, İmam Mâturîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi, İz Yay., İstanbul 2008.
el-Alûsî, Mahmûd Şukrî, Bulûğu’l-Ereb fî Ma’rifeti Ahvâli’l-Arab, Beyrut trz.
Atay, Hüseyin, Ehli Sünnet ve Şia, Ankara 1983.
Ateş, Süleyman, “İmamiyye Şiası’nın Tefsir Anlayışı”, AÜİFD, XX (1975).
Atvân, Huseyn, el-Fıraku’l-İslâmiyye fî Bilâdi’ş-Şâm fî Asri’l-Umevî, Am- man 1986.
Atvân, Huseyn, el-Emeviyyûn ve’l-Halîfe, Beyrut 1986.
Aycan, İrfan, İdeolojik Tarih Okumaları, haz. İrfan Aycan-Mahfuz Söyle- mez, Ankara Okulu, Ankara 1999.
el-Bağdâdî, Abdulkâdir ibn Ömer, Hızânetu’l-Edeb, thk. Abdusselâm
Muhammed Hârûn, Beyrut 1981.
el-Bağdâdî, Abdülkâhir ibn Tâhir ibn Muhammed (429/1037), Mezhep- ler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, İstanbul 1991.
Bardakoğlu, Ali, “Hüsn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü ve İmâm Mâturîdî”, Ebû Mansûr Semerkandî, Kayseri 1986.
Barthold, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, hzr., Hakkı Dursun Yıl- dız, İstanbul 1981.
Bedir, Faysal, Avn, İlmu’l-Kelâm ve Medârisuhû, Mısır 1982.
el-Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, thk. Muhammed Bâkır el-Mahmûdî, Beyrut 1988.
el-Belâzurî (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, thk. Suheyl Zekkâr-Riyâz Zirikli, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1996.
el-Beyâyûnî, Muhammed Ebû’l-Feth, “Hüküm”, DİA, XVIII, 466-468.
Beyyûmî, Tehzîbu’l-Kâmil, Kahire trz.
Birdoğan, Nejat, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, İstanbul 1990.
Bosworth, C.E., “Karrâmiyya”, EI² (İng), IV, 667-669.
Bosworth, C.E., “The rise of the Karamiyyah in Khurasan”, Muslim World, 50/1 (1968), s. 5-14.
Bosworth, C.E., “The early Islamic History of Ghûr”, Central Asiatic Jo- urnal, 6 (1961), s. 128-133;
Bozkuş, Metin, Tarihten Günümüze Sivas Yöresinde Alevilik, Sivas 2000.
Brokelmann, Carl, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, çev. Abdulhâlim Neccâr, Ka- hire 1991.
Bulliet, R. W., The Patricians of Nishabur, a study in medieval Islamic social history, Cambridge 1972.
el-Câbirî, Muhammed Abid, İslam’da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, Ki- tabevi, İstanbul 1997.
Caferyan, Resul, Murcie, Kum 1371.
el-Câhız, Ebû Osmân Amr ibn Bahr (255/869), el-Osmâniyye, thk.
Abdusselâm Muhammed Hârûn, Beyrut 1991.
Carullah, Musa, Büyük Mevzularda Ufak Fikirler, yay. haz. Musa Bilgiz, Kitabiyat, Ankara 2001.
Chabbı, Jacquelina, “Remarques Sur Le Developpement Historiques Des Mouvements Ascetiques Et Mystıques Au Khurasan”, Studia Islamica, 46 (1977), 5-72.
Cook, Michael, Early Muslim Dogma, London 1981.
Cuma, Fâtıma, el-İtticâhatu’l-Hizbiyye fî’l-Muctemeati’l-İslâmî, Beyrut trz.
el-Curcânî, Alî ibn Muhammed (816/1413), et-Ta’rifât, İstanbul trz.
el-Curcânî, Alî ibn Muhammed (816/1413), Şerhu’l-Mevâkıf, İstanbul 1292.
Dayf, Şevkî, Târîhu’l-Edebî’l-Arabî: el-Asru’l-Abbâsî el-Evvel, Kahire 1990
10.
Ebû Bekr el-Hallâl, Ahmed ibn Muhammed ibn Hârûn (311/923), Mus-
ned min Mesâili Ahmed ibn Hanbel, British Museum, Or:2676,
v.221-290.
KAYNAKLAR459
Ebû Haltem, Nebil Halil, el-Fıraku’l-İslâmiyye Fikren ve Şi’ren, Beyrut 1990.
Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed ibn Hamdân (324/936), Kitâbu’z-Zîne fî Kelimâti’l-İslâmiyye, thk. Abdullâh Selam es-Samerrâî, Bağdat 1988.
Ebû Hilal el-Askerî, Hasan ibn Abdillâh ibn Sehl Ebû Hilal el-Askerî (400/1009), el-Evâil, thk. Muhammed es-Seyyid, Mısır 1987.
Ebû Mihnef Lût ibn Yahyâ (157/774), Maktelu’l-Huseyn, Bağdad 1977.
Ebû Nu’aym el-İsfahanî, Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, Matbaatu’s- Saade 1979.
Ebû Nuvâs, Divânu Ebû Nuvâs (Mahmûd Efendi Şerhi), Mısır 1898.
Ebû Reyâş Ahmed ibn İbrâhîm el-Kaysî, Şerhu Hâşimiyyât’ıl-Kumeyt, thk. Dâvûd Sellûm-Nûrî Hammûdî el-Kaysî, Beyrut 1986.
Ebû Seleme es-Semerkandî, Cümelü Usûli’d-Dîn Tercümesi, çev. Ahmet Saim Kılavuz, İstanbul 1989.
Ebû Ubeyd, Kâsım ibn Sellâm (224/838), Kitâbu’l-Îmân, thk. M.
Nasîruddîn el-Elbânî (Min Kunûzi’s-Sunne: Resâilu Erbaa içeri- sinde, 47-102) Kuveyt trz.
Ebû’l-Ferec el-İsfehânî, Ebû’l-Huseyn Alî ibn Huseyn (356/967), Kitâbu’l-Egânî, Bulak 1868.
Ebû’l-Ferec el-İsfehânî, Ebû’l-Huseyn Alî ibn Huseyn (356/967), Mekâtilu’t-Tâlibiyyîn, Seyyid Ahmed Sakar, Beyrut 1987.
Ebû’l-Meâlî, Muhammed ibn el-Huseynî el-Alevî, Kitâbu’l-Beyâni’l- Edyân, Arapçaya çev. Yahyâ el-Haşşâb, Mecelletu’l-Kulliyyeti’l- Adâb Camiati’l-Kahire, 19 (1957).
Ebû’l-Ferec el-İsfehânî, Ebû’l-Huseyn Alî ibn Huseyn (356/967), Kitâbu’l-Egânî, Bulak 1868.
Eisenstein, Herbert, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Wien 1982.
el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. Muhammed ibn Sa’îd, Beyrut trz.
Emin, Ahmed, Fecru’l-İslâm, Kahire 1982.
Emîn, eş-Şerîf Yahyâ, Mu’cemu’l-Fırakı’l-İslâmiyye, Beyrut 1986.
Erdem, Erol, Kerramiyye Mezhebi ve İtikadi Görüşleri, Ankara 1994 (ya- yımlanmamış yüksek lisans tezi).
el-Eş’arî, Ebû Hasan Alî ibn İsmâ’îl (330/941), Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, thk. Helmut Ritter, Wiesbaden 1980.
Evkuran, Mehmet, “Hz. Ali’nin Teolojik Kimliği ve Din Anlayışının İlke- leri”, II. Hz. Ali Sempozyumu, (yayımlanmamış tebliğ metni).
el-Ezrakî, Ahbâru Mekke, thk. Ruşdî es-Sâlih Melhes, Mekke 1983.
Fazlur Rahman, İslam, çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın, Selçuk yayın- ları, İstanbul 1992
2.
Fahruddîn er-Râzî, İ’tikâdâtu Firaki’l-Muslimîn ve’l-Muşrikîn, Kahire 1978.
el-Fesevî, Ebû Yûsuf Ya’kûb ibn Sufyân (277/890), Kitâbu’l-Ma’rife ve’t-
Târîh, Bağdât 1975.
Fevzi, Faruk Ömer, “Ehl-i Beyt Kavramı Üzerine”, çev. M. Bahaüddin Varol, SÜİFD., 9 (1999), 397-404.
Fevzî, Fârûk Ömer, el-Medhal ilâ Târîhi Âli’l-Beyt munzu Fecri’l-İslâm hattâ Matla’i Asri’l-Hadîs, Amman 1998.
Fığlalı, Ethem Ruhi, İmamiyye Şiası, Ankara 1984. (Ağaç yayınları, İs- tanbul 2008).
Givony, Joseph, The Murjia and The Theological School of Ebû Hanifa A Historical and Ideolojical Study, Edinburgh 1977. (Edinburgh Üniversitesi’nde doktora tezi).
Güler, İlhami, “İslam Toplumlarında Tarih Bilinci Neden Zayıf”, Tezkire, X/21 (2001), s. 109-110.
Güneş, Musa-Bendiderya, Cafer, Kerbela Şehitlerine Ağlamak, Kevser, İstanbul 1997.
Hakîm en-Nisâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed ibn Abdillâh ibn el- Beyyi’ (404/1014), Târîh-i Nisâbûr, nşr., Richard N. Frye, Mou- ton 1965. (Tıpkı basım).
Hakîm es-Semerkandî, Kitâbu’s-Sevâdi’l-A’zam, İstanbul 1887.
el-Halebî, İbrâhîm ibn Mustafâ, Lûma, thk. M. Zahid el-Kevserî, Kahire 1939.
Halîfe ibn Hayyât (240/854), Kitâbu’t-Tabâkât, thk. Ekrek Ziya el- Ömerî, Riyad 1982.
Halîfe ibn Hayyât (240/854), Târîh, thk. Ekrem Ziya el-Ömerî, Riyad 1985.
el-Halîmî, Huseyn ibn Hasen (403/1012), Kitâbu’l-Minhâc fî Şuabu’l- Îmân, thk. Halîmî Muhammed Fûde, Daru’l-Fikr 1979.
Hasan ibn Muhammed, Kitâbu’l-İrcâ, çev. Sönmez Kutlu, AÜİFD, XXXVII (1998).
Hatiboğlu, Mehmed Said, İslâmî Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Do- ğuşu, Ankara 1962, A.Ü. İlahiyat Fakültesi’nde yayımlanmamış doktora tezi).
Hatiboğlu, Mehmed Said, “Ehl-i Sünnet Üzerine Bir Söyleşi”, Aylık Der- gi, 1985/I-II, 27-29.
Hatiboğlu, Mehmed Said, “İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik Hilafetin Kureyşliliği”, AÜİFD, XXIII (1978).
el-Heysamî, Nuruddîn Alî ibn Ebî Bekr, Buğyetu’r-Râid fî Tahkîki Mecmau’z-Zevâid, thk. Abdullâh Muhammed Dervîş, Dâru’l- Fikr, Beyrut 1994.
el-Hilalî, Suleym ibn Kays (76/695?), Kitâbu Suleym ibn Kays el-Hilalî, thk. Muhammed Bâkır el-Ensârî, Kum 1428.
el-Horezmî, Ebû Abdillâh Muhammed ibn Ahmed ibn Yûsuf, Terceme-i Mefâtîhi’l-Ulûm, Farsça’ya çev. Hüseyin Hidivcem, Tahran 1346.
Hûfî, Ahmed Muhammed, EdEbû’s-Siyâse fî Asri’l-Emevi, Kahire trz.
Huleyf, Yûsuf, Hayâtu’ş-Şi’r fî’l-Kûfe, Kahire 1968.
Izutsu, Toshihiko, İslam Düşüncesinde İman Kavramı, çev. Selahaddin
Ayaz, İstanbul 1984.
KAYNAKLAR461
İbn Huzeyme, Kitâbu’t-Tevhîd ve İsbâtu Sıfâti’r-Rab, thk. Muhammed Ha- lil Hurrâs (?), Beyrut 1978.
İbn Abdilhakem, Abdullâh, Sîretu Ömer ibn Abdilazîz, Mekke trz.
İbn A’sam el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed (314/926), el-Futûh, Dâru’l- Kutub el-İlmiyye, Beyrut 1986.
İbn Asâkîr, Ebî’l-Kâsım Alî ibn el-Hasen ibn Hubetullâh ibn Abdillâh eş-Şâfi’î (571/1175), Târîhu Medineti Dımaşk, Osmân ibn Affân Kısmı, thk. Sekîne eş-Şihâbî, Dımaşk 1954.
İbn Asâkîr, Ebî’l-Kâsım Alî ibn el-Hasen ibn Hubetullâh ibn Abdillâh eş-Şâfi’î (571/1175), Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. Ebû Sa’îd el- Amravî, Dâru’l-Fikr Beyrut 1995.
İbn Babeveyh el-Kummî, el-İmâme ve’t-Tabsıra mine’l-Hayre, Beyrut 1985.
İbn Batta el-Akberî (387/997), Kitâbu’ş-Şerh ve’l-İbâne, thk. Henri Lo- ust, Damask 1958.
İbn Dâî er-Râzî, Seyyid Murtazâ Hasenî (7/14. asrın başları), Tabsıratu’l- Avâm fî Ma’rifeti Makâlâti’l-Enâm, Tahran 1313.
İbn Dâvûd el-Belhî, Abdullâh ibn Ömer ibn Muhammed el-Vaizî (610/1213), Fedâil-i Belh, Farsça’ya çev. Abdullâh Hüseynî el- Belhî (Habibî), Tahran 1350.
İbn Ebî Asım, Hafız Ebû Bekr Amr Dahhâk ibn Muhalled (270/883), Kitâbu’s-Sunne, Beyrut 1980.
İbn Ebî Ömer el-Adenî, Muhammed ibn Yahyâ (243/857), Kitâbu’l- Îmân, thk. Hamed ibn Hamdi el-Câbirî el-Harbî, Kuveyt 1986.
İbn Ebî Şeybe (235/849), el-Musannef, thk. Muhammed Avvame, Şirke- tu Dâru’l-Kıble, Beyrut 2006.
İbn Ebî Ya’la, Ebû’l-Huseyn Muhammed ibn Muhammed (526/1131), Tabakâtu’l-Hanâbile, Kahire 1952.
İbn Ebî’l-Hadîd, Abdulhâmid Hubetullâh ibn Muhammed ibn el-Huseyn (655/1257), Şerhu Nehci’l-Belâga, Daru’l-İhya el-Kutubu’l-Arabî, 1968.
İbn Ebî’l-İzz el-Hanefî, Şerhu Akideti’t-Tahaviyye, Beyrut 1392.
İbn Hacer, Ebû’l-Fazl Ahmed ibn Alî (852/1448), Tehzîbu’t-Tehzîb, Bey- rut 1967.
İbn Hacer, Lîsânu’l-Mîzân, Beyrut 1950.
İbn Haldûn, Mukaddime, çev. Zakir K. Ugan, İstanbul 1986.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî ibn Ahmed ibn Sa’îd el-Endulisî (456/1064), el-Fasl fî’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal, Beyrut 1986.
İbn Hibbân, Kitâbu’l-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Duâfâi ve’l- Metrûkîn, thk. Mahmûd İbrâhîm Zayid, Halep 1975.
İbn Hibbân, Muhammed ibn Hibbân ibn Ahmed el-Bustî (354/965), Kitâbu’l-Meşâhiri Ulemâi’l-Emsâr, Wiesbaden 1959.
İbn Hişâm, es-Sîretu’n-Nebeviyye, thk. Mustafâ es-Saka ve Diğerleri, Ka- hire 1955
2.
İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed ibn İshâk es-Sulemî en-Nisaburî
(311/923), Kitâbu’t-Tevhîd ve İsbât Sıfâti’r-Rab, thk. Muhammed
Halil Hurrâs (?), Beyrut 1978.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâ’îl ibn Amr (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Mısır trz.
İbn Kesîr (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Abdullâh ibn Abdul- muhsin et-Turkî, Kahire 1998.
İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Muhammed İbrâhîm el-Benna ve ar- kadaşları, İstanbul 1985.
İbn Kudame el-Makdisî, Abdullâh ibn Ahmed ibn Muhammed, et- Tebyîn fî Ensâbi’l-Kureşiyyîn, thk. Muhammed Nâyif ed-Deylemî, Beyrut 1988.
İbn Kuleveyh el-Kummî, Ebû’l-Kâsım Ca’fer ibn Muhammed (368/979), Kâmilu’z-Ziyarât, Dâru’s-Surûr, Beyrut 1997.
İbn Kuteybe, el-İmâme ve’s-Siyase, thk. Alî Şîrî, Mısır 1969.
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, Kahire 1925.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut 1990.
İbn Mende, Muhammed ibn İshâk ibn Muhammed ibn Yahyâ (395/1004), Kitâbu’l-Îmân, thk. Alî ibn Muhammed Nâsır el- Fakîhî, Beyrut 1987.
İbn Murtazâ, Ahmed ibn Yahyâ (840/1436), Tabâkâtu’l-Mutezile, thk. S.
D. Wilzer, Beyrut 1988.
İbn Ömer el-Ezdî el-Basrî, Rebi’ ibn Habîb (170/786), Câmiu’s Sahîh Musnedu’r-Rebi’ ibn Habîb, Kahire 1349.
İbn Ruste, Ebû Alî Ahmed ibn Ömer, A’lâku’n-Nefîse, Leiden 1967.
İbn Sa’d, Muhammed ibn Sa’d (236/850), Tabakâtu’l-Kubrâ, Beyrut 1958.
İbn Sa’d (236/850), Tabakât, thk. Alî Muhammed Ömer, Mektebetu’l- Hancî, Kahire 2001.
İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire fi Mulûki’l-Kâhire, Kahire trz.
İbn Tavûs, Seyyid Ebû’l-Kâsım Alî ibn Mûsâ ibn Ca’fer (664/1243), el- Melhûf alâ Katli’t-Tufûf, thk. Şeyh Faris Tebriziyan, Dâru’l-Üsve, Yrz. 1414.
İbn Tayfûr, Târîhu Bağdâd, Kahire 1948.
İbn Teymiye, Ebû’l-Abbâs Takiyuddîn Ahmed ibn Abdilhâlim (728/1328), Kitâbu’l-Îmân, thk. Haşim Muhammed Şazelî, Kahire trz.
İbnu’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahmân ibn Muhammed (597/1200), Telbîsu’l-İblîs, Beyrut 1989.
İbnu’l-Esîr, Ebû Hasan Alî ibn Muhammed Abdulkerim (630/1223), el-Kâmil, Mısır 1965.
İbnu’l-Esîr (630/1223), el-Kâmil, thk. Ebû’l-Fidâ Abdullâh el-Kadî, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
İbnu’l-İmâd el-Hanbelî, Ebû’l-Fellâh Abdulhayy (1089/1678), Şezerâtu’z- Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Beyrut trz.
İbnu’l-Murtazâ, Kitâb el-Milel ve’n-Nihal min Eczai Kitâbi’l-Bahru’z- Zehhar, thk. Cevad Meşkur, Tebriz 1959.
İbnu’n-Nedîm, Muhammed ibn İshâk (385/955), el-Fihrist, Beyrut
1964.
KAYNAKLAR463
İbnu’l-Fakîh, Ebû Bekr Ahmed ibn Muhammed el-Hemadânî (365/975), Kitâbu’l-Buldân, thk. De Geoje, Leiden 1885.
İbnu’l-İmâd el-Hanbelî, Ebû’l-Fellâh Abdulhayy (1089/1678), Şezerâtu’z- Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Beyrut trz.
İbnu’n-Nedîm, Muhammed ibn İshâk (385/955), el-Fihrist, Beyrut 1964.
İrfan Abdulhamid, İslam’da İtikadi Mezhepler, çev. M. Saim Yeprem, İs- tanbul 1981.
el-İsferâînî, Ebû’l-Muzaffer, et-Tabsîr fî’d-Dîn, thk. Yûsuf el-Hût, Beyrut 1983.
el-İsferâyinî, Ebû’l-Muzaffer (471/1078), Tabsîr fî’d-Dîn ve Temyîzi’l-Fırkatı’n- Nâciye an Fırakı’l-Hâlikîn, thk. Zahid el-Kevserî, Beyrut 1988.
el-Ka’bî el-Belhî, Ebû’l-Kâsım Abdullâh ibn Ahmed ibn Mahmûd (319/931) (Babu) Zikru’l-Mutezile min Makâlât el-İslâmiyye, thk.
Fuad Seyyid, Tunus 1986.
Kadî Abdulcabbâr, Abdullâh ibn Ahmed Ebû’l-Huseyn (415/1020), Şerhu Usûli’l-Hamse, Kahire 1965.
Kadî Ebû Ya’lâ, Muhammed ibn el-Huseyn ibn Muhammed ibn Halef ibn Ahmed ibn el-Ferrâ Bağdâdî (458/1066), Mesâilu’l-Îmân, thk. Suûd ibn Abdulazîz el-Halef, Riyad 1410.
Kâdî, Nu’mân, el-Fıraku’l-İslâmiyye fî’ş-Şi’ri’l-Emevi, Kahire 1970.
Kâdî,Vedad, el-Keysâniyye fî’t-Târîh, Beyrut 1974.
Kanaatlı, Hasan, Murtaza Mutahhari’nin İmam Hüseyin ve Kerbela adlı eserine yazdığı Giriş, çev. Hasan Kanaatlı, Kevser yayınları, İs- tanbul 2008
3.
el-Kâsımî, Mehâsinu’t-Te’vîl, Mısır 1959.
Kâşif’ül Ğıta, Yeryüzü ve Hüseyin Toprağı, çev. Abdülbâkıy Gölpınarlı, Ca’ferî Mezhebi ve Esasları (İstanbul 1979
3) adlı eserin ekinde, s. 128-140.
Kâtib Çelebî, Mustafâ ibn Abdullâh (1067/1657), Keşfu’z-Zunûn, İstan- bul 1971.
Kehhâle, Ö. Rızâ, Mu’cemû’ Kabâili’l-Arab, Beyrut 1991.
Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu’cemu’l-Muellifîn, Beyrut, ty.
el-Kerderî, Hafızuddîn Muhammed ibn Muhammed ibn Şihab el- Harizmî el-Bezzâzî (827/1423), Menâkıbu Ebî Hanîfe, Beyrut 1981.
el-Keşşî, Ebû Amr Muhammed ibn Ömer ibn Abdilazîz, er-Ricâl, Matbaatu’l-Cedîde 1317.
el-Kuleynî, Usûl mine’l-Kâfî, Tahran 1388
3.
el-Kummî, Sa’d ibn Abdillâh Ebû Halef el-Eş’arî (301/913), Kitâbu’l- Makâlât ve’l-Fırak, Tahran 1964.
Kurt, Hasan, “Taberî’nin Tarih Anlayışı”, İslami İlimler Dergisi, III (2008), sayı: 2.
el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed ibn Ahmed el-Ensârî (671/1273), el-Câmiu’l-Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire 1939.
Kutbuddîn er-Ravendî (573/1177), el-Harâic ve’l-Cerâih, Kum 1409.
Kutlu, Sönmez, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, An- kara 2000.
el-Lâlekâî, Hasan ibn Mansûr et-Taberî (418/1027), Şerhu Usûli İ’tikadi Ehli’s-Sunne vel Cemâa, thk. Ahmed Sa’d, Riyad trz.
el-Leknevî, Muhammed Abdulhay el-Hindî (1304/1886), er-Ref’ ve’t- Tekmîl fî’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, thk. Abdulfettah Ebû Gudde, Beyrut 1987.
Madelung, W., Religious Trends in Early Islamic Iran, Bibliotheca Persica 1988, 39-53.
Madelung, Wilfred, Der Imamal-Qasım ibn İbrahim und die Glaubenslehre der Zaiditen, Berlin 1965.
el-Makdisî, Mutahhir ibn Tahir, Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, thk. J. Geoje, Leiden 1906.
el-Makdisî, Mutahhir ibn Tahir, el-Bed’ ve’t-Târîh, Kahire trz.
el-Makrizî, Fazlu Âl el-Beyt, thk. Muhammed Ahmed el-Âşûr, Kahire 1980.
el-Makrizî, Kitâbu’n-Nizâ’ ve’t-Tehâsum fimâ beyne Benî Umeyye ve Benî Haşîm, thk. Huseyn Munis, Kahire 1988.
el-Makrizî, Takiyuddîn, Ahmed ibn Alî (845/1444), el-Mevâız ve’l-İtibâr bi Zikri’l-Hıtât ve’l-A’sâr, Beyrut trz.
el-Malatî, Ebû’l-Huseyn Muhammed ibn Ahmed (377/987), et-Tenbîh ve’r- Red alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida’, thk. Zahid el-Kevserî, Kahire 1991.
Margoliouth, D. S., “Kerramiyye”, İslam Ansiklopedisi, VI, s. 594 -596.
Ma’rûf, Nâyif, Divânu’l-Havaric, Beyrut 1983.
Massignon, Essai sur les origines du Lexique technique de la mystique mu- sulmane, Paris 1954.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed ibn Muhammed ibn Mahmûd (333/944), Kitâbu’t-Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf, İstanbul 1979.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed ibn Muhammed ibn Mahmûd (333/944), Te’vîlâtu’l-Kur’ân, thk. İbrâhîm Avdeyn es-Seyyid Av- deyn (?), Kahire 1971.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed ibn Muhammed ibn Mahmûd (333/944), Te’vîlâtu’l-Kur’ân, thk. Bekir Topaloğlu ve dğr., Mi- zan Yayınevi, İstanbul 2006.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed ibn Muhammed ibn Mahmûd (333/944), Te’vîlâtu’l-Kur’ân’dan Tercümeler, çev. Bekir Topaloğ- lu., İmam Ebû Hanîfe ve İmam Mâturîdî Araştırma Vakfı yayın- ları, İstanbul 2003.
Mecdub, Abdulazîz, es-Sırâ’ el-Mezhebî bi Afrikâ ilâ Kıyâmi’d-Devle ez- Ziyâriyye, Tunus 1985.
el-Meclisî (1110/ 1699), Bihâru’l-Envâr, Lübnan 1404.
el-Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan Alî ibn Huseyn ibn Alî (346/957), Murûcu’z-
Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdul-
hamid, Mısır 1964.
KAYNAKLAR465
el-Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan Alî ibn Huseyn ibn Alî (346/957), İsbâtu’l- Vasiyye, Beyrut 1988.
Meşkûr, Muhammed Cevad, Ferheng-i Fırak-ı İslâmî, Meşhed 1386.
el-Minkârî, Vak’atu Sıffin, thk. Abdusselâm Hârûn, Kahire 1962.
Muhammed ibn Semâ’a, el-İktisâb fî’r-Rızk el-Mustetâb, thk. Mahmûd Arnûs, Beyrut 1986.
Muhtâr, Suheyr Muhammed, et-Tecsîm ınde’l-Muslimîn Mezhebu’l- Kerramiyye, Kahire 1971.
Mûsevî, İbrâhîm, Akâidu’l-İmâmiyye el-İsnâaşeriyye, Beyrut 1982.
Muzaffer, Şia İçançları, çev.Abdulbakiy Gölpınarlı, İstanbul 1978.
Muberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed ibn Yezîd (285/898), el-Kâmil fî’l- Luga ve’l-Edeb, thk. Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Kahire 1956.
en-Naşî el-Ekber, Ebû’l-Abbâs Abdullâh ibn Şirşîr el-Enbarî (293/906), Mesâilu’l-İmâme, Kitâbu’l-Evsât fî’l-Makâlât, thk. Josef Van Ess, Beyrut 1971.
en-Necâşî, Ebû’l-Abbâs Ahmed ibn Alî (450/1058), er-Ricâlu’n-Necâşî, thk. Muhammed Cevâd, Beyrut 1988.
Neccâr, Ahmed Muhammed, el-Attabî, Kahire 1975.
Necmî, Muhammed Sadık, Hicretten Saadete Sözleriyle İmam Hüseyin (as.), çev. Fahrettin Altan, Kevser yayınları, İstanbul 2007
3. en-Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn ibn Muhammed (508/1114),
Tabsıretu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk. Claude Selame, Şam 1992.
en-Nesefî, Ebû Muti’ Mekhul ibn Fazl (318/930), Kitâbu’r-Red ale’l- Bida’, thk. Marie Bernand, Annales Islamologiqes, 16 (1980).
en-Neşvânu’l-Himyerî, Ebû Sa’îd (573/1175), el-Hûru’l-’Îyn, Thk.
Kemâl Mustafâ, Kahire trz.
en-Nevbahtî, el-Hasan ibn Mûsâ (300/912), Fıraku’ş-Şîa, İstanbul 1931.
en-Nevbahtî ve el-Kummî, Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Sabri Hiz- metli, Sönmez Kutlu ve Ramazan Şimşek, Ankara Okulu Yay., Ankara 2004.
en-Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyya (676/1277), Şerhu Sahîhi Mus- lim, Beyrut trz.
en-Nisâbûrî, Ebû Abdillâh Hâkim, Mustedrek alâ’s-Sahîhayn, Dâru’l- Harameyn, Kahire 1997.
en-Nuveyri, Nihâyetu’l-Ereb fi Funûni’l-Edeb, Kahire 1923-1955.
Onat, Onat, Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, Diyanet Vakfı, Ankara 1993.
Onat, Hasan, “Şiiliğin Doğuşu Meselesi (Birinci Hicri Asır)”, AÜİFD, XXXVI (1997).
Onat, Hasan, 99 Soruda İslam Mezhepleri, Ankara 2000. (yayımlanma- mış ders notları)
Öz, Mustafa, “Ehl-i Beyt”, TDV. İslam Ansiklopedisi.
Özcan, Hanifi, Mâturîdî’de Bilgi Problemi, İstanbul 1993.
Özdeş, Talip, Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı, İnsan yayınları, İstanbul 2003.
Özen, Şükrü, “İmâm Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usulünün İn- şası”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik adlı kitabın (haz. Sönmez Kutlu, Kitabiyat yayınları, Ankara 2003) içerisinde.
Râğıb el-İsfehânî, el-Mufredât fi Garîbi’l-Kur’ân, Mısır 1322.
er-Râzî, Muhammed ibn Ömer ibn Huseyn Fahruddîn (606/1209), İtikâdâtu Fırakı’l-İslâmiyye, Kahire 1978.
es-Safedî, Salahuddîn Halil ibn Aybek (764/1362), Kitâbu’l-Vâfî bi’l- Vefâyât, I. cilt, İstanbul 1931; II. cilt, Dedering 1949; III.
cilt, Dımaşk 1953; IV. cilt, Dımaşk 1954; V-XVII. cilt, Weisba- den 1970-1982.
Sahîh-i Buhârî Muhtasar Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Başkanlık Bası- mevi, Ankara 1974
3.
Sâlim ibn Zekvân (I. asrın sonları?), Sîre (Cambridge Üniversitesi Kü- tüphanesi Or: 1402 numarada kayıtlı Martin Hinds’a ait mikro- film içerisinde, v. 154-194).
Sarıçam, İbrahim, Emevi Haşimi İlişkileri, Ankara 1997.
Sarıçam, İbrahim, “İslâm Tarihinin Kaynaklarıyla İlgili Problemler ve Çözümüne İlişkin Bazı Düşünceler”, İslamî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes’elesi II adlı kitap içerisinde (Ensar Neşriyat, İstahbul 2005).
es-Seâlibî, Ebû Mansûr Abdulmelik ibn Muhammed ibn İsmâ’îl (429/1038), Simâru’l-Kulûb fî’l-Muzâf ve’l-Mensub, thk. Muha- med Ebû’l-Fadl İbrâhîm, Kahire 1985
es-Sem’ânî, el-Ensâb, Beyrut 1988;
es-Sem’ânî, Abdulkerîm ibn Muhammed ibn Mansûr et-Temîmî (562/1166), el-Ensâb, Beyrut 1988.
es-Semmân, Muhammed Abdullâh, “Mezhebu’l-Kerramiyye”, Mecelletu’l- Ezher, c. 44, 4 (1972), s. 395-398.
Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî, Medine 1983.
Sharon, Moshe, “Ahl al-Bayt-People of the House”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, VIII (1986), sayı: 2, s. 169-184.
Sharon, Moshe, “The Umayyads as Ahl al-Bayt”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, XIV (1991), s. 115-152.
Sofoğlu, Cemal, Şia’nın Hadis Anlayışı, Ankara 1977 (yayımlanmamış doktora tezi).
Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Klasik Dönem İslam Tarihçilerinin Tarih Anlayışı”, İslami İlimler Dergisi, III (2008), sayı: 2, s. 7-13.
es-Subkî, Tabakâtu’ş-Şafiiyyeti’l-Kubrâ, Kahire 1323-24.
es-Suyûtî, Abdurrahmân ibn Ebî Bekr ibn Muhammed Celaluddîn (911/1505), Kitâbu’l-Leâli’l-Masnua fî’l-Ahâdîsi’l-Mevdûa, Matbaatu’l-Edebîyye, 1317.
Şaban, M.A., Islamic History, London 1971.
Şahin, Hasan, Mâturîdî’ye Göre Din, Kayseri 1987.
Şebîb ibn Atiyye (II. asrın ikinci yarısı?), er-Red alâ’ş-Şukkâk ve’l-Murcie
(Cambridge Üniversitesi kütüphanesi Or: 1402).
KAYNAKLAR467
eş-Şehristânî (548/1153), el-Milel ve’n-Nihal, thk. Abdulemir Alî Mehnâ- Alî Hasan Faûr, Beyrut 1990.
Şener, Cemal, Benim Kâbem İnsandır, İstanbul 1996.
Şeyh el-Müfîd (413/1022), el-İrşâd, Kum 1413.
Şeyh el-Müfîd (413/1022), Kitâbu’l-Mezâr, Kum 1413.
Şeyh Sadûk, Şii İmamiyyenin İnanç Esasları, çev. E.Ruhi Fığlalı, Ankara 1978.
et-Taberânî, Ebû’l-Kâsım Suleymân ibn Ahmed (360/970), Mu’cemu’l- Kebîr, thk. Hamdi Abdulmecid es-Selefî, Mektebetu İbn Tey- miyye, Kahire 1983.
et-Tabâtabâî, Seyyid Muhammed Huseyn, el-Mizân fi Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut 1973
2.
et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed ibn Cerîr (310/922), Târîhu’l-Umem ve’l-Mulûk, thk. M. Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Beyrut trz.
et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed ibn Cerîr (310/922), The History of al-Tabarî The Caliphate of Yazîd ibn Mu’âviyah, translated and an- notated by. I. K. A. Howard, State University of New York Pres, Albany 1990.
et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed ibn Cerîr (310/922), Tefsîr, Dâru’l- Ma’rife, Beyrut 1986.
et-Tabersî, Ebû Alî el-Fadl ibn el-Hasen, Mecmû’u’l-Beyân fi Tefsîri’l- Kur’ân, Tahran trz.
Talbi, Muhammed, “Theological Polemics at Qayrawân during the 3rd/9th Century”, Rocznik Orientalistyczny, T. XLIII (1984).
Taşköprüzâde, Ahmed ibn Mustafâ, Miftahu’s-Saade ve’l-Misbâhi’s-Siyâde, thk. Kamil Kamil Bekrî-Abdülvehhâb Ebû’n-Nûr, Kahire 1968.
Tritton, A. S., İslâm Kelâmı, çev. Mehmet Dağ, Ankara 1983.
et-Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed ibn el-Hasan (460/1067), el-Fihrist, thk. Muhammed Sadık, Necef 1960.
Türkdoğan, Orhan, Alevi Bektaşi Kimliği —Sosyo-Antropolojik Araştırma—, İstanbul 1995.
Vadet, Jean-Claude, “Le Karramısme De La Haute-Asıe Au Carrefour De Troıs Sectes Rıvales”, Revve Des Etudes Islamıques, 48 (1980), 25-50.
van Ess, J., Anfange Muslimischer Theologie, Beyrut 1977.
van Ess, Josef .” Das Kitâbu’l-Irğâ des Hasan ibn Muhammed ibn el Hanafiyye”, Arabica, XXIII (1974), 20-52.
van Ess, J., Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra, Berlin 1991; Ungenützte Texte zur Karrâmîya, Heidelberg: Win- ter 1980.
van Ess, J., “Abû Amr al-Mâzolî”, Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yars- hater, London 1985, c. I, s. 259.
van Ess, Josef, “The Beginning of Islamic Theology”, The Cultural Con-
text of Medieval Learning (ed.) John Emery Murdoc-Edith Dud-
ley Sylla, Hollanda 1975, 87-115.
Varol, Mehmet Bahauddin, Ehl-i Beyt ve Siyasi Faaliyetleri, Konya 1999.
(yayımlanmamış doktora tezi).
Vekî’, Muhammed ibn Halef ibn Hayyân, Ahbâru’l-Kudât, thk. Abdulazîz Mustafâ Merağî, Kahire 1947.
Watt, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, İstanbul 1998.
Watt, W. M., Islamic philosophy and theology, Edinburg 1962.
Watt, W. M., İslamic Political Thought, Edinburg 1968.
Welhausen, J., Arap Devleti ve Sükutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1963.
Wensinck, A.J., The Muslim creed, Cambridge 1932.
el-Ya’kûbî, Ahmed ibn Ebî Ya’kûb ibn Ca’fer (292/904), et-Târîh, Beyrut 1960.
el-Yakût el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, Leibzig 1870.
Yaltkaya, Ş., “İslâm’da İlk Fikrî Hareketler ve Dinî Mezhepler”, DFİFM., S.14, sene:4 (1930), 1-27.
Yaltkaya, Şerafettin, “Kerramiler”, DFİFM, Sene: 3, Sayı: 11 (1929), s.
1-15.
ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed ibn Ahmed ibn Osmân (748/1347), Târîhu’l-İslâm ve Tabâkâtu’l-Meşâhîr ve’l- A’lâm, Kahire 1947.
ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed ibn Ahmed ibn Osmân (748/1347), Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, Beyrut 1985.
ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed ibn Ahmed ibn Osmân (748/1347), Târîhu’l-İslâm ve Tabâkâtu’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, Mektebetu’l-Kudsî, Kahire 1947.
ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed ibn Ahmed ibn Osmân (748/1347), el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. Muham- med ibn Sa’îd, Beyrut trz.
ez-Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, Kahire 1963.
Zeyd ibn Alî (122/738-39), Kitâbu’r-Red ale’l-Murcie, Berlin Kütüpha- nesi No: 10265.
Zeyn, Muhammed Halil, Târîhu’l-Fırakı’l-İslâmiyye, Beyrut 1985.
ez-Ziriklî, Hayreddîn, el-A’lâm ve’l-Esmâ, Kahire 1954-1959.
ez-Zubeyri, Ebû Abdillâh el-Mus’ab ibn Abdillâh (236/850), Kitâbu Ne- sebi Kureyş, thk. E. Levi Provencal, Kahire 1953.
Zysow, Aron, “Two unrecognized Karrâmî texts”, Journal of the American
Oriental Society, 108 (1988), s. 577-587.
469 73 fırka 10, 16, 384, 392, 402, 404 A
Abbâs 98
Abbasi 31, 49, 89, 102, 103, 108, 109, 118, 134, 146, 173, 180, 181, 216, 224, 226, 237, 238, 240, 275, 321, 373, 374, 422; ~ yönetimi 31; ~ler 60, 100, 102, 103, 107, 143, 144, 148, 224, 237, 275, 276, 288
Abbasiyyun-Tâlibiyyun çekişmesi 210 Abdulazîz el-Mekkî 50, 175 Abdullâh el-Vefî 226
Abdullâh ibn Abbâs 100, 132, 323 Abdullâh ibn Amr ibn el-Âs 55 Abdullâh ibn Habbâb ibn Eret 24 Abdullâh ibn Hasan 216 Abdullâh ibn Mu’âviye 237
Abdullâh ibn Ömer 132, 135, 167, 169, 265, 327, 338
Abdullâh ibn Zubeyr 100, 117, 118, 133, 263, 268
Abdurrahmân ibn el-Eş’as 337 Abdurrahmân ibn Muhammed ibn el-
Eş’as 267, 271 Acem 15, 16, 241
Âdem (Hz.) 39, 122, 126, 284 Ağa Han 110, 229, 234, 252 Ahbari kutuplaşması 243 ahlaki kayıtsızlık 28 Ahmed ibn Abdillâh 226
Ahmed ibn Hanbel 50, 60, 127, 174, 175, 176, 181, 182, 183, 200, 296, 298, 374
Ahmed Yesevî 15, 191, 290, 409
ak(ı)l 194; ~cı 12, 25, 26, 28, 30, 61, 401; ~cı zihniyet/eğilim 26; ~cılık 25, 30, 47, 191; ~en vacib 72, 77 akılcı-hadari 11, 26, 27, 30, 157; ~ din
söylemi 12
akli 65; ~ deliller 66; ~ hükümler 71 akliyyât 65, 66, 69, 155, 198 aktivist 411, 420, 421 Âl 94
Aleviler 102, 107; ~-Bektaşilik 42, 45 Ali (Hz.) ve Mu’âviye arasındaki iktidar
mücadelesi 23
Ali (Hz.) ve Osman hakkında verilecek hükm 267
Alî (ibn Ebî Tâlib) 102, 206, 208, 212, 213, 214, 221, 230, 232, 247, 262; ~ Taraftarları 205; ~ ve Osman 258, 264, 265, 267, 268, 338, 341; ~ ve soyuna kutsallık atfetmek 41
Alî ibn el-Fadl 226 Alî ibn Misem 210
Allah: ~’ı bilmek 72, 195, 291, 292; ~’ın adil olması 219; ~’ın âdil olması 245;
~’ın ilhamı 305; ~’ın dini 69, 71, 329;
~’ın hülul ettiği resul 37; ~’ın kelamı 185; ~’ın kitabı 212, 213; ~’ın kudreti 197; ~’ın sağlam ipi 328; ~’ın zatı 219, 243, 249; ~’tan ittika 338, 352 altın çağ 31, 52, 147
ameller 70, 187, 197, 279, 281, 308 Amîdulmulk el-Kündürî 184 Amr ibn Âs 60, 112, 179 anne babaya ihsan 79
DİZİN
Arap 15, 16, 18, 19, 22, 24, 27, 28, 32, 34, 47, 53, 55, 85, 86, 87, 90, 95, 99, 100, 110, 122, 123, 136, 141, 142, 143, 156, 172, 176, 200, 201, 250, 251, 258, 261, 262, 263, 264, 270, 271, 275, 301, 302, 336, 338, 439, 440; ~ kadını 24; ~ olmayan Müslümanlar 16, 27, 301; ~çı- lık 35; ~-İslam aklı 16
Aristo 184, 440 asabiyet/kabilecilik 25
âsâr 32, 33, 34, 35, 47, 49, 52, 53, 56, 58, 59, 60, 62, 173
Ashâbu’l-Hadîs 32, 49, 50, 51, 314 B
Babilik-Bahailik 36
Bağdat 174, 183, 184, 188, 216, 241, 289, 295, 299, 319, 336, 403 Bahreyn 223, 227, 250 Bâkıllanî 185
Basra 23, 55, 174, 182, 183, 184, 188, 215, 226, 252, 263, 266, 271, 275, 326, 403, 419; ~ ve Kufe 23
Bâtıni(ler) 42; ~ler/Batıniyye 229; ~lik 36
Beda 249
bedevi 21, 22, 23, 24, 27, 261, 302; ~ Araplar 23
Belh 184, 189, 190, 215, 274, 276, 289, 290, 298, 304
Beni Atîk kabilesi 333 Benî Ümeyye 418, 420 Berbehârî 176, 183 beşer-peygamber 19 beyt 88
Bişr el-Merîsî 276, 282, 292, 296 Bizanslılar 18
Bouthoul 399 C
Ca’fer es-Sâdık 209, 223, 224, 225, 229, 238, 239, 249
Caferi(ler) 102, 107; ~lik 365; ~yye 236 Câhız 25, 374
cahiliyye 88, 90, 96, 99
caiz 76, 156, 158, 187, 195, 244, 248, 249, 292
cebirci 276, 427
Cehm ibn Safvân 274, 288, 291 Cemaat Yılı 263
Cemaat-i İslâmiyye 34
Cemel 120, 123, 125, 126, 168, 171,
208, 222, 261, 264, 269, 359; ~ ve Sıffin 125, 126, 168, 171, 222, 261, 264, 269
cevher ve cisimler 186 Cibal 227, 241 Cihad Örgütü 25 Comte 353, 394 Cuma namazı 234 Cundişapur 18
Cuveynî 183, 185, 186, 187 Cüzcan 213, 274
D
Dâ’î el-Kebîr 217 dâru’l-İslâm 25 dâru’l-küfr 25
Dâvûd ibn Alî 50, 175, 176 Davudiler 51
delaleti kati 29
Deruni tecrübeci anlayış 44 Deysanî 224
din 70, 195, 198; ~-şeriat ayrımı 68, 70, 154; mutlak ~ 69; çağdaş ~ söylemleri 15
dinî: ~ akımlar 355, 371, 410; ~ metinler 14, 48, 400; ~ nasslar 43; ~ söylemin kendi mümeyyiz vasıfları 21; ~ zümre- leşmeler 10; ~-politik hareketler 49 diyalektik 43, 355
Diyanet 15, 199, 200
dogmatik gelenekçi/âsârcı din söylemi 35
Durkheim 13, 394, 400; ~ sosyolojisine alternatif 13
Dürzilik 36, 227 E
Ebû Abdullâh eş-Şi’î 227 Ebû Alî el-Cubbâî 182
Ebu Bekir (Hz.) 60, 121, 142, 143, 146, 171, 179, 188, 222, 237, 239, 242, 262, 269, 284, 310, 323, 324, 326, 327, 328, 339, 340, 342
Ebû Bekr Nusayr ibn Yahyâ el-Belhî 189 Ebû Ca’fer el-Ahvel 210
Ebû Halef el-Eş’arî el-Kummî 205 Ebû Hanîfe 15, 53, 55, 61, 62, 138, 153,
154, 157, 158, 159, 170, 171, 181, 189, 190, 198, 213, 222, 275, 276, 277, 281, 282, 283, 284, 289, 292, 295, 296, 299, 306, 365, 403 Ebû İshâk el-İsferâînî 315, 318 Ebû İshâk el-Mervezî 183
DİZİN471 Ebû Muâz et-Tûmenî 292
Ebû Muti’ el-Hakem ibn Abdillâh el- Belhî 189
Ebû Muti’ Mekhûl en-Nesefî 307, 308, 407 Ebû Nasr el-İyâzî 190
Ebû Nuvâs 321, 322 Ebû Ru’be 270, 272, 273, 321 Ebû Sa’îd el-Hudrî 57, 132, 265 Ebû Selem es-Semerkandî 191 Ebû Seleme 72, 133 Ebû Sevbân el-Murciî 292 Ebû Tahir el-Cennâbî 227 Ebû Tâlib 89
Ebû’l-Hattâb 224, 225 Ebû’l-Mu’în en-Nesefî 191, 192 Ebû’s-Saydâ 272, 273, 274, 334, 335 Efdal 188
Ehl-i Beyt 11, 38, 39, 40, 41, 85, 86, 87, 88, 90, 94, 95, 97, 99, 100, 101, 102, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 209, 213, 237, 239, 244, 245, 246, 247, 249, 323; ~e kozmolojik önem 39;
~e dinî misyon 96; ~in icmaı 222; ~in semantik alanı 90; ~in siyasi istismarı 107
Ehl-i Kıble 122, 178, 259, 260, 265, 279, 348, 358, 360
Ehl-i Kisa 104
Ehl-i Sünnet 12, 15, 32, 34, 49, 50, 86, 138, 144, 145, 147, 148, 149, 150, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 174, 181, 199, 201, 276, 277, 278, 280, 290, 298, 310, 316, 319, 356, 357, 359, 360, 361, 392, 408;
~Cephesi 32, 174; ~ muhiti 50; ~’in bayraktarlığı 50; ~e en yakın olan 211 Ehlu’l-Hadîs 34, 49, 173, 174, 182 Ehlu’l-Hal ve’l-Akd 97
eleştirel ve sorgulayıcı 26
Emevi(ler) 15, 23, 27, 47, 60, 89, 97, 98, 99, 102, 115, 121, 122, 123, 125, 126, 134, 146, 153, 157, 168, 207, 212, 218, 236, 237, 261, 262, 263, 264, 268, 271, 272, 274, 275, 287, 288, 291, 294, 302, 333, 335, 373, 418; ~ yandaşları 121; ~-Haşimi çekişmesi 23, 27, 121, 123, 168, 212, 261, 262, 263;
~e karşı ardı arkası kesilmeyen isyanlar 261; ~in mevaliye yaptıkları zulm 27;
~le ilişkilerinin bozulması 212 Endülüs 172, 176
Ensâru’s-Sünne 34
el-Eş’arî (Ebû’l-Hasan) 180, 182, 185,
374; ~’nin görüş değiştirmesi 182;
~’nin iki farklı fikri merhalesi olduğu 183 Eşariler 172, 184, 185, 186, 187, 315, 318
Eşarilik 27, 171, 172, 173, 180, 183, 184, 191, 200, 363, 364; ~te köklü de- ğişiklikler 184; ~teki asıl kırılma 184 Ethem Ruhi Fığlalı 236, 299, 399 etnolog 17
etnosantrik 15 Eymen ibn Hureym 265 Eyyubiler 218, 228 F
Fahruddîn er-Râzî 184, 185, 315, 318, 319
Farslar 364 Faryab 274
farz 28, 58, 195, 196, 197, 208, 220, 221, 231, 238, 239, 280, 281, 284, 311, 328
fasık 33, 54, 109, 145, 147, 171, 187, 188, 196, 220, 279, 286, 292 Fâtıma (Hz.) 36, 37, 94, 104, 109, 124,
207, 212, 221, 237
Fatımi 188, 227, 228, 229, 231, 233;
~ler 103, 107, 108, 109, 223, 227 Fedâle ibn Ubeyd 265
ferdiyetçi 23 fey 101, 107 Fıkay-ı Nâciye 357
fırak 9, 10, 290, 298, 300, 355, 356, 357, 374, 377, 378, 384; ~ edebiyatı 10 Fırka-yı Naciye 10
fiil 197
fikir-hadise irtibatı 98, 406 Firavun 331, 351, 352 Fitne Olayları 209 fundamentalist 15 G
gaib 65, 221
Gaybet: ~-i Kübrâ 240; ~-i Suğra 240 Gizlilik: Büyük ~ 240; Küçük ~ 240 Gazâlî 172, 183, 184, 185, 186, 187 Gazne 305; ~liler 293, 319
gelenekçi: ~/âsârcı din anlayışı 34;
~-muhafazakâr 11, 44, 48; ~-muhafaza- kâr lık tutum 49
geleneksel 15, 16, 41, 47, 201, 423 gerçekleşme 197
gnostik ve mistik 44
günah: ~ kâr 196, 269, 270, 279, 280,
419; büyük ~ işleyen 171, 261 H
hac 89, 196, 231, 234, 235, 280, 311 Haccâc 100, 174, 263, 264, 266, 271,
272, 284, 333 Hacı Bektâş Velî 15, 191 Hadari toplumlar 26 el-Hâdî ilâ’l-Hak 217
hadis taraftarları 31, 32, 33, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 58, 59, 60, 173, 175, 176, 189, 378; ~e muhalefet 32, 49, 174
hakem 23; ~lik 78, 141 Hakikat 43
Hâkim et-Tirmizî 44 Hâkim ibn Emrillâh 227 Hâlid ibn Abdillâh 212, 272 Halife Me’mûn 181 Halku’l-Kur’an fikri 276
Hammâd ibn Ebî Suleymân 61, 169, 267, 289
Hamziyye 23, 371
Hanbeli 50, 172, 175, 176, 183, 200, 267, 314, 415, 417, 422; ~ler 51, 176, 183, 200, 267; ~lik 31, 49, 172, 176, 189
Hanefi: ~ Mutezililer 191; ~ Mürciiler 315; ~ler 27, 188, 200, 293, 311, 315, 318, 418; ~liğin temelleri 189; ~lik 30, 172, 189, 192, 201, 365; ~-Ma- turidi 138, 149, 157, 158, 159, 161, 191, 192; ~-Maturidi âlimler 149, 191;
~-Maturidilik 191
haram 24, 28, 58, 70, 75, 77, 78, 79, 80, 83, 155, 179, 194, 195, 198, 265, 285, 287, 329, 330, 332, 349, 350 Haricî 15, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 33, 54,
260, 261, 266, 268, 275, 278, 286, 288, 289, 291, 297, 302, 327, 335, 336, 345, 359, 378, 404, 422, 426, 428, 429; ~ fikirler 22; ~ tekfir anlayışı 27; ~ler 22, 23, 25, 50, 143, 146, 151, 168, 175, 190, 261, 263, 271, 286, 287, 301, 335, 337, 338, 339, 343, 363, 374; ~lik 23, 27, 46, 50, 168, 171, 261, 302, 363
Hâris el-Muhâsibî 50, 181
Hâris ibn Sureyc 270, 271, 273, 274, 275, 287, 288, 335
Harran 18
Hasan ibn Alî 208, 217, 240
Hasan ibn Muhammed 101, 169, 267, 268, 269, 270, 271, 293, 294, 300,
321, 323, 324, 325, 326, 333, 345 Hasan ibn Muhammed ibn el-Hanefiyye
322, 328 Hasan Onat 399
Hasan ve Hüseyin 86, 94, 98, 104, 128, 134, 221, 222, 225, 236, 237 Haseni 107; ~ler 107 Hassan ibn Sâbit 265
Haşim 88, 89, 103, 107, 210, 237, 323, 324, 327; ~oğulları 89, 99, 100, 122, 123, 262, 322
Haşimi 15, 23, 27, 36, 37, 47, 89, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 121, 123, 124, 125, 126, 168, 209, 212, 213, 221, 236, 261, 262, 263, 268, 271; ~ ka- rizması 101; ~ler 18, 27, 88, 89, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 107, 110, 122, 123, 136, 137, 143, 223, 224, 237 Hâtemu’l-evliyâ 44
Havva 39, 106 haysûsiyye 319 Hazar Denizi 216
helal 28, 58, 70, 77, 78, 79, 83, 155, 179, 194, 195, 198, 261, 279, 285, 292, 329, 330, 332, 347, 349, 360 Herat 184, 215, 227, 276, 304, 316,
319
Hıristiyan 35, 224, 351, 354; ~lık 15, 17, 18, 36, 37, 188, 358, 366, 370 Hicaz 100, 132, 170, 213, 316, 319, 417 Hicret Cemaati 24
hikmet 195
Hindistan 34, 192, 200, 228, 233, 235, 251, 252
Hinduizm 17, 36 Hint 16, 201 Hire 18 hissi: ~ deliller 65 hissiyyât 65
Hişâm ibn Salim el-Cevalikî 210 Hizbullâh 15, 25, 59
Hizbü’t-Tahrîr 34
Horasan 12, 23, 103, 125, 172, 174, 176, 188, 189, 192, 213, 215, 216, 217, 227, 270, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 288, 289, 290, 291, 293, 294, 299, 300, 302, 303, 304, 305, 312, 316, 319, 333, 334, 335, 336, 337; ~-Maveraünnehir 12, 192 Huleysiye 265
Huseyn ibn Ahmed er-Radî 226 Huseyn ibn Alî Mervezî 227
Huseyn ibn Muhammed ibn en-Neccâr
DİZİN473 277, 283, 292
Huzaa 87 hüküm 23
Hüseyin (Hz.) 101, 115, 116, 117, 118, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 205, 207, 236, 239, 250 Hüseyniler 103, 107
I
I. Goldziher 399
ılımlı ve uzlaşmacı fikirler 257 Imrân ibn Husayn 265
Irak 18, 128, 130, 133, 170, 172, 184, 212, 213, 225, 228, 241, 250, 251, 263, 270, 271, 276, 290, 292, 316, 333, 422 Isfahan 184
İ İbda-C 25 İbn Arabî 15, 43
İbn Ebî Ömer el-Adenî 294, 296, 324, 325
İbn Furek 183, 185, 318 İbn Hacer 325 İbn Havşeb 218, 226
İbn Hazm 172, 176, 298, 313, 358 İbn Kullâb el-Basrî 50, 175, 181, 183 İbn Muhâcir 315
İbn Ruşd 172
İbn Sebe 208, 209; ~’nin kimliği 208 İbn Zubeyr 100
İbnu’l-Furek 315 İbnu’l-Mufaddaz 374 ictihadla nesih 75, 76 İdrîs ibn Abdillâh 216 İhvânu’l-Muslimîn 34 ilahî fiil 195
ilham 39, 41, 42, 43, 45, 46, 82, 95, 106, 247
İmam Ca’fer es-Sâdık 224, 238 İmam Mâturîdî (Ebû Mansûr) 61, 62, 63,
64, 75, 84, 138, 149, 189, 191, 192, 195, 197, 198, 199, 277; ~’nin akılcı yaklaşımı 63; ~’nin fikrî sistemi 69 İmam Zeyd 221
İmamet 131, 144, 179, 188, 199, 214, 221, 231, 236, 238, 243, 245, 339, 421
İmamın Nasutiliği 40
İmamiyye 29, 38, 39, 106, 154, 210, 221, 233, 235, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 247, 248, 250,
251; ~ Şiası 38, 154, 221, 243 iman ve amel: ~ arasını ayırma 28; ~ ay-
rımı 71, 154, 156, 277, 302
iman: ~-İslam ilişkisi 277; ~ın asıl rüknü 187
insan aklı 82, 84 inziva 41
İran 15, 37, 111, 184, 227, 228, 229, 235, 242, 243, 250, 251, 252 irca 331
irfancı bilgi kuramı 42 İrfanilik/Hermesçilik 224 İsa (Hz.) 36, 180, 230, 299 İshâk ibn Rahaveyh 50 İskenderiye 18
İslam 71; ~ dini 95, 155; ~ düşünce tarihi 60, 180; ~ düşüncesi 10; ~ dü- şüncesinde bilginin tanımı 193; ~ dü- şüncesinde din-siyaset ilişkisi 11; ~ dü- şüncesini çözümleme 11; ~ felsefesi 30;
~ mezhepleri 10, 234, 257, 290, 312, 354, 355, 356, 361, 362, 368, 372, 374, 377, 397, 404, 407; ~ mezheple- ri tarihi 356, 362, 404; ~ öncesi Arap geleneği 86; ~ toplumunun kaderi 40;
~’ı ilk benimseyenler 18; ~’ın siyasallaş- tırılması 41
İslamiyet 17, 36, 89, 159, 161, 224, 394 İsmâ’îl ibn Ca’fer 223, 225; ~’in imameti
225; ~’in taraftarları 225
İsmaili: ~ hareket 226; ~ imamet anlayı- şı 232; ~/Batınilik 191; ~ler 108, 110, 188, 218, 225, 227, 228, 229, 230, 233, 234, 235, 251; ~lik 36, 188, 227, 276, 319; ~yye 188, 210, 223, 225, 226, 240, 252, 363
ismet 105, 187, 221, 309 isti’raz 25
İşarat 43 İşraki filozoflar 42 izafilik 76 J
Josef Van Ess 326, 413 K
Ka’b ibn Mâlik 265 Ka’b ibn Ucre 265 ka’de kavramları 25 Kaal ilmi 43
Kâbe 87, 88, 89, 96, 97, 122, 235 kabile: ~/asabiyet 25; ~cilik 18, 21, 25,
99, 121, 123, 262; ~vi-şiddet yanlısı 21
kadınlardan rasul 187 Kadıyanilik 36 Kâdî Nu’mân 231 Kadirilik 42, 45
kâfir 58, 78, 91, 109, 179, 188, 196, 270, 279, 280, 281, 283, 292, 308, 347, 350, 352, 419
Kalanisî 181 kalbin fiili 155, 198
kalp 42, 58, 64, 178, 187, 282, 292, 307 Karahanlılar 191
Karamita 223
karizmatik: ~ kişi 36; ~ liderler 36, 101;
~-toplumcu 21
Karmati 151, 218, 227; ~ler 36, 217;
~yye 223
Kâsım ibn İbrâhîm 214, 215, 217, 221 Kays ibn Hâzım 265
kelami: ~ zemin 210; ~ düşünce 181 Kerbela 11, 101, 111, 115, 116, 117,
118, 119, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 133, 134, 135, 136, 168, 205, 207, 235, 236, 237, 238, 250; ~ hadisesi 205 Kerrami Mürciiler 297, 315 kesb 186, 197, 310, 312 keşifçi-inzivacı 11 keyfûfiyye 319 Keysaniyye 36
Kıble Ehli 28, 97, 178, 270, 278, 290, 351
Kızılbaş Alevilik 37 kitabi kültür 26 klasik 392
kozmolojik 39, 106, 223 kötü ihtiyar 78 Kudâme ibn Maz’ûn 265 Kudüs 305, 312, 314, 316
Kufe 23, 55, 61, 116, 130, 132, 133, 174, 189, 212, 213, 215, 216, 217, 225, 238, 263, 268, 270, 271, 272, 275, 276, 289, 290, 292, 295, 301, 338, 339, 340, 341, 417, 419, 420, 422
Kummî 108, 134, 205, 240, 241, 250, 266, 298, 356
Kur’an: ~ ayetleri 19, 62, 96; ~ metinleri 58; ~ tasavvuru 20; ~’a arz 67; ~’ı yo- rumlama hakkı 39; ~’ın anlamı 85; ~’ın bâtıni yorumunu savunmak 41; ~’ın tefsiri 53; ~’ın yaratılmış olduğu 182, 292; ~’ın yaratılmışlığı 50, 181, 275, 276; ~’ın yaratılmışlığı fikri 181; ~’ın
yorumlanması 425, 426; ~’la nesh 180 Kureyş 18, 23, 87, 88, 89, 97, 99, 100,
121, 122, 137, 142, 143, 146, 148, 149, 151, 152, 153, 157, 161, 171, 188, 199, 200, 221, 237, 262, 288; ~ kabilesi 87, 88, 262
kurtarıcı bekleme 36
kurtuluş; ~a Erecek Fırka 10; ~a ermişlik iddiası 35, 46
Kusay 87, 88 Kutnâ lakabı 333 kutsallık 41, 148
Kuzey Afrika 23, 172, 176, 188, 227, 275, 344
küfür 261; ~ topluluğu 261 L
Lahutilik 40 laik 15, 201 letaif 43
Lübnan Hizbullâhı 40 M
M. Tavît et-Tancî 399 Mağrib 109, 184, 226 Mahmeşâz 317, 318
Makalat 9, 10, 324; ~ yazarları 276, 290 Makrizî 258
Malikilik 31, 49, 51, 172, 176 Maniheist 224
Maniheizm 18, 188
Mansûr Billâh Kâsım ibn Muhammed 218
Mansuriyye 36 Marksist 201, 391, 439 Martin Hinds 344, 345
Maturidi: ~ akılcılığı 62; ~ akılcılığının yansımaları 68; ~ mezhebi 62; ~ mez- hebinin görüşleri 192; ~lik 29, 30, 61, 167, 171, 172, 173, 188, 192, 200, 201, 276, 363, 364
Maturidiyye 278
Maveraünnehir 12, 172, 174, 176, 188, 189, 192, 227, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 288, 289, 290, 291, 293, 300, 302, 303, 316, 319, 333 McComas 36
Medine 27, 34, 55, 117, 123, 124, 125, 126, 133, 134, 142, 174, 213, 216, 263, 264, 265, 266, 270, 272, 275, 323, 417; ~li 267, 413, 416, 419 mefdul 188, 214
Mehdi 40, 108, 110, 225, 230, 233, 240,
