M e ş h u r M i m a r l a r i
L o n d r a y ı î m a r e d e n a d a m S İ R C H R İ S Î O P H E R W R E N »
A r t h u r ,B r e y a n t Eylül 1666 da Londra ekmek fırınlarından
birinde yangın çıkmıştır. Kuvvetli bir rüzgârın tesiri altında altı gün devam eden bu yangın, dün-yanın en büyük merkezinin üçte birini ve bu arada da meşhur Katedralini, belediye binasını 've diğer kilise ile resmî dairelerinin büyük bir 'kısmını tahrip etmiştir. Bu suretle Londradaki tahribat ikinci Cihan harbinde en ağır hava bom-bardımanının tevlit ettiği zararlardan daha çok büyüktü. Bütün bu tahribata rağmen, birkaç se-ne zarfında Londranm harabeleri üzerinde, es-kisinden daha güzel, daha muhteşem, daha mağ-mur bir şehir yükselmiştir. Yeni katedrali olan St. Paul kilisesi, hıristiyanlığın taçlarından biri-dir. Bütün bu eserlerin yegâne âmili: Tek bir adam, mimar Wren'dir. (Ren telâffuz e d î l r . )
İngilterenin hususiyetlerinden biri de şu-dur: Tanınmış büyük İngiliz şahsiyetleri ingilte-renin felâketle karşılaştığı devirlerde ortaya çık-mışlardır. Drake ve Shakespeare doğduğu zaman, İngilizler memleketlerinin artık sönmeğe
mah-kûm olduğuna kanaat getirmiş bulunuyorlardı. Zira din ve siyaset meseleleri İngiliz efkârını par-çalamaktaydı, halk iktisadî zorluklar içerisinde çırpınmaktaydı, ispanya imparatorluğunun git-tikçe artan kudreti karşısında, İngilterenin em-niyeti azalıyordu.
Wellington'da Nelson harbe başladıkları zaman, ingiltere mağlûbiyetten mağlûbiyete sü-rükleniyordu. İngilterenin ordu ve donanması her yerde ricat halindeydi. Fakat, İngilterenin büyüklüğü bu nazik devrelerde kendini göster-miştir. İngiltere, normal zamanlarda ihmal ede-bileceği büyük adamları, buhran zamanlarında ağır mesuliyetli vazifelere getirmek suretile dai-ma bütün güçlükleri yenmeğe ve en nazik vazi-yetlerden de daha kuvvetli bir bütün halinde çık-mağa muvaffak olmuştur.
Christopher Wren 1632 senesinde, yani Isaac Newton'daıı 10 sene evvel doğmuştur. Papas olan babası müteakiben Windsor başpapazlığına tayin olunmuştur. Amcası, kral 1 inci Gharles'in en çok sevdiği piskoposuydu. Wren, çocukluğu esna-sında ingiltere üzerine çöken müthiş bir felâke-te şahit olmuştur. On yaşında iken İngilfelâke-terede si-vil harp patlamıştır. Bu devreyi takip eden 20
se-ne zarfında İngiltere her se-nevi dehşet ve sefaletle karşılaşmıştır. Wren de bundan çok ıztırap çek-miştir. Kral mağlûp edildikten sonra idama mah-kûm olmuştur. Wren'in babası vazifesinden çı-karılmış ve parasız bırakılmıştır. Amcası ise hap-se atılmıştır.
Windsor'daki aile evi, Cromwell'in çapulcu askerleri tarafından yağma edilmiştir. Anglikan kilisesinin mezhebi menedilmiş, kiliseler ahırla-ra veya kışlalaahırla-ra çevrilmiştir.
Bütün bunlara rağmen, Wren'in aklı, vazi-yete hâkim kalmağa muvaffak olmuştur. Kendisi çok genç olduğu halde tetebbüatla meşguldü. He-nüz on yaşında iken birçok tanınmış âlimler ta-rafından bir «riyaziye dahisi» olarak kabul edil-mişti. Meşhur kronoloji yazarı Evelyn'ın bırak-mış olduğu kâğıtlar arasında şu satırlar mevcut-tur: «Bugün Oxford'u gezerken bir riyaziye mu-cidi olarak bana takdim edilen genç Mr. Chris-topher Wren'le tanıştım.» Bu ince ruhlu ve en-damlı, terbiyeli, gayet hassas sabırlı dahi; Lon-dradaki Gresham Kolleçinde Astronomi profesör-lüğüne tayin edilmiştir.
Wren bu mektepte memleketini parçalıyan siyaset ve ideoloji kavgalarından uzak kalarak bütün dikkatlerini ilime çevirmiş olan bir avuç adam bulmuş ve kendilerine iltihak etmiştir. Bu grupa dahil olan âlimlerden biri «Yeni bir Dün-ya» ismindeki kitabında, istikbalde insanların sokaklarda yürüdükleri gibi havalarda da uçabi-leceklerini o zamanlar dahi yazmıştı.
1660 senesinde krallığın yeniden ihdası, bu münevverlerin toplantılarına daha büyük bir hız vermeğe yardım etmiştir. Bu grup şimdiki «Royal Society» (Krallık İlim Cemiyeti) ni kurmuştur. Başlıca müessisi dahi, şöhreti İngilterede teessüs etmiş bulunan Christopher Wren'di. Bu genç he-nüz 29 yaşma varmadan Oxford üniversitesinin Astronomi profesörü olmuştur, iki sene sonra da Kral hanedanının malı olan binaların umumî mü-fettiş muavinliğine getirilmiştir. Kendisinin mi-marî hakkında büyük bir malûmatı yoktu, fakat Anglikan mezhebine mensup kiliseler harabe
yeğeni-ne 5000 sterlin vererek onu Cambriage'te Pembroke kollejinin yeniden imariyle tavzif etmiştir. A y -ni zamanda da Oxford makamlarının talimatı üze-rine, yeni Sheldon tiyatrosunun inşaatını da ida-re etmiştir ki, bu devrin en güzel mimarî eser-lerinden biridir.
Wren yalnız mihaniki 'bir dâhi değildi, ayni zamanda pek ince ruhlu bir şairdi de.
Birkaç sene sonra Krallık binalarının umum müfettişinin ölmesi üzerine, Wren, 34 yaşınday-ken müteveffanın vazifesine getirilmiştir. Nor-mal zamanlarda Wren'in bütün işi gücü kral ha-nedanına ait binalarda yapılan tamiratı kontrol etmekten ibaretti. Fakat mukadderat kendisine daha büyük vazifeler tahmil etmiştir. Büyük Lon-dra yangınından sonra Wren tarihte nadir büyük fırsatlardan birile karşılaşmıştır. Otuz sene zar-fında bugünkü Londradaki muazzam binalar, sa-raylar ve kiliselerin inşaatiyle bizzat kendisi meş-gul olmuştur. Vazifesine karşı büyük bir sevgi ve hürmet besliyen Wren, hatıratında şöyle yazmaktadır : « M i m a r i n i n s i y a s î b i r k ı y
-— Dördüncü sayfadan devam -—
dolayısile çıkan münakaşa ve dedikodular halledi-leni iy er ek devam etti gitti. Yine iki değerli mima-rımız, Bursada Muradiye medresesinin kubbeleri-sozü geçen talimatnamede bazı ufak kayıtlar ya-nin tamir şekli hakkında yekdiğerlerine tamamen aykırı görüş farklarını izah etmişlerdi. Her ikisini de haklı görmekten başka çare yoktu. Çünkü bu devirlere ait aynı tip binalar üzerinde bir etüd ya-pılmamıştır.
îşte mimarî tarihin bilinememesi yüzünden bir alem ve kubbe ve çatı meselesi halledilemezse artık mühim âbidelerimizin restorasyonunda ne gibi müşküllere tesadüf edildiğini ve edileceğini, bunların nasıl kabil olacağını takdire bırakıcım!.. Sözü kısa kesmek için şunu arzedelim ki, mi-marî tarihimiz her ne pahasına olursa olsun bü-tün tafsilâtile ortaya konmalıdır. Çünkü; Türk san'at ve varlığını ancak bu suretle dünyaya tanı-tabiliriz. Yine eski eserlerimizin doğru bir resto-rasyonunu bu sayede yapabiliriz. Kezalik asrımıza lâyık Türk benlik ve zevkini belirten mimarî e-serlerimizi bu yoldan gidersek kurabiliriz. Görü-lüyor ki mesele cidden mühim ve naziktir. Yalnız milli varlık ifadesi olan sanat eserlerimizi kurtar-mak için değil bugünün ve yarının yurt mimari-sini kurmak ve yükseltmek için de buna ihtiyacı-mız vardır.
Diğer taraftan altmış sene evvel bir Montani Efendi ortaya çıkarak o vakitki şerait ve malze-meye nazaran Usulî Mimariî Osmaııî'yi hazırlıyor.
m e t i d e v a r d ı r » r e s m î b i n a l a r
b i r m e m l e k e t i n t e z y i n e t t i ğ i g i -b i ş ö h r e t i n i d e t e m i n e d e -b i l i r . M e m l e k e t h a l k ı d a b u g ü z e l e -s e r l e r l e i f t i h a r e d e r .
Maalesef Wren bu arzusunda muvaffak ola-mamıştır. Londranm imar plânını çizdiği ve bu da kral meclisi tarafından tasvip olunduğu halde, plân tatbik edilememiştir. Yangından sonra gelişi güzel evler inşa ettiren arsa sahipleri, Wren'in plânına muhalafet etmişler ve bunda da muvaf-fak olmuşlardır.
Wren'in en güzel eserlerinden biri olan St. Paul katedrali etrafında bugün artık hiçbir şey kalmamıştır. Bu harpten sonra Londranm imarı mevzuubahis olunacağı zaman \Vren'in plânından istifade edileceği muhakkaktır. Bu suretle kendi-sinin görmekten mahrum kalmış olduğu eserler 20 inci asırda vücuda getirilecektir. Harp sonrası İngiliz mimarlarının da Christopher Wren'in bı-rakmış olduğu mirastan kâfi derecede istifade e-deceklerinden şüphe edilmemektedir.
Muvakkat seyahatlerle memleketimize gelen ya-bancı âlimler ve bilhassa profesör Gaforiel emsal-siz kitabını çıkarıyor. Sayın Celâl Esat bütün me-hazlara dayanarak imkân derecesinde bir bilgi ve-riyor.
Halbuki şimdi, bir vakitler kimsenin bilmedi-ği ve isimleri geçen zatların istifade edemedibilmedi-ği bin-lerle arşiv malzemesi ortaya çıkmıştır. Bunların arasında en eski tarihlerden başlayan Bursa Şer'î sicilleri - iyi bir etüd yapmak şartile - bulunmaz bir menbadır. Ayrıca inşaat defterleri, devrinin teknik esasları hakkında da bir kaynak halinde-dir. Minyatürler ve resimler ise canlı bir malze-medir. Nihayet binalar ve bunlarla al'âkalı kitabe-ler gelir ki mevzuun temelidir.
îşte bu kadar geniş ve müsait bir saha, cum-huriyet idaresinin tekmil kolaylık ve teşvikleri, gözönünde tutulunca, değerli mimarlarımızın, mi-marî tarihimizi tekmil incelikleri ve teferruatile ilmî metodlara dayanarak el birli ğile ortaya koy-maları bir yurt ve meslek borcudur.
