BÖLÜM-8 ŞARJ İŞLEMLERİ

BÖLÜM-8 ŞARJ İŞLEMLERİ

8.1 TERİMLER VE TANIMLAR

 Dikey kısım: Soğutucu tüpü düz durur valfi üst kısımdadır ve tüpten buhar şeklinde gaz alınır.

 Ters çevirme: Soğutucu tüpü ters çevrilir ve alta gelen valften sıvı akışkan alınır.

 Hortumu boşaltma (pörç): Hortumdan hava ve kirletici maddeleri bir miktar soğutucu akışkan boşaltarak yapma.

 Kararlılık: Göstergede okunan değerin sabitleşmesi

 Statik basınç: Sistem çalışmadığı zaman okunan basınç değerleri

8.2 SOĞUTUCU AKIŞKANLAR İLE ÇALIŞIRKEN UYULACAK GÜVENLİK KURALARI

 Silindirleri düşürmeyin.

 Soğutucu silindirlerini tamamen doldurmayın.

 Bir şalıma ile silindirleri ısıtmayın.

 Büyük silindirleri teçhizat arabası ile taşıyın.

 Soğutucuları cildinize püskürtmeyin.

 Soğutucu buharlarını teneffüs etmeyin.

 Açık aleve soğutucuları püskürtmeyin.

 Soğutucu akışkanları karıştırmayın.

 Kullanmadığınız zaman büyük tüplerin kapaklarını yerine takın.

 Silindirleri valfinden tutarak taşımayın.

 Büyük silindirleri duvara veya masa tezgahına sabitleyin.

 Ortamı uygun olarak havalandırın.

 Soğutucu tüplerini atacağınız zaman valfini sökün.

8.3 ALÇAK TARAFTAN BUHAR ŞARJI Avantajları

 Şarj edilmiş bir sisteme en kolay gaz ilavesi yöntemidir.

 Kompresörün emiş tarafına sıvı soğutucu akışkan yürümesi olmaz.

Dezavantajları

 Büyük miktarlarda gaz ilavesi çok yavaş olur. (Not: Silindirden büyük miktarda gaz alındığında silindir basıncı, sistem basıncının altına düşer ve soğutucu geçişi durur.)

 Yüksek silindir basıncı kompresör yağını süpürür.

Şekil-8.1 Alçak taraftan buhar şarjının yapılması

8.4 YÜKSEK TARAFTAN SIVI ŞARJI

 Avantajları-Hızlı olması

 Dezavantajları

 Sistem durdurulmalıdır. (Not:Şayet sistemde sıvı deposu üzerinde servis valfi varsa sistemi durdurmaya gerek olmayabilir.)

 Fazla şarj kolayca yapılır.

Şekil-8.2 Sıvı hattından sıvı şarjı yapılması

Şekil-8.3 Basma hattından buhar şarjı yapılması

8.5 SOĞUTUCU AKIŞKANLARIN GERİ KAZANIMI, GERİ KULLANIMI VE İYİLEŞTİRİLMESİ

Geri kazanım, geri kullanım ve iyileştirme terimlerinin anlaşılması, uygun kullanımı ve karıştırılmaması önemlidir. Bu tanımlar ARI-91'de şu şekilde tanımlanmıştır:

Geri Kazanım: Soğutucu akışkanın herhangi bir halde bir sistemden uzaklaştırılması ve bir test ve işlem gerekli olmaksızın dıştaki bir tanka herhangi bir yolla depolanmasıdır.

Geri Kullanım: Kullanılmış soğutucu akışkandaki yağın ayrılması ve kirleticilerin azaltılması için değiştirilebilir elemanlı filtre- kurutucular gibi nemi, asitleri ve özel maddeleri azaltan tek veya çok fazlı cihazlardan geçirilmesidir.

İyileştirme: Soğutucu akışkana yeni ürün özellikleri kazandıracak şekilde damıtmayı da kapsayan yeni işlemlerin uygulanması.

İstenen uygun ürün özelliklerinin belirlenmesinde soğutucu akışkanın kimyasal analizi gerekli olacaktır. Bu terim genellikle, yalnızca yeniden işlemden geçirme veya üretim kolaylıklarında uygulanan proses ve prosedürlerin kullanımını ifade eder.

8.6 SOĞUTUCU AKIŞKAN GERİ KAZANIM EKİPMANI

Geri kazanım makinaları çeşitli tasarımlarda hazırlanmıştır. En basit üniteler R-12 ile kullanılmak üzere tasarlanmış ve bu gazı atmosfere tahliye etmemek üzere geri kazanım istasyonlarının görevini yerine getirirler.

Soğutucu akışkan sistemden mevcut durumda alınır ve transfer yapılabilen veya yapılamayan silindirlere depolanır. Soğutucu akışkan sonra servis merkezinde yeniden işlemden geçirilebilir veya iyileştirme istasyonlarına gönderilir ve sonraki bir tarihte yeniden kullanılır.

Bazı küçük geri kazanım cihazlarının akışkan uzaklaştırma yöntemi buhar geri kazanımı ile yapılır. Bir akışkan geri kazanım cihazının teknisyen tarafından kullanılması ile soğutucu akışkan; hafif ticari, otomotiv, bina sistemlerinden ve cihaz uygulamalarından alınır. Geri kazanım işlemi esnasında, soğutucu akışkan sistemden buhar halinde alınır ve bir geri kazanım makinesinin gücüyle pompalanır (Şekil-8.4).

Geri kazanım, vakum pompasıyla yapılan vakum işlemine benzer. İşlem basamakları her üreticilere bağlı olarak değişmektedir.

Temel olarak, hortum geri kazanım makinesinin emme valfi ile sistemin alçak taraf girişi arasına bağlanır. Boşaltma hortumu bağlandığında, geri kazanım cihazı çalıştırılır ve geri kazanım başlar. Bazı cihazlarda, geri kazanım işleminin tamamlandığını gösteren bir sinyal lambası bulunur. Bunun anlamı, geri kazanım cihazı ile emilecek daha fazla buhar bulunmadığını bildirmektir.

Bazı örneklerde geri kazanım cihazı, sistem vakuma düşüğünde otomatik olarak durmaktadır.

Şekil-8.4 Bir sistemden soğutucu akışkanın buhar halinde geri alınması

Vakum işlemi tamamlandığında, alçak taraf kapama valfi kapatılır. Sistem en az beş dakika bekletilmelidir. Şayet basınç 10 psi veya daha fazla yükselirse bu durum sistemde sıvı halde soğutucu akışkan birikintilerinin varlığını gösterir ve geri kazanım tekrar edilmelidir.

Sıvı akışkan kazanımı, buhar akışkan kazanımından daha hızlı olduğundan teknisyenler akışkanı sıvı halde uzaklaştırabilecek bir makine kullanmayı tercih edebilirler. Makinelerin bir çoğunda soğutucu akışkan silindirleri, kullanımı tamamlamak amacıyla tasarlanırlar. Bazı küçük transfer ünitelerinde teknisyenin soğutucu akışkanı hem sıvı hem de buhar halinde uzaklaştırabileceği özel silindirler kullanılmıştır.

Şekil-8.5'de bir sıvı transfer yöntemi kullanarak soğutucu akışkanın uzaklaştırılma prosedürünü göstermektedir. Bu tip geri kazanım ünitesi, bir silindir ve iki bağlantı ucu gerektirir.

Şekil-8.5 Bir sistemden soğutucu akışkanın sıvı transfer yöntemi ile alınması

Transfer ünitesi pompaları soğutucu akışkan buharını silindir üzerinden pompalar ve klima ünitesini basınçlandırır. Silindir ve transfer ünitesi arasındaki basınç farkından dolayı sıvı soğutucu akışkan silindire hareket eder. Sıvı akışkan uzaklaştırıldıktan sonra kalan buhar, bağlantı uçları değiştirilerek alınır.

Geri kazanım ünitesindeki kompresör yağının, her yanık sistem tahliyesinden sonra veya farklı soğutucu akışkanların geri kazanımından önce değiştirilmesi tavsiye edilir. Ayrıca filtre-kurutucunun da değiştirilmesi tavsiye edilir ve transfer ünitesi ve hortumlarının farklı akışkanların transferinden önce vakumlanması gerekir.

Teknisyen tankların dolmasına dikkat etmeli ve aşırı doldurmamalıdır. %80 dolum normaldir. Silindirin dolması, basınç yardımıyla izlenebilir. Şayet geri kazanım ünitesi gözetleme camında nem göstergesine sahipse değişmeler dikkatle izlenmelidir.

Teknisyen sistemi yalnızca geri kazanım için kullanıyorsa, yeniden şarj işlemi çeşitli yollarla yapılabilir.

8.7 SOĞUTUCU AKIŞKAN GERİ KULLANIM EKİPMANI

Geçmişte soğutucu akışkanlar tahliye edilirdi. Mevcut teknolojilerin kullanılmasıyla, günümüzde bu soğutucu akışkanlar geri kazanılmakta ve yeniden kullanılmaktadır. Bununla birlikte yaşlı veya hasar görmüş CFC'ler bire sistemden basitçe alınarak ve bir buhar halinde sıkıştırılarak tekrar kullanılamaz. Tekrar kullanılacak buharın temizlenmesi gerekir. Geri kazanım/geri kullanım makineleri (Şekil-8.6) bir iş yerinde veya bir servis dükkanında akışkanı geri kazanmak ve temizlemek üzere tasarlanmışlardır.

Günümüzde kullanılan bir çok makinelerde geri kullanım; kirleticileri, yağı ayırmak ve filtreleme suretiyle azaltmak şeklinde yapılmaktadır.

Şekil-8.6 Kombine R-12 İyileştirme ve yeniden şarj cihazı

Bu ünitelerin bir çoğu, soğutucu akışkan transfer ünitesi olarak bilinir ve sistemi aşağı pompalamak (vakumlama) için tasarlanır.

Bu aynı sistemde tekrar kullanılmak üzere geri döndürülecek akışkanların aynı yerdeki bir geri kullanım makinesinde bulunmalarını sağlar.

Bu ünitelerden bazıları, yağı ve asiti ayıracak ve buhardaki yağ miktarını ölçecek donanımlara sahiptir. Kullanılmış soğutucu akışkan, filtreler veya diğer cihazlar kullanılarak geri kullanım makinesiyle tekrar kullanılır hale getirilir. Kullanılmış akışkandan yağın ayrılması tekli veya çoklu geçişli üniteler kullanılarak başarılır. Tek geçişli geri kullanım makinesi soğutucu akışkanı bir filtre-kurutucu ve/veya damıtıcı kullanarak işlemden geçirir. Soğutucu akışkan, makinedeki geri kullanım işleminde bir tur dolaşır ve depolama silindirine gelir. Çok geçişli makineler, soğutucu akışkanı filtre-kurutucudan defalarca dolaştırır. Verilen bir zaman periyodundan veya belli bir çevrim sayısından sonra soğutucu akışkan depolama silindirine taşınır.

8.8 GERİ KAZANIM/ GERİ KULLANIM PROSEDÜRLERİ

Aşağıdaki geri kazanım/geri kullanım talimatları bu tür ekipman için uygulanabilir:

 Geri kazanım/geri kullanım ekipmanlarının bakımlarını üreticilerin talimatlarına uygun olarak yapın, filtreleri tavsiye edildiği şekilde değiştirin. Sistemi ve yeniden kullanım ekipmanlarını kaçaklar için kontrol edin.

 Ekipmanı kullanmak ve geri kazanım/geri kullanım prosedürlerini uygulamak için uygun zamanı seçin.

 Soğutucu akışkanı tank içinde ve havadan uzak tutun. Bağlantı, şarj ve sökme prosedürlerini gereğinden uzun tutmayın.

Yeni ünitelerin bir çoğu otomatik olarak sökülebilen ve takılabilen rakor bağlantılarıyla çalışabilen kesme valflerine sahiptir.

 Tahmini uygun bir vakum alın ve bir kaçak testi yapın. Bütün kaçakları tamir edin.

 Geri kazanım işlemini hızlandırmak üzere, soğutucu akışkan akışı ve ısı transferi için temel prensipleri kullanın. Bir tanktan diğerine transfer yaparken, mümkünse bir tankın diğerine sıvı olarak transfer yapın. Bu tankta buzlanma olmadan birinden diğerine tamamen sıvı transfer edilmesine izin verecektir ve tank için oda sıcaklığı akış debisini sınırlar.

 Daima tekrar doldurulabilir uygun tanklar kullanın. Hacmin sıvı ile maksimum %80’ ini doldurun. Geri dönüşsüz veya onaylanmamış tankları kullanmayın.

 Akışkanları karıştırmayın. Tankları işaretleyin. Tankları tamamen temizleyin ve üzerindeki fittingsleri tamamlayın.

Şekil-8.7 Geri kazanım geri kullanım cihazları

8.9 SOĞUTUCU AKIŞKAN İYİLEŞTİRME PROSEDÜRÜ

İyileştirme; soğutucu akışkanın üretici teknik şartnameleri karşılaması için kimyasal analiz ile yeniden işlemden geçirilmesi olarak tanımlanır. Bunu başarmak için makine SAE standartlarını sağlamalıdır ve nem ve yağ parçacıklarının %100’ ünü uzaklaştırması gereklidir. Birçok geri kazanım, yeniden kullanım makinaları, soğutucu akışkanı orijinal teknik özelliklerine döndürülmesine garanti veremez.

Bir aynı yerleşimdeki (yerdeki) yeniden kullanım istasyonu, kullanılmış soğutucu akışkanı temizlemek için yağı, asitleri, sert kirletici parçacıkları, nemi ve havayı ayırabilmelidir.

Bir ticari ünite Şekil-8.8’de gösterilmiştir. Bu tip ünite, R-12, R-22, R-500 ve R-502 ile kullanılabilir ve uzunca bir süre geri kazanım yeniden kullanım prosedürünü sağlayacak sürekli çalışma için tasarlanmıştır.

Şekil-8.9 Soğutucu Akışkan İyileştirme Sistemi Bu sistem tipi en iyi şekilde aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

 Soğutucu akışkanın sistem içine buhar veya sıvı halde alınabilmesi uygundur.

 Soğutucu akışkan son derece yüksek basınç altında yüksek sıcaklıkta şiddetle kaynar.

 Soğutucu akışkan sonra geniş bir tek ayırıcı odaya girerken hızı oldukça azalır. Bu buharın yüksek sıcaklıkla yükselmesine izin verir. Bu faz esnasında kirleticiler bakır parçacıkları, karbon, yağ, asit ve diğer tüm kirleticiler ayırıcının alt kısmına toplanarak “yağ ayırım” işlemi esnasında uzaklaştırılmış olurlar.

 Damıtılmış buhar hava soğutmalı kondensere geçirilir ve sıvı hale dönüştürülür.

 Sıvı, depolama odasına geçirilir. Oda içinde, bir evaporatör montajı sıvı sıcaklığını yaklaşık olarak 56⁰C'den aşırı soğutulmuş sıcaklık 3⁰-4⁰C’ye düşürür.

 Bu devredeki bir değiştirilebilir filtre-kurutucu nemi uzaklaştırırken o mikroskopik kirleticileri uzaklaştırmak için temizleme işlemine devam eder.

 Aşırı soğutulmuş sıvı dahi oda sıcaklığında herhangi bir dış silindire transfer işlemini kolaylaştırır.

Pek çok soğutucu akışkan üreticileri ve diğerleri, soğutma ve iklimlendirme teknisyenlerine kullanılmış akışkanın elden çıkarılmasını ve gereken sarf alanıyla değiştirilmesini sağlayacak soğutucu akışkan geri kazanım/iyileştirme servislerini kurmuşlardır. Standart silindirlere yaklaşık 45 kg kullanılmış soğutucu akışkan ve yağ konabilirken diğer tanklara 18 kg'dan 1 tona kadar konabilir. Teknisyenler, aşağı süpürmek (pomp down) için tasarlanan bir akışkan transfer ünitesi kullanırlar.

Pozitif ötelemeli sıkıştırılmış hava makinası, sıvı buharın her ikisini de uzaklaştırır. Soğutucu akışkan saflık şartnamelerine uygun olacak şekilde yeniden işlemden geçirilir.

Büyük ticari tesislerde servis teknisyenleri, örnek silindirleri iyileştirme merkezine geri gönderilmesini sağlarlar. Bu önceki vakumlamadan analiz alınan soğutucu akışkandır.

İyileştirmenin onaylanmasından sonra, soğutucu akışkan uzaklaştırlır. Teknisyenler sonra soğutucu akışkanı servis merkezinden alırlar, şirkete geri gönderirler ve uygun olarak izlenirler ve gelecekte kullanılmış akışkan olarak satılmak üzere geri döndürülür.

Yeniden işleme, alçak basınçlı soğutucu akışkanlar R11 ve R113 ve yüksek basınç akışkanlar R-12, R-22, R-114, R-500 ve R- 502 içinde uygulanabilir.

Şirket standartları, servis alanından üreticiye akışkan taşınmasında kullanılan tank tiplerine nazaran oldukça değişmektedir.

Bazıları 248 litreye, en küçük 45 litreye uygundur. Her üretici takip edilmesi gereken bir prosedüre sahiptir ve her şirket için çok sayıda doküman gereklidir.

Bir iyileştirme şirketi istenilmeyen atılacak soğutucu akışkan içinde çözümler üretir. Soğutucu akışkanların elden çıkarılması yalnızca 649⁰C’ de yakılmak suretiyle yerine getirilir. Günümüzde Birleşik Devletlerde yaklaşık beş fabrika bu amaçla mevcuttur.

8.10 CFC GERİ KAZANIM / YENİDEN KULLANIM / İYİLEŞTİRME EMNİYET VE STANDARTLARI

Şu anda iş yerlerinde, kloroflorokarbonların geri kazanımı ve iyileştirilmesi konusunda EPA’nın ileri sürdüğü geri kazanım / yeniden kullanım / iyileştirme düzenlemelerini tamamen anlamak için çeşitli organizasyonlar yapılmaktadır. Önemli başlıkları;

CFC depolama, kullanım, taşıma, geri kazanım ekipmanları ve prosedürleri, atık kullanım tehlikeleri, depolama ve elden çıkarma düzenlemeleri (kuralları) nı kapsamaktadır. Servis teknisyenlerinin soğutucu akışkan depolama ve kullanımındaki emniyet kurallarını tamamen anlaması gerçekten önemlidir. Sertifika programları EPA tarafından teklif edilerek onaylanmıştır. Birçok işyerlerinde; soğutucu akışkanı uzaklaştırmak, soğutucu akışkanın saflığının temel alan testi, akışkan kaçağını önlemek için sistem yalıtım elemanları, kaçak kontrolü, kaçakların yalıtımı ve kaçakların tamiri gibi pratik emniyet kurallarını takip etmek gibi prosedürler teknisyenin sorumluluğundadır. Bu, emme ve sıvı hattı filtre kurutucularının değiştirilmesini de kapsamaktadır.

Şayet sistemde bir filtre mevcutta diğer tarafta bir adet ilave edilmelidir. Bu akışkanın saflaştırma işlemine yardımcı olacaktır.

Soğutucu akışkanların geri kazanımında, İklimlendirme ve Soğutma Enstitüsü’ nün (ARI) geliştirdiği ARI-700-88 standardı takip edilir.