Büyükşehirlerde Teknik Altyapı Planlaması. Doç. Dr. Cenap SANCAR (KTÜ) Yrd. Doç. Dr. H.Ebru ÇOLAK (KTÜ) Yrd. Doç. Dr. Kamil KARATAŞ (ASÜ)

Büyükşehirlerde

Teknik Altyapı Planlaması

Doç. Dr. Cenap SANCAR (KTÜ) Yrd. Doç. Dr. H.Ebru ÇOLAK (KTÜ) Yrd. Doç. Dr. Kamil KARATAŞ (ASÜ)

KENTSEL ALTYAPI VE PLANLAMA

• Teknik altyapı ve kentsel ulaşım, sürdürülebilir kentleşme hedefi için son derece önemli, kentsel yaşam kalitesi açısından ise belirleyici konulardır.

• Teknik altyapının niteliksel ve

niceliksel özellikleri kentsel yaşam kalitesi açısından başlıca göstergeler arasında kabul edilmekte,

• Ulaşım sisteminin sunduğu erişebilirlik olanakları ise

Teknik altyapıya ilişkin arkeolojik kalıntılar

sinop 3

çatalhöyük

Altyapı kentsel gelişmenin hem bir sonucu, hem de sebebidir.

Gerek kentsel teknik altyapı gerekse kentsel ulaşım sistemi, kentlerin mekansal gelişmesinde de önemli rol oynar. Teknik altyapı sistemlerinin mevcut durumu ve sistemin gelişmesine ilişkin planlar ve yapılabilirlik analizleri, kentlerin gelişmesinde dikkate alınması gereken konulardır.

Kentler büyüdükçe ve geliştikçe altyapıya ilişkin ihtiyaçlar çeşitlenerek artmakta ve ihtiyaçların karşılanabilmesi ya da karşılanamaması kentin yaşanabilirliğini önemli ölçüde

etkilemektedir.

Çeşitli kentsel arazi kullanımlara yönelik yer seçimi kararları üretilirken, bu kullanımlar arasındaki ilişkinin ve bu

kullanımların beraberinde gereksinim duyduğu teknik altyapının nasıl sağlanacağının düşünülmesi bir

zorunluluktur.

Kentsel tasarım ölçeğinden başlayıp, kent ve bölge

planlarına, hatta ulusal düzeyde yapılacak fiziksel planlara kadar her ölçekteki planlama çalışmasının yine farklı

ölçeklerdeki mevcut ya da olası altyapı problemlerini dikkate

Ulusal düzeyde; kentsel altyapının yapım ve işletme biçimlerine ilişkin temel politikaların

geliştirilmesi ve bu doğrultuda yasal çerçevenin oluşturulması söz konusudur.

Bölgesel düzeyde katı atıkların geri dönüşümü, enerji üretimi ve nakli, içme suyu kaynaklarının korunması gibi kentsel ölçeği aşan altyapı ihtiyaç ve sorunlarının bölge planları içinde

değerlendirilmesi gerekecektir.

Kentsel ölçekte ise;

• Kente içme suyunun temini,

• Kanalizasyon ve arıtma sistemlerinin kurulması,

• Yağmur suyu drenajının oluşturulması,

• Katı atıkların toplanması ve depolanması,

• Farklı ulaşım sistemleri ve bunlar arasında ilişkilerin sağlanması,

• Kentin enerji ihtiyacının çevresel etkilerini min. indirecek biçimde sağlanması,

• haberleşme ve iletişim ihtiyaçlarının sağlanması,

gibi çok farklı altyapı ihtiyaçlarının hem ayrı ayrı hem de birbirleriyle ilişkili olarak düşünülmesi gerekecektir.

Kentsel teknik altyapı ile ulaşım sistemlerinin planlanması ve işletimine ilişkin yaklaşımların, uygulama esaslarının, dolayısıyla sorun alanlarının ve önerilerin kapsamının önemli farklılıklar göstermektedir.

Teknik altyapı ve ulaşıma ilişkin değerlendirmeler;

 planlama ilke ve politikaları,

 kurumlaşma, karar verme süreçleri ve yasal yapı,

 finansman,

 işletme,

 bilinç düzeyi

olmak üzere beş temel alanda ele alınarak geliştirilmesi gerekir.

Kentsel teknik altyapı sistemlerinin değerlendirilmesi ve planlaması yapılırken dikkate alınması gereken ;

kent sağlığı kent

gelişimi

Kentsel-kırsal çevrenin

korunması kent

planları

kent

yaşanabilirlik

kentsel

• Ülkedeki nüfusun kentsel ve kırsal alandaki dağılımı,

• nüfus yoğunlukları,

• nüfusun kırsal ve kentsel hareketliliği,

• yerli-yabancı turizm (mevsimlik) hareketliliği gibi

çok çeşitli alanlar da sürece dahil edilerek karşımıza

hem teknik hem de sosyal boyutlara sahip disiplinler

arası bir alan çıkmaktadır.

Kentleşme

Kentsel teknik altyapı

planlama

Kentsel mekansal gelişme

kent

planlama

• Kentsel yaşam kalitesine katkı sağlayabilecek bir altyapı sisteminin geliştirilmesi için, kent

planlamada teknik altyapının geliştirilmesi maliyetleri ile altyapı sisteminin niteliksel ve

niceliksel olarak en uygun hizmeti verebileceği mekansal gelişme koşulları yapılabilirlik

analizleri çerçevesinde dikkate alınmalıdır.

• Bu çerçeveden değerlendirildiğinde; ülkemizde de kentleşme olgusu önemli bir sorun alanı

olarak gündemde yerini almıştır. Plansız

büyüme, doğru perspektiflere dayalı olmayan kentsel nüfus tahminleri, planlamada eşgüdüm eksikliği gibi bir çok etken, kentleşmenin plansız biçimde ve pek çok sorunu da beraberinde

getirerek gerçekleşmesine yol açmıştır .

Bu sürecin teknik altyapıya olan etkileri...

• Üst ölçek politikalarına bağlı bir nüfus tahmini yapılmamakta,

• Plan ölçeğinde arazi kullanım kararlarına yapılan müdahalenin kent içerisinde yarattığı haraketlilik (Adliye Sarayı, hastane (özel ve devlet), okul alanı, Avm’ler..)

• Ölçekler arasında kademeli birlikteliğin olmaması,

• Bütünleşik doku özelliği gösteren yerleşmelerde eşgüdümün olmayışı,

• Plan değişikliği ile kentlere getirilen aşırı yoğunluk (Kaşüstü, Çukurçayır, Yıldızlı, Söğütlü, Yalıncak gibi belediyeler)

15

Ülkemizde çoğu yerleşim biriminde %50’yi aşan oranlarda kaçak yapılaşma mevcuttur. Kaçak yapı oranları,

• İstanbul’da %70,

• Ankara’da %30-40,

• Trabzon’da %40-50

• İzmir’de %60 olarak ifade edilmektedir.

bu kontrolsüz ve denetimsiz yapılaşmaya ,hangi yasalar çerçevesinde ve ne şekilde altyapı

hizmetlerinin götürülebileceği sorunu ortaya

çıkmaktadır.

SORUN ALANLARI

 Altyapı tesislerine ilişkin kapsamlı master planların eksikliği

Yerel yönetimler kente sunacakları teknik altyapı ile ilgili

yaşanan güncel ya da yıllarca çözülemeyen sorunların kısa vadeli çözümünde ve önceliklerin saptanması hususunda;

yeterli araştırma ve planlama yapmadan, günün gereklerine göre acil projeler üretmektedir.

Büyükşehirler 6360 Sayılı Kanun Öncesi Nüfus

6360 Sayılı Kanun Sonrası

Nüfus

6360 Sayılı Kanun Öncesi Hizmet

Alanı (Km²)

6360 Sayılı Kanun Sonrası Hizmet

Alanı (Km²)

Adana 1700276 2 149 260 3493 14 125

Ankara 4714728 5 045 083 10093 25 437

Antalya 1161148 2 158 265 2033 20 909

Aydın 265 234 1 020 957 631 7 943

Balıkesir 337809 1 162 761 1457 14 272

Bursa 2098367 2 740 970 2428 10 882

Denizli 574321 963 464 802 11 861

Diyarbakır 963457 1 607 437 2339 15 272

Erzurum 394684 766 729 3021 25 355

Eskişehir 685727 799 724 2682 13 925

Gaziantep 1540779 1 844 438 2836 6 887

Hatay 482544 1 503 066 864 5 867

Mersin 940418 1 705 774 1783 15 620

İstanbul 14160 467 14160467 5313 5 313

İzmir 3713723 4 061 074 6862 12 007

Kayseri 1053871 1 295 355 3313 17 170

Kocaeli 1 676 202 1 676 202 3 623 3 623

Konya 1185436 2 079 225 6159 41 001

Malatya 565171 762 538 925 12 146

Manisa 364332 1 359 463 1237 13 269

Kahramanmaraş 574571 1 075 706 3033 14 525

Mardin 148 066 779 738 975 8 858

Muğla 99 911 866 665 1669 12 974

Ordu 186 097 731 452 304 5 952

Sakarya 732828 917 373 2294 4 878

Çeşitli İllerin 6360 sayılı Kanuna Göre Sorumluluk

Alanların Artış Miktarları

Konya :19.9 kat

(mücavir alana göre)

Mardin: 9.09 kat Ordu : 19.58 kat Trabzon: 24.67 kat

BÜYÜKŞEHİR BELEDİYERİ

 Bütünleşik planlama anlayışının olmaması

• Ülkemiz kentlerinde yaşanan hızlı kentleşme,

plansız yapılaşma, kontrolsüz mekansal büyüme ve plan değişiklikleriyle aslında plansız olarak

arttırılan nüfus yoğunlukları, anılan bu eşgüdüm

koşullarının ve bütünleşik planlama yaklaşımının

hayata geçirilememesine neden olmaktadır.

• Kentleşmeye ilişkin sorunlar, teknik altyapı sunumunu ve planlanmasını da yakından etkilemektedir. Kaçak yapılaşmanın yüksek oranlarda gerçekleştiği kentlerimizde, bu

kontrolsüz, plansız ve denetimsiz yapılaşmaya hangi yasalar çerçevesinde ve ne şekilde altyapı hizmetlerinin götürüleceği başlıca sorun

alanlarından biridir.

 Plan Değişiklikleri

• Plan değişiklikleri ise teknik altyapı üzerinde son derece olumsuz bir etki yaratmakta, plan değişiklikleriyle yapılan nüfus yoğunluğu artışları ve arazi kullanım değişiklikleri,

teknik altyapının yetersiz kalmasına yol açmakta; bu durum sadece plan değişikliği yapılan nokta açısından değil, tüm sistem açısından sorunlar yaratmaktadır.

PELİTLİ

-Plan kararı yaklaşık 200 konut iken - Yapılan plan değişikliği ile 450

konuta yükseltilmiş.

Çukurçayır Mahallesi (Beldesi)

ZAMANSAL DEĞİŞİM

Çukurçayır Arazi Kullanım Tablosu

ARAZİ KULLANIM ALAN (Ha)

ARAZİ KULLANIM ALAN (Ha) KONUT ALANI 208,93 AKARYAKIT İSTASYONU 0,21

TİCARET 2,04 DİNİ TESİS ALANI 0,90

İLKÖĞRETİM ALANI 2,05 PAZAR ALANI 0,46

SAĞLIK TESİSİ ALANI 0,85 DOĞAL KAR.KOR.ALAN 3,52

ORTAÖĞRETİM ALANI 1,55 SU DEPOSU 1,48

BELEDİYE HİZMET AL. 1,07 YEŞİL ALAN(Aktif yeşil ) 35,35 RESMİ KURUM 2,11 AĞAÇLANDIRILACAK AL. 45,50 KÜLTÜR TESİS ALANI 1,45 TARIMSAL N.KOR.ALAN 60,95

SPOR ALANI 4,50 DERE+TRAFO 0,20

K.D.K.Ç.A 0,51 YOLLAR 96,85

SİT ALANI 0,25 PASİF YEŞİL ALAN 3,58

ARA TOPLAM 227,35 GENEL TOPLAM 472,77

Bostancı Mahallesi

ZAMANSAL DEĞİŞİM

2002 2009

Söğütlü Mahallesi

(Beldesi)

ZAMANSAL DEĞİŞİM

2002

2010

2012

2013 ²⁶

Kaşüstü Mahallesi (Beldesi)

ZAMANSAL DEĞİŞİM

Zağnos Vadisi

Kentsel Dönüşüm Projesi

• Plan değişiklikleri ile artırılan nüfus sonucunda altyapı

sistemlerinin yetersiz kalması, imar afları, ıslah planları ve

kentsel dönüşüm projeleri açısından da geçerlidir. Bu tür plan müdahaleleri, belli bölgelerde nüfus yoğunluğunu arttırarak teknik altyapı sistemine öngörülmeyen bir yük yüklemektedir.

28

• Özellikle kentlerin merkezi alanlarındaki gecekondu

alanlarında veya eskiyen dokuda geçmişte olmayan bir nüfus ve yoğunluk önerilmekte, kentsel altyapı sisteminin durumu ve yeterliliği açısından plan önerilerinin

olabilirliği irdelenmemekte, önerilerin kent bütününde altyapı sistemine olumsuz etkileri gözardı edilmektedir.

Kent ölçeğinde parçacı yaklaşımlar;

Tüm kentin ortak bir yaşam alanı olması gerekliliğini yok saymakta, plan bütünlüğünü ve tüm altyapı değerlerini yok etmektedir.

Ülkemizdeki mevcut kentleşmeye bakıldığında kentin gelişmesinde topoğrafik yapının ve koşulların dikkate alınmadığı, kentsel

altyapının hayata geçirilmesinde de bu anlayışa bağlı olarak, önemli

sıkıntıların yaşandığı görülmektedir.

İmar planları hazırlanırken önemli altyapı tesislerinin dikkate alınmaması

Ülkemizde gerçekleştirilen imar planı çalışmalarında

(mevzii, yeni ve/veya revizyon) mevcut altyapı ve bunlara ait güvenlik koridorlarının dikkate alınmaması çok sık

karşılaşılan bir durumdur.

• yüksek basınçlı doğalgaz boru hatları,

• yüksek gerilim enerji hatları,

• ana toplayıcı atık su hatları,

• içme suyu iletim hatları,

• yağmursuyu toplama hatları ve yaklaşım mesafelerine ilişkin

çalışmaların yürütülmesi sırasında gerekli özen gösterilmemektedir.

Ulusal coğrafi veri alt yapısının eksikliği ve kent bilgi sistemlerinin kurulamaması

• Kurumların kendi ihtiyaçları doğrultusunda kurmuş oldukları CBS çalışmaları, altyapı çalışmalarının

koordinasyonu ve diğer kurumların CBS sistemleriyle birlikte işlerliği planlanmadan yürütülmektedir.

• Teknik altyapı bilgiler, araziye ilişkin diğer bilgilerle entegre edilemediğinden ve konumsal bilgi sistemleri oluşturulamadığından, birçok alanda teknik altyapı kadastrosu bilgilerinden yararlanılamamaktadır.

• Kentsel uygulamalarla ilgili mevzuata ve yetki düzenine bakıldığında bir karmaşanın ve standartsızlığın olduğu

gözükmektedir. Bir çok kurum ve kuruluşa hem planlama hem de alt yapı hizmetleri yapma yetkisi verilmiştir. Bu kurumların kendi mevzuatı dahilinde oluşturduğu teknik uygulamaları bulunmaktadır ve bunların ortak bir koordinasyon alanı ya da standardı yoktur.

Teknik altyapıya ilişkin mevzuat dağınıklığı, eksikliği ve yetki karmaşası

Bazı Tespitler

Teknik altyapı alanında kurumlar arası koordinasyon eksikliği ve ekonomiye getirdiği maliyet

• Ülkemizde yürütülmekte olan altyapı faaliyetlerinin iyi bir şekilde koordine edilmemesi; altyapı tesisleri, yol ve

kaldırımların sık sık tahrip edilmesi ve bu nedenle

ekonomik ömrünü doldurmadan bu tesislerin yenilenmesi gibi önemli sorunlara yol açmaktadır.

• Kurumsal yapıdaki bir diğer sorun alanı da, farklı kurumlarca toplanan

verilerin bütünleştirilememesine ilişkindir.

Teknik Altyapının İşletimine ilişkin sorunlar:

İçme suyu, Kanalizasyon, Doğal Gaz, Elektrik

• Teknik altyapı sistemlerinin planlanmasında topoğrafik yapı dikkat edilmesi gereken bir diğer konudur.

Yerleşmeler açısından eğim arttıkça tasarım zorlukları oluşmakta ve katlanılan maliyetler artmaktadır. Belli bir eğim oranından sonra (%15 gibi) altyapı ve yol

yapılması, fazladan maliyetleri de beraberinde getirmektedir.

• İçme suyu altyapındaki, işletimindeki ve denetimindeki eksiklikler su kayıplarının ve sistemin verimsizliğinin temel nedenleri arasındadır.

• Kentlerimizin çoğunluğunda mevcut kanalizasyon

sisteminin bileşik sistem olarak çalışması, fazla yağışlı zamanlarda gelen yağmur suyu nedeniyle kanalizasyon hatlarının yetersiz kalmasına neden olmaktadır.

Kanalizasyon sistemlerinde seçilmiş olan boru kesitleri fiili durumla uyuşmadığından rüsubat çökelme hızının

artması nedeniyle ömrü kısalmakta ve önemli işletme sorunları yaşanmaktadır.

Yağmursuyu yönetim sistemi eksikliği, yağmur sularının toplanması ve bertarafı konusunda etkin uygulamaların geliştirilmemiş olması

• Doğal topoğrafik yapı yüzeysel yağmursuyu drenajını çözmektedir. Ancak çarpık ve plansız yapılaşma vadi tabanları ve dere yataklarındaki akışı engellediğinden

taşkın anında vadi tabanı ve dere yataklarındaki yerleşim alanları büyük risk altında kalmaktadır.

YANLIŞ ARAZİ KULLANIMI ???

EYLEMLERİMİZ NELER OLMALIDIR ?

• Tüm yerel yönetimlere altyapı yatırımlarını

kapsayacak şekilde kent bütününe ilişkin Altyapı Master Plan hazırlaması zorunluluğu getirilmesi

• Master Planda ve yatırım programında yer almayan ve fizibilite etüdü ile uygulama projesi olmayan

hiçbir işin ihale edilmemesi

• Mühendislik yapılarının ekonomik ömürleri

tamamlanmadan bu yapılara bütçe ayrılmaması, onarım ve yenileme için ise yatırım bedelinin belirli bir oranının üzerine çıkılmaması

• Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmeliğin plan değişikliklerine ilişkin kısmına her tür ve ölçekte plan değişikliği önerilerinde değişikliğin kentsel teknik

altyapıya yönelik etkilerinin değerlendirileceği

kentsel teknik altyapı etki değerlendirmesi raporu koşulu eklenmesi

• Plan kararlarının (kentsel dönüşüm, toplu konut, gecekondu önleme alanları, yoğunluk artırımı vb) nüfus ve yapı yoğunluğuna artış getirmesi

durumunda mevcut altyapı taşıma kapasitesi çerçevesinde olabilirlik analizi yapılması

• İmar planına ve mevzuatına aykırı olan, oturma

ruhsatı bulunmayan yapılara kentsel teknik altyapı hizmeti götürülmemesi,

• Kent planlamada her ölçekte imar planları hazırlanırken; planla getirilen kararlar ile bu

kararların gerektirdiği altyapı tesisleri arasındaki etkileşimin ve altyapı tesisinin teknik ve ekonomik olarak yapılabilirliğinin değerlendirildiği etütlerin yapılması,

• Teknik altyapı tesislerine (içme suyu, atık su, enerji nakil hattı, trafo, her türlü iletim hatları vb.) ilişkin bilgilerin ilgili kurumlar ile iletişim kurularak mevcut haritalara işlenmesi ve bu haritaların periyodik

olarak güncellenmesi,

• Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemlerine ilişkin devam etmekte olan yasal düzenlemelerin

tamamlanması,

• Ulusal düzeyde çeşitli sektörler için toplanacak veya üretilecek mekansal verilerin paylaşımı imkanlarının kolaylaştırılması ve yaygınlaştırılması amacıyla ortak standartların belirlenmesi,

• Teknik altyapı sistemlerinin kadastral verilerle

entegrasyonunun sağlanması ve taşınmaz mallar üzerindeki mülkiyet hakkının üçüncü boyutunun da kadastroya tescili için gerekli yasal düzenlemelerin yapılması

• Standart, üst ölçekte ve kurumsal eşgüdümü sağlayacak şekilde bir mevzuat oluşturulması

• “Altyapı Koordinasyon Merkezleri”nin etkin şekilde çalıştırılması için gerekli tedbirlerin alınması, bu

merkezlerin yaptırım güçlerinin arttırılması

• İller Bankasının finansman alanında rolünün güçlendirilmesi

• Nüfus projeksiyonlarında hedef yıl nüfus

tahminlerine ilişkin yeni bir yaklaşım ve ortak model geliştirilmesi

• Atık su ve yağmursuyu sistemlerinin ayrık yapılması

• Birbirlerine yakın olan yerleşim yerlerinde özellikle arıtma tesisi ve diğer bazı altyapı tesislerinin ortak yapılması gerekmektedir.