GİRİŞ
Gıdaların korunmasında kullanılan yöntemler içerisinde en önemlisi, soğutma ve dondurarak muhafaza teknolojisidir [1]. 0ºC civarındaki sıcaklıklarda (1ºC/+4ºC) mikroorganizmaların geliş-mesinde önemli derecede azalmalar gözlendiğinden, gıdaların dayanma süreleri de uzamaktadır. Ancak et, balık gibi kolay bo-zulabilir gıdaların besin kalite düzeyinin normal koşullara kıyasla daha uzun bir zaman korunması dondurma teknolojisiyle mümkün olmaktadır. Bundan dolayı dondurma teknolojisi gıdaların uzun süreli muhafazasında en çok tercih edilen yöntem olmuştur [2,3]., Bununla birlikte, dondurma kimyasal ajanların kullanılmaması bu yöntemin tercihinde önemli bir rol oynamaktadır [1].
Balıkların dondurularak depolanmasında depolama ömrü ba-lığın başlangıç mikroflorasına, ayrıca ambalajlama, depolama sı-caklığı ve depolama koşulları gibi faktörlere bağlıdır [4,5,6]. aş-langıç mikroflora kompozisyonuna bağlı bakteriyel aktivite, balık kalitesini direk olarak etkileyen en önemli faktördür [7]. Bundan dolayı bakteri sayılarının kalite indeksi olarak kullanılması önem arz etmektedir.
Dondurma prosesiyle üründeki bakteri popülasyonlarında an-cak bir dereceye kadar azalma görülmektedir. Bakteri hücrelerini
tamamıyla yok etmek üzere kullanılan bir proses değildir. Sonuç olarak dondurma teknolojisiyle, üründeki mikrobiyal aktivite mi-nimize edilerek ürün kalitesinde uzun süreli korunma sağlanmak-tadır [8].
Balıklar bozulmaya karşı oldukça hassas ve işlenmesi zor gı-dalardan biri olduğundan, hammaddenin bakteriyel içeriği ve iş-lenmesi, son bakteriyolojik kalite etkilemektedir [7,8]. Dolayısıy-la son ürünün kalitesi, hammadenin kalitesine, çabuk işlenmesine ve işleme metoduna bağlı olduğundan [8], maksimum kaliteyi yakalamak için tüketiciye mümkün olduğunca hızlı ve taze don-durulmuş olarak ulaştırılması gerekmektedir [5].
Bu çalışmada dondurma prosesiyle tamamıyla yok edileme-diği bilinen mikroorganizmaların şok dondurulmuş ve 7 ay süre-since -18 ºC’ de depolanmış Sudak (Sander lucioperca Bogust-kaya &Naseka,1996) filetosunda nasıl bir değişime uğradığını ve depolama süresince tüketiciye ulaşıncaya kadar ortalama sayısal değerlerini ortaya koymak üzere gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde sudak filetolarının dondurularak muhafazası süresince mikrobiyal değişimi yönünde veriler yetersiz olup bu konuda bilimsel çalış-malara ihtiyaç duyulduğu düşünülerek bu çalışma gerçekleştiril-miştir.
Dondurularak Depolanmış Sudak (–18°C) (Sander Lucioperca Bogustkaya &Naseka, 1996)
Filetolarında Mikrobiyolojik Değişimler
İlkan Ali OLGUNOĞLU¹, Işıl VAR², Abdurrahman POLAT³
¹Adıyaman Üniversitesi Kâhta Meslek Yüksekokulu, Su Ürünleri Programı 02400 Kâhta, Adıyaman ²Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, 01330 Balcalı, Adana ³Çukurova Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, 01330 Balcalı, Adana
Özet
Bu çalışmada sudak (Sander lucioperca Bogustkaya&Naseka,1996) filetolarında 7 ay süreyle dondurularak depolanması (-18°C) sonucunda meydana gelen mikrobiyolojik değişimler araştırılmıştır. Mikrobiyolojik kriterler olarak Toplam Aerob Mezofilik ve Psikrotrof Bakteri Salmonella spp., Staphylococcus
aurus, Escherichia coli ve Koliform grubu bakteri sayıları dikkate alınmıştır. Depolamanın 1. ayında Toplam Aerob Mezofilik ve Psikrotrof, E. coli ve
Koliform grubu bakterilerde bir miktar düşüş olduğu ancak daha sonraki dönemlerde önemli bir değişimin olmadığı tespit edilmiştir. Filetolarda Salmonella spp., ve S. aurus, bulunamamıştır.
Anahtar Kelimeler: Dondurarak depolama, Fileto, Mikrobioyolojik değişimler Sudak
Microbiological Changes in the Pikeperch (Sander Lucioperca Bogustkaya &Naseka,1996)
Fillets that are Stored Frozen (–18°C)
Abstract
In this study, the microbiological changes in Pikeperch (Sander lucioperca) fillets that were stored frozen (-18°C) were investigated. The research lasted 7 months and Total Aerobic Mesophilic and Psychotrophic bacteria, Salmonella spp., Staphylococcus aurus, Escherichia coli and Coliform bacteria were examined in the frozen fillets. At the first month of frozen storage, a slight decrease in the counts of Total Aerob Mesophilic Bacteria, Psychotrophic Bacteria,
E. coli and Coliform bacteria were observed but then the counts were in almost in steady stage. Salmonella and S. aureus were not found during frozen
storage.
Keywords: Filtet, Frozen storage, Pikeperch, Microbiological changes
ISSN:1308-3961, www.nobel.gen.tr
Sorumlu Yazar Geliş Tarihi : 27 Şubat 2008
e-posta: iolgunoglu@adiyaman.edu.tr Kabul Tarihi : 10 Nisan 2008
MATERYAL VE YÖNTEM
Türkiye’de göl ve göletlerden avcılık yoluyla elde edilen balık türlerinden biride sudaktır. 2006 yılı Türkiye İstatistik Kurumu [9] verilerine göre toplam 44082 ton olan Türkiye tatlı su balığı üretiminde 1656 tonluk bir üretim payına sahip olan sudak halen yurt dışına dondu-rulmuş fileto olarak ihraç edilen önemli bir su ürünüdür [10]. Yurtdışında ise sudak hem eğlence amaçlı avcılık, hem de ticari açıdan ekonomik öneme sahip bir türdür [11].
Araştırmada materyal olarak filetoları kullanılan su-dak, Adana ili sınırları içindeki Seyhan Baraj Gölünden sağlanmıştır. Çalışmada ortalama ağırlığı 260±5g’lık su-dak kullanılmıştır. Avlanan balıklar, buz içerisinde özel bir balık işleme tesisine getirilmiş ve daha sonra başları kesilip, iç organları alınarak filetoları çıkarılmıştır.
0. gün için incelemeye alınan olan filetolar hariç, hazırlanmış bütün filetolar –40ºC’ de 6 saat süreyle şoklanmıştır. 6. saatin sonunda, klor düzeyi 0.2ppm ve sıcaklığı +4ºC olan suya daldırılarak glaze işlemi uy-gulanmıştır. Daha sonra tekrar şok ünitesine alınarak 3 saat bekletilmiştir. Bu sürenin ardından ikinci bir glaze oluşturmak üzere dışarı alınan filetolar suya daldırılıp çıkarılmış ve tekrar şoklama ünitesine alınarak, 3 saat süreyle bekletilmiştir. Ticari uygulamalarda olduğu gibi düşük yoğunluklu polietilen torbalar içerisinde 550g’lık paketler halinde karton koli içerisinde depolanmıştır. Bu şekilde hazırlanan 16 paket fileto –18ºC’ de 7 ay süresin-ce depolanmış ve her ay bu örneklerden rastgele alınarak laboratuara getirilmiştir. Filetolar polietilen torba içeri-sinden çıkarılmadan buzdolabı koşullarında çözünmesi sağlanmıştır. Daha sonra fileto örnekleri steril edilebilir çelik blender kullanılarak homojenize edilmiştir. Homo-jenize edilen fileto örneklerinden aseptik koşullarda 10g örnek, 90ml peptonlu dilüsyon sıvısına tartılarak 10-5’e
kadar dilüsyon serisi hazırlanmıştır.
Toplam aerob mezofilik ve psikrotrof bakterilerin sa-yımında Nutrient Agar (Merck) besiyeri kullanılmıştır. Bu amaçla paralel petri kutularına uygun dilüsyonlardan yayma yöntemiyle ekim yapılmıştır. Toplam aerob bakte-ri sayımı için petbakte-ri kutuları 30ºC’de 48 saat, toplam psik-rotrof aerob bakteri sayımı için +4ºC’de 7 gün süreyle inkübasyona bırakılmıştır. İnkübasyon sonunda örneğin gramındaki bakteri sayısı (kob/g) belirlenmiştir [12].
Koliform grubu bakterilerin ve Escherichia coli’nin belirlenmesi EMS (En Muhtemel Sayı 3’lü tüp) yönte-mine göre yapılmıştır. Bu amaçla Fluorocult Lauryl Sul-fate Broth kullanılmıştır. Tüpler 37ºC’de 24 saat süreyle inkübasyona bırakılmıştır. Gaz oluşturan tüpler koliform olarak değerlendirilmiştir ve kaydedilmiştir; negatif olanlar ise 24 saat daha inkübe edilerek koliform bakteri
sayısı adet/g olarak verilmiştir. Koliform olarak kayde-dilen tüpler 366nm uzun dalga boylu UV el lambası ile loş bir ortamda kontrol edilerek floresan ışınım görülen tüpler E. coli olarak değerlendirilmiştir. Daha sonra bu floresan ışınım veren kültüre 1 ml Kovacs indole ayıra-cı ilave edilerek tüp yüzeyinde kırmızı bir renk tabakası oluşumu gösterenler pozitif olarak kaydedilmiş ve sayı EMS (adet/g) olarak verilmiştir [13].
Salmonella spp. analizi için homojenize edilmiş 25g örnek, tamponlanmış peptonlu su içerisinde 37ºC’de 24 saat inkübe edilerek ön zenginleştirme sağlanmıştır. Daha sonra bu kültürden seçici besi yeri olan Tetratio-nathe Broth’a ilave edilerek 37ºC’de 24 saat inkübe edil-miştir. Son olarak Xylose Lysine Deoxycholate (XLD) ve Salmonella-Shigella (SS) agar’a transfer edilerek 37ºC’de 24-48 saat inkübasyonun ardından Salmonella spp. yönünden değerlendirilmiştir [14].
Staphylococcus aureus‘un aranmasında Chapman selektif besiyerine yayma yöntemiyle ekim yapılmıştır. 37ºC’de 24–48 saat inkübasyondan sonra değerlendirme yapılmıştır [15].
Göl suyundan herhangi bir kontaminsayonun olup olmadığını belirlemek amacıyla, Seyhan baraj gölünden, avcılığın yapıldığı sahadan aseptik koşullarda su örneği alınarak E.coli ve koliform grubu bakteriler aranmıştır. Bu amaçla Fluorocult Lauryl Sulfate Broth kullanılarak sonuçlar EMS (adet/g) olarak verilmiştir [13].
Araştırma sonucunda elde edilen veriler Windows i için SPSS 9.0 paket programı kullanılarak Tek Yönlü Varyans Analizi modeli seçilerek değerlendirilmiştir
BULGULAR VE TARTIŞMA
Dondurularak 7 ay boyunca –18ºC’de depolanan su-dak filetolarınsu-daki Toplam Aerob Mezofilik Bakteri Sayısı (TAMB), Psikrotrof Bakteri Sayısı (PB), Koliform, E. coli, Salmonella spp., S. aureus sayıları Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo 1’de görüldüğü gibi Toplam Aerob Mezofilik Bak-teri Sayısı başlangıçta, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü’nün Su Ürünleri Kalite Kontrolü El Kitabında [16], işlenmiş balık için kabuledilebi-lir değer olarak bildirdiği maksimum 106’nın altında
bulun-muştur. Buna karşın E. coli ve Koliform grubu bakteri sayı-ları ise sırasıyla kabul edilebilir olarak bildirilen maksimum değer olan 6 adet/g ve 95 adet/g’ın üzerinde bulunmuştur. Dondurma işleminin ardından depolamanın 1. ayında, mik-roorganizma sayılarında başlangıçtaki miktara göre bir düşüş gözlenerek özellikle koliform sayısı kabul edilebilir değerlere gerilemiştir. Benzer bir azalma E. coli sayısında da gözlenmiş ancak yine de kabul edilebilir seviyesinin üzerinde kalmıştır. Kaydedilen bu düşüşün uygulanan glaze ve –40ºC’de
ger-Tablo 1. Dondurularak -18°C’de 7 ay depolanan sudak filetolarında aylara göre mikrobiyolojik değişimler
çekleşen şok dondurma işleminin mikroorganizmalar üzerine olan öldürücü etkisinden kaynaklanabileceği düşünülmekte-dir. Çünkü dondurma işlemiyle bakteri hücrelerinin ölümü-ne ölümü-neden olan muhtemel etkinin dondurma sırasında hücre membranının zarar görmesi ve DNA denatürasyonundan kaynaklandığı bildirilmiştir [3,17]. Glaze işleminden kay-naklanan etkinin ise glazing suyunda kullanılan 0.2ppm’lik klorun dezenfaktan etkisinden olabileceği düşünülmektedir. Nitekim Aran [18] 0.025–2.0 ppm düzeyindeki klorun içme sularında dezenfektan etkisi gösterdiğini bildirmiştir.
Yapılan çeşitli çalışmalarda depolamanın ilk ayında mikroorganizma yükünde benzer azalmaların gözlendiği bildirilmiştir. Timur ve Timur [19] tarafından dondurul-muş Melanogramus aeglefinus üzerine yapılan çalışma-da, başlangıçta 2.5x104 olan toplam bakteri sayının
don-durma işleminden sonra 1.5x103’e düştüğü bildirilmiştir.
Yine benzer bir çalışmada Suvanich ve ark., [20] tara-fından kanal kedibalığı kıymasında toplam bakteri sayı-sının 107kob g–1 den 105 kob g–1’e düştüğü bildirilmiştir.
Benzer sonuçlar Al-Harbi ve Udin [7] tarafından da or-taya konulmuştur. Araştırmamıza ait bulgular söz konusu araştırmacıların bulgularıyla benzerlik göstermektedir.
Bu çalışmada Tablo 1’de görüldüğü gibi depolamanın 1. ayından sonra mikroorganizma yüklerinde düzenli bir azalma ya da artışın olduğu saptanamamıştır. Ancak yapılan istatistik-sel analiz sonucunda mikroorganizma sayıları üzerine –18ºC’ de depolama süresinin etkili olduğu görülmüştür (p<0.05). Al-Harbi ve Udin [7] tarafından mikroorganizma ölüm oranının başlangıçta hızlı olduğu daha sonra ise mikroorganizmada ka-demeli bir azalma gözlendiği bildirilmiştir. Suvanich ve ark.,
[20] tarafından yapılan çalışmada ise depolamanın 2. ayından sonra mikroorganizma sayılarının değişmeden sabit kaldığı ortaya konulmuştur. Dolayısıyla çalışmamızda, –18ºC’ deki depolama sıcaklığının ve süresinin üründe varolan mikroor-ganizmalar üzerine etkisinin başlangıçta bir miktar azaltıcı yönde olmasına karşın, daha çok mikroorganizmaların geliş-mesini (çoğalmasını) engelleyici yönde olduğu belirlenmiş-tir. Benzer şekilde Göktan [21] mikroorganizma sayısında gözlenen en yüksek azalmanın dondurma işleminden kısa bir süre sonra meydana geldiğini bildirirken, Ünlütürk [22], dondurularak depolanan gıdalardaki mikroorganizma sayıla-rında belirli bir azalma görülmesinin ardından sabit kaldığını bildirmiştir.
Çalışmada, sudağın avlandığı Seyhan Baraj Gölü su-yundan alınan örneklerde yapılan analiz sonucunda E. coli ve Koliform grubu bakterilere rastlanmamıştır. Bu durum 0.gün filetolarında belirlenen E. coli ve koliform grubu bak-terilerin, göl suyundan değil, balığın gölden çıkmasından itibaren özellikle ağlar, tekneler, kullanılan kasalar ve balık alıcıya teslim edilinceye kadarki süreçten (taşıma, depolama v.s.) ve balığı işleme esnasında hijyen kurallarına dikkat edil-memesinden kaynaklanabileceğini göstermektedir. Nitekim bilindiği üzere Koliform ve E. coli gibi mikroorganizmala-rın ürüne bulaşmasının önlenmesinde iyi hijyen ve üretim kuralları önem arz etmektedir. Huss [23], gıdalardaki E.coli bulaşmalarının genellikle su veya gıdaların hijyenik olmayan şartlarda işlenmesinden kaynaklanabileceğini belirtmiştir. Liston [24] balık işlemede kullanılan alet ve ekipmanların normalde taşıdığı mikrobiyal yükün 103–105 kob/g olarak
ağlarının, taşıma kasalarının ve balıkçılıkta kullanılan ekip-manların balığın bakteri florasını arttırdığını bildirmiştir.
Çalışmada başlangıçta ve depolama süresince Salmonella spp. ve S. aureus’a rastlanmamıştır.
SONUÇ
–18ºC’ de 7 ay depolanan sudak filetolarındaki mik-robiyal değişimi ortaya koymak üzere yapılan bu çalış-mada, mikroorganizma sayılarında depolama süresince, başlangıçta ve 1.ayda tespit edilen miktarların üzerine çı-kan bir artış gözlenmemiştir. Mikroorganizma sayısında gözlenen en yüksek azalmanın ise dondurma işleminden sonra meydana geldiği görülmüştür. E. coli ve Koliform grubu bakteri sayılarının başlangıçta, T.C. Tarım ve Kö-yişleri Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü’nün Su Ürünleri Kalite Kontrolü El Kitabında [16], belirtilen değerlerin üzerinde olmasına karşın dondurma işleminin ardından koliform bakımından kabul edilebilir seviyelere indiği görülmüştür. Benzer bir azalma E. coli sayısında da gözlenmesine karşın depolama süresince çoğunlukla kabul edilebilir seviyelerin üzerinde bulunmuştur. Ça-lışmada Salmonella spp. ve S. aureus’a rastlanmazken, Toplam Mezofilik Aerob Bakteri Sayısı kabul edilebilir seviyelerde olduğu gözlenmiştir. Sonuç olarak çalışma-da dondurma işleminin ardınçalışma-danraki depolama süresince mikroorganizma sayısında düzenli bir azalma görülmez-ken, dondurarak depolama işleminin mikroorganizmala-rın gelişmesini (çoğalmasını) engelleyici yönde etkili ol-duğu belirlenmiştir. Özellikle −40ºC’de gerçekleşen şok dondurmanın ve glazing işleminin mikroorganizmalar üzerinde öldürücü etkiye sahip olduğu ancak tamamıyla yok etmeye yeterli olmadığı da tespit edilmiştir.
Çalışmadaa taze balıkta E. coli ve Koliform grubu bakterilerin kabul edilebilir seviyelerin üzerinde olması balığın yetersiz hijyenik koşullarda avlandığını ve işlen-diğini göstermiştir. Dolayısıyla bir balığın avlanması ve işlenmesi sırasında hijyenik kurallara titizlikle uyulması gerektiği, özellikle balıkların yakalanmasında kullanılan teknelerin, nakil sırasında kullanılan kasa, sandık diğer alet ve ekipmanların birer kontaminasyon kaynağı oldu-ğunun bilinmesi gerekmektedir. Dolayısıyla başlangıç-ta bir balık başlangıç-taze dahi olsa hijyenik koşullara uymadan avlama ve işleme neticesinde son ürün kabul edilemez duruma gelebilmektedir. Bu durumda uygulanan işleme metotları da ürünü tekrar kazandırmaya yeterli olamaya-bilmektedir.
KAYNAKLAR
[1] Campa˜none LA, Roche LA, Salvadori VO and Mascheroni RH., 2006. Structural Studies on Unpackaged Foods during Their Freezing and Storage Journal of Food Science Vol. 71, Nr. 5.
[2] Varlık C, Erkan N, Özden Ö, Mol S, Baygar T., 2004. Su Ürünleri İşleme Teknolojisi. İstanbul Üniversitesi Yayın No:4465. Su Ürünleri Fak.No.7- 491s.
[3] Pavlov A, 2007. Changes in the meat from aquaculture specıes during storage at low temperature and attempts for differentiation between thawed-frozen and Fresh chilled meat. A review Bulgarian Journal of Veterinary Medicine 10, No 2, 67−75.
[4] Ünal FG., 1994. Dondurulmuş Su Ürünlerinde Ambalajlama Teknolojisi. Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi. Cilt:11 Sayı: 41, 71–82
[5] Einen O, Guerin T, Fjæra SO, Skjervold PO., 2002 Freezing of pre-rigor fillets of Atlantic salmon Aquaculture 212, 129– 140.
[6] Arannilewa S T, Salawu S O, Sorungbe, A A and Ola-Salawu B B., 2005. Effect of frozen period on the chemical, microbiological and sensory quality of frozen tilapia fish (Sarotherodun galiaenus) African Journal of Biotechnology Vol. 4 (8), pp. 852–855. August,
[7] Al-Harbi A H and Udin M N., 2005. Microbiological quality changes in the intestine of hybrid tilapia (Oreochromis niloticus x Oreochromis aureus) in fresh and frozen storage condition Letters in Applied Microbiology, 40, 486–490. [8] Antony M M, Jeyasekaran G, Shakila R J and Shanmugam,
S A., 2002. Microbiological Quality of Raw Processed in Seafood Processing of Tuticorin, Tamil Nadu, India Asian Fisheries Science 15: 33-41.
[9] T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu TÜİK, http:// www.tuik.gov.tr, 2006
[10] Olgunoğlu İ A, Polat A, Var, I., 2002. Dondurularak Depolanan (-18ºC) Sudak (Sander lucioperca Bogustkaya & Naseka,1996) Filetolarında Kimyasal ve Duyusal Değişimler. Turk J Vet Anim Sci 26 :879-884.
[11] Lappalainen J., 2001. Effects Of Envıronmental Factors, Especıally Temperature, on the Populatıon Dynamics of Pıkeperch (Stizostedion lucioperca (L.)) Department of Limnology and Environmental Protection, P. O. Box 27, FIN–00014 University of Helsinki, Finland 28p
[12] Ünlütürk A, Turantaş F., 1996. Gıda Mikrobiyolojisi Uygulamaları. Ege Meslek Yüksekokulu Yayınları. Yayın No:19, 140s.
[13] Merck 1998. Food Microbiology 98. 168 p
[14] Halkman A K, Doğan H B, Noveir M R., 1994. Gıda maddelerinde Salmonella ve E.coli aranma ve sayılma yöntemlerinin karşılaştırılması. Anakara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü. Gıda Teknolojisi Derneği Yayını, Yayın No: 21, 93
[15] Özçelik S., 1992. Gıda Mikrobiyolojisi Laboratuar Kılavuzu. Fırat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi. Yayın No:1, Ders Notları No:1, 135s
[16] Su Ürünleri Kalite Kontrol El Kitabı, T.C.Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 2000. 229 s.
[17] Panoff J M, Thammavongs B, Gue´guen M and Boutibonnes P.,1998. Cold Stress Responses in Mesophilic Bacteria Cryobiology 36, 75–83, Article No. CY 972069
[18] Aran N., 1993. Gıda endüstrisinde Sanitasyon ve Hijyen. Gıda Sanayinde Mikrobiyoloji ve Uygulamaları. Tübitak Marmara Araştırma Merkezi. Gıda ve Soğutma Teknolojisi Bölümü. Yayın No: 124, 200-216s
[19] Timur M, Timur G., 1985. Dondurulmuş Balıkların Muhafazasında Renk ve Lezzet Değişimi. Su Ürünleri Dergisi, Cilt:2, Sayı:7–8, 1–8
[20] Suvanich V, Marshall D L and Jahncke M L., 2000. Microbiological and Color Quality Changes of Channel Catfish Frame Mince During Chilled and Frozen Storag. Journal of Food Science-Vol. 65, No. 1
[21] Göktan D., 1990. Gıdaların Mikrobiyal Ekolojisi. Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları. No:21. İzmir, 292 s.
[22] Ünlütürk A., 1993. Gıda Mikrobiyolojisi. Eds. Birinci Baskı Mengi Tan Basımevi, İzmir, 173–229
[23] Huss H H., 1994. Assurance of Seafood Quality, FAO Fisheries Technical Paper.334. 147
[24] Liston J., 1980. Microbiology in fishery science. In: Connell JJ, editor. Advances in Fish Science and Technology. Farnham, Surrey, U.K.: Fishing News Books. p 138–157. [25] Küçüköner E. ve Küçüköner Z., 1990. Balık Mikroflorası
ve Balıklarda Meydana Gelen Mikrobiyal Değişimler. Gıda Dergisi, 15 (6) 339–341.
