G
elişen teknolojinin eğitimden sağlığa, ulaşımdan iletişime ve eğlenceye kadar bir çok alanda insan yaşantısına bir çok fayda sağladığı ve temel yaşam alanını şekillendirdiği yadsınamaz bir gerçektir.1 Türk Dil Kurumu teknolojiyi “bir sanayi dalı ile ilgili yapım yöntemlerini, kullanılan araç, gereç ve aletleri, bunların kullanım biçimlerini kapsayan uygulama bilgisi, uygulayım bilimi”olarak tanımlamaktadır. Bir başka tanımın ise “insanın maddi çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü”
olduğu görülmektedir.2
Teknolojinin gelişmesi, insan hayatına pek çok yenilik getirmesi ve fayda sağ- lamasının yanında bazı olumsuzlukları da beraberinde getirmiştir. Bu olumsuzluk- lardan en önemlisinin bağımlılık olduğunu söylemek mümkündür. Bağımlı ve bağımlılık kavramlarının kelime anlamlarına bakıldığında, Türk Dil Kurumu’na göre bağımlı, “başka bir şeyin istemine, gücüne veya yardımına bağlı olan, özgürlüğü, özerkliği olmayan, tabi” ve “bir kimseye veya şeye maddi veya manevi yönden aşırı
Teknoloji Bağımlılığı:
Sosyal ve Adli Sorunlar
Technology Addiction:
Social and Forensic Problems
ÖZET Teknolojinin insanın yaşantısına birçok fayda sağladığı ve temel yaşam alanını şekillendir- diği yadsınamaz bir gerçektir. Araştırmalar bireylerde teknoloji bağımlılığının ve ayrıca bağımlılık açısından risk grubunda yer almalarının azımsanamayacak oranlarda görüldüğüne dikkati çekmek- tedir. Bir davranışsal bağımlılık türü olan teknoloji bağımlılığının nedenlerine ilişkin olarak tek ve net bir yanıtın olmadığı, birçok faktörün bir araya gelmesiyle gerçekleşebildiğini ifade etmek müm- kündür. Teknoloji bağımlılığının gerek psiko-sosyal gerekse fizyolojik açıdan birçok olumsuz etkisi bulunmaktadır. Ayrıca çocuk istismarı açısından risk oluşturması, çevrimiçi oyunların intihara yön- lendirmesi, siber suçların ortaya çıkması gibi adli yönünün de olduğu görülmektedir. Bilgi ve ileti- şim teknolojilerinin daha da ilerleyeceği göz önüne alındığında teknoloji bağımlılığının daha önemli bir konu haline geleceği ve bu konuda daha çok araştırmaya da ihtiyaç duyulacağı düşünülmekte- dir.
Anah tar Ke li me ler: Bağımlılık; teknoloji bağımlılığı; adli bilimler; sosyal problemler
ABS TRACT It is an undeniable fact that technology has benefited many people's lives and shaped the basic living space. Researches have underlined that technology dependence in individuals, as well as their involvement in the risk group in terms of addiction, are observed at considerable levels. It is possible to state that although there is no single and clear answer to the causes of technology de- pendence, which is a type of behavioral dependence, it is materialized by the combination of many factors. Technology addiction has many negative effects both psycho-socially and physiologically.
It also has a criminal aspect, since it forms a risk with regards to child abuse, online games leading people to commit suicide, and due to the emergence of cybercrime. Given that information and com- munication technologies will advance further, it is believed that technology dependence will be- come a more important issue and more research will be needed on this subject.
Keywords: Addiction; technology addiction; forensic sciences; social problems
İbrahim BALCIOĞLUa, Burcu TÜRKa
aHaliç Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü,
İstanbul, TÜRKİYE
Yazışma Adresi/Correspondence:
Burcu TÜRK
Haliç Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü,
İstanbul, TÜRKİYE burcuturk@halic.edu.tr
KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Balcıoğlu İ, Türk B. Teknoloji bağımlılığı: Sosyal ve adli sorunlar. Özçetin A, editör. Teknoloji Ba- ğımlılığı. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2021.
p.33-40.
bağlı olan” olarak tanımlanırken bağımlılık kavramı ise
“bağımlı olma durumu, tabiiyet” olarak ifade edilmekte- dir.3,4
Bağımlılığın literatürde tanımlanırken sıklıkla alkol ve madde bağımlılığı üzerinden ifade edildiği görülmekte- dir. Ancak alkol ve madde dışında kumar, seks, alışveriş, egzersiz gibi farklı bağımlılık türlerinin olduğu da bilin- mektedir. Teknoloji bağımlılığı da kimyasal olmayan dav- ranışsal bir bağımlılık türü olup, teknolojik gelişmelerle birlikte son dönemlerde dikkati çeken yeni bir konu olma özelliği taşımaktadır.
Davranışsal bağımlılık; belirli bir davranışın, norma- lin dışında düzen ve sıklıkla sergilenmesi ile bunun sonu- cunda bireyin bedensel, psikolojik ve toplumsal yapı ve işlevlerinde dengesini yitirmesi, düzeninin bozulması ve ortama uyum sağlayamaması olarak tanımlanmaktadır.5 Bu bağlamda bir davranışsal bağımlılık türü olan teknoloji ba- ğımlılığından söz edebilmek için; (1) teknolojinin, kulla- nıcının düşüncelerine ve eylemlerine hükmetmesi, (2) kullanıcı teknolojiye erişemediğinde kullanıcıda olumsuz duyguların oluşması, (3) teknolojinin kullanımının kişinin diğer işlerine müdahale etmesi ve normal çalışmayı etki- lemesi, (4) kişinin teknoloji kullanımını azaltmak isteme- mesi, (5) kişinin heyecan için daha fazla teknolojiyi kullanmak istemesi, (6) heyecanın yanı sıra teknoloji kul- lanımının kişiye rahatlama hissi vermesi gibi belirtilerin olması gerekmektedir.6
Literatüre bakıldığında teknoloji bağımlılığı kapsa- mında televizyon bağımlılığı, bilgisayar bağımlılığı, inter- net bağımlılığı, online (dijital) oyun bağımlılığı, akıllı telefon bağımlılığı ve sosyal medya bağımlılığı gibi alt tür- lerinden söz etmek mümkündür.
TELEvİzYOn BAĞImLILIĞI
Günümüzde televizyonun, geniş kitleleri etkisi altına alan, en yaygın kullanılan iletişim araçlarından biri olduğunu söylemek mümkündür. Her sosyoekonomik düzeye, her yaşa hitap etmesi, ulaşımı ve kullanımının kolay olması bugün neredeyse her evde televizyonun bulunmasını sağ- lamaktadır.7 Televizyonun yaygınlaşmasıyla birlikte en çok tartışılan kitle iletişim araçlarından biri haline gelmiş ol- ması söz konusudur. Bu noktada televizyon bağımlılığı, en çok tartışılan konulardan birisidir.
Televizyon bağımlılığından söz edebilmek için, kişi- nin iyi hissetmek adına televizyon izlemeye can atması, kendini televizyon izlemeye mecbur hissetmesi ve izleme- nin süresine bağlı kontrol kaybının olması gerekmektedir.
Televizyon ayrıca olumsuz ruh hallerini yönetmek için başa
çıkma yöntemi olarak kullanılmaktadır. Televizyonun aşırı kullanımı, diğer işleri ihmal etme, başkalarıyla iletişimin azalması gibi çeşitli sonuçlarla da ilişkilendirilmektedir.7-9
26 ilde 2.600 kişi ile yapılmış olan 2018 yılı Televiz- yon İzleme Eğilimleri Araştırması’nın sonuçlarına göre 15 yaş ve üzeri bireylerin günlük ortalama televizyon izleme süresi 3 saat 34 dakikadır. 2006 yılından beri televizyon iz- leme sürelerinde belirgin bir azalmanın yaşandığı tespit edilmiş olup, yaşın artmasıyla birlikte televizyon izlenen aylık ortalama gün sayısının da arttığı saptanmıştır. Aynı araştırmaya göre yeni medya araçlarının taşınabilir ve çok amaçlı kullanım özelliğinin olmasından kaynaklı olarak televizyon izlemek için tercih edilmeleri söz konusudur.
Bilhassa 15-24 yaş grubunun daha fazla akıllı telefondan televizyonu izlediği görülmüştür.10
BİLgİSAYAR BAĞImLILIĞI
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte günümüzde hemen hemen herkesin bilgisayara erişimi kolay ve mümkündür.
Türkiye İstatistik Kurumu (2018) Hanehalkı Bilişim Tek- nolojileri (BT) Kullanım Araştırması verilerine göre 2018 yılında 16-74 yaş arasındaki bireylerde bilgisayar kulla- nımı %59,6’dır. Bu oran bireylerin bilgisayar bağımlısı olduklarına işaret etmemektedir.11 Bilgisayar bağımlılı- ğından söz edebilmek için bireyin, bilgisayar ekranı kar- şısında fiziksel, sosyal ve ruhsal problemlere maruz kalacak kadar uzun süreli kalması gerekmektedir.12 Lite- ratürdeki araştırmalara bakıldığında bilgisayar bağımlılı- ğının özellikle ülkemizde çok fazla araştırılmadığı, bilgisayar bağımlılığı altında online oyun bağımlılığın- dan söz edildiği, bu bağlamda hem ülkemizde hem de dünyada mevcuttaki araştırmaların da sıklıkla internet ve online oyun bağımlılığı ile iç içe geçmiş olduğu görül- mektedir.
İnTERnET BAĞImLILIĞI
İnsanlara sağladığı kolaylıklar, her geçen gün daha çok ki- şinin internet kullanmasına yol açmış ve interneti vazge- çilmez iletişim araçlarından biri haline getirmiştir.13 Türkiye İstatistik Kurumu Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması verileri de bunu destekler nite- liktedir. 2018 yılında 16-74 yaş arasındaki bireylerin in- ternet kullanım oranı %72,9’dur. Evden internete erişim imkânına sahip olanların oranı ise 2017 yılında %80,7 iken, 2018 yılında %83,8’e yükselmiştir. İnternetin kullanım amaçlarına bakıldığında sosyal medya uygulamalarında profil oluşturmak, mesaj göndermek veya fotoğraf vb. içe- rik paylaşmak, YouTube gibi paylaşım sitelerinden video izlemek, kişisel amaçla kamu kurum/kuruluşları ile ileti-
şime geçmek veya kamu hizmetlerinden yararlanmak, ki- şisel kullanım amacıyla mal veya hizmet siparişi vermek ya da satın almak gibi amaçların olduğu görülmektedir.11
İnternet kullanımının bir ihtiyaç olduğu günümüzde amacı doğrultusunda kullanımının bireylerde problem çözme gibi becerilerini, yaşam kalitesini arttırma gibi kat- kılarının olduğu bilinmektedir. Ancak aşırı ve kontrolsüz kullanımının beraberinde getirdiği bazı sorunlar da mev- cuttur.
1996 yılında, Amerikan Psikologlar Birliği (APA) ilk önce internet bağımlılığını psikiyatrik bir bozukluk olarak tanı ölçütleri kitabına eklemeyi düşündü, ancak araştırma- cılar problemli internet kullanımı ve internet bağımlılığı kavramları konusunda fikir birliğine varamadılar.14
“İnternet bağımlılığı” teriminin yanı sıra, “patolojik internet kullanımı”, “așırı internet kullanımı” ya da “uygun olmayan internet kullanımı” gibi farklı isimlendirmelerle de literatürde karşımıza çıkan internet bağımlılığı genel olarak internetin aşırı kullanılması isteğinin önüne geçile- memesi, internet kullanmadan geçirilen zamanın önemini yitirmesi, yoksun kalındığında așırı sinirlilik halinin ve sal- dırganlığın olması ile kișinin iș yaşantısının, sosyal haya- tının ve ailevi düzeninin giderek bozulması olarak tanımlanabilir.15
İnternet bağımlılığı kapsamında yapılan araştırmalara bakıldığında örneğin Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakülte- si’nde okuyan öğrencilerle yapılan bir çalışmada 386 kişi- nin %94.0’ının normal kullanıcı, %5.2’sinin riskli kullanıcı, %0.8’inin bağımlı kullanıcı olduğu belirlenmiş- tir.16 Aslan ve Yazıcı’nın Mersin Üniversitesi’nde 910 öğ- renciyle gerçekleştirdikleri çalışmada, interneti normal sınırlarda kullananların oranı %77,1, riskli internet kulla- nımı olanların oranı %20,9, internet bağımlılığı olanların oranı ise %2 olarak saptanmıştır.17 473 üniversite öğrenci- siyle yapılmış başka bir araştırmada ise araştırmaya katılan öğrencilerde internet bağımlılığı belirtisi göstermeyenlerin oranı %64,9, sınırlı seviyede belirti gösterenlerin oranı
%29,4 ve patolojik internet kullanıcısı olanların oranı ise
%5,7 olarak tespit edilmiştir.18
Bursa’da 172 lise öğrencisiyle yapılan bir çalışmada öğrencilerin %80,23’ünün bağımlı olmadıkları,
%12,80’inin eşik grubunda, %4,65’inin risk gurubunda,
%2,33’ünün ise bağımlı grupta yer aldığı görülmüştür.19 Yılmaz Şahin, Haseski ve Erol’un Balıkesir’de 2853 lise öğrencisiyle yaptıkları araştırmanın sonuçlarına göre yük- sek düzeyde internet bağımlısı olan öğrencilerin oranı
%16,3; orta düzeyde internet bağımlısı olan öğrencilerin oranı %66,6 ve düşük düzeyde internet bağımlısı olan öğ- rencilerin oranı %17,1’dir.20 Taylan ve Işık’ın Sakarya’da
419 ortaokul ve lise öğrencisiyle yaptıkları çalışmada % 4,1’inin internet bağımlısı, %28,5’inin ise internet ba- ğımlılığı riski taşıdığı, %67,4’ünün ise bağımlı olmadığı görülmüştür.21 774 lise öğrencisiyle yapılmış başka bir araştırmada da öğrencilerin %95,61’inin internet bağım- lılığı olmadığı tespit edilirken, %4,26’sının sınırlı dü- zeyde bağımlı, %0,13’ünün bağımlı olduğu tespit edilmiştir.22
Gerek ortaokul, lise gerekse üniversite öğrencileriyle yapılan araştırmalar göstermektedir ki internet bağımlılığı çok yüksek oranlarda görülmese de bireylerin risk gru- bunda yer alması azımsanmayacak derecede olup ilerleyen süreçlerde bağımlılık kriterlerini karşılamaları açısından bir uyarı niteliğindedir. Ayrıca akıllı telefon kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte aslında kişilerin bilgisayarla değil de akıllı telefonlar aracılığıyla internete bağlandığı düşü- nüldüğünde bağımlılık oranlarının bilinenden daha yüksek olması muhtemeldir.
OnLİnE (DİjİTAL) OYUn BAĞImLILIĞI
Çok geniş bir yelpazede değerlendirilen Teknoloji bağımlı- lığında en çok öne çıkan başlıklardan birisi de bilgisayar ba- ğımlılığı kapsamında ele alınan “dijital oyun bağımlılığı”,
“online oyun bağımlılığı” veya “çevrimiçi oyun bağımlı- lığı”dır.1 Dijital oyun oynama süresinin, bağımlılığın gös- tergelerinden biri olduğu kabul edilmekte, bağımlıların oyun oynama sürelerinin bağımlı olmayanlara göre daha yüksek olduğu görülmektedir.23,24 Uzun süreler oyunla meşgul olma, oyunun küçük ilerlemelerde anında kişiyi ödüllendirmesi, seviyenin kişinin performansına göre değişmesi gibi faktör- ler oyuna yönelik bağımlılığı artıran faktörlerdir.25
Griffiths ve Davies tarafından, patolojik kumar oy- nama tanı ölçütleri temel alınarak dijital oyun bağımlılığı altı basamakta tanımlamıştır: (1) önem atfetme; video oyu- nunun kişinin yaşamındaki en önemli etkinlik haline gel- mesi, (2) duygu durum değişikliği, (3) tolerans; video oyunu oynayan bir kişinin, çevrimiçi olarak harcadığı za- manın miktarını sürekli olarak arttırması, (4) geri çekilme;
video oyununu oynama kesildiğinde veya ani bir şekilde azaldığında ortaya çıkan hoş olmayan duygu durumları ve/veya fiziksel etkiler, (5) kişinin etrafındaki diğer kişilerle veya iş, okul, sosyal yaşam, hobiler ve ilgi alanları ile ya da bireyin kendisi ile çatışma yaşaması (6) nüksetme.26,27
Türkiye İstatistik Kurumu Hanehalkı Bilişim Tekno- lojileri (BT) Kullanım Araştırması 2018 Nisan ayı verile- rine göre son 3 ay içinde 16-74 yaş grubundaki bireylerin
%35,3’ünün oyun oynama ya da indirme amacıyla inter- neti kullandığı görülmektedir.10
Bülbül, Tunç ve Aydil’in araştırmasına göre örnek- lemi oluşturan 446 üniversite öğrencisinden %21’i oyun bağımlısı olarak bulunmuştur.24 Kitlesel çok oyunculu bir çevrimiçi oyun açısından değerlendirilerek yapılmış pros- pektif bir araştırmada 2013 yılında 110 katılımcıdan 10’unun (%9) monotetik formatta çevrimiçi oyun bağımlısı olduğu, 2015 yılında bu kişilerden 7’sinin monotetik for- matta artık bağımlı olmadığı ama politetik formata göre riskli grupta olduğu görülmüştür. Yine aynı araştırrmaya göre 2013 yılında 110 katılımcıdan 50’sinin (%45) polite- tik formatta çevrimiçi oyun bağımlısı olduğu görülmüştür.
2015 yılında ise bu 50 kişiden 24’ünün (%48) hala bağımlı olduğu, ancak 16’sının (%32) artık bağımlı olmadığı sap- tanmıştır.28 Göldağ’ın 517 lise öğrencisi ile yapmış olduğu araştırmanın sonuçlarına göre ise monotetik formata göre öğrencilerin %3,3’ü, politetik formatta ise %22,6’sı dijital oyun bağımlısıdır.27 Araştırmalarda bahsedilen monotetik tanı, ölçeğin yedi maddesinin yedisine de üç (bazen) ve üzerinde puan verilmesi; politetik tanı ise ölçeğin yedi maddenin en az dördüne üç (bazen) ve üzerinde puan ve- rilmesinin oyun bağımlısı olarak tanımlanmasını ifade et- mektedir.29 Taylan, Topal ve Ayas’ın Sakarya’da 302 lise öğrencisiyle yaptığı çalışmada ise öğrencilerin %7,3’ünün günde 5 saat ve üzeri dijital oyun oynadığı görülmüştür.
Bu bulgular online oyun bağımlılığının hafife alınmayacak oranlarda görüldüğüne işaret etmektedir.30
AKILLI TELEFOn BAĞImLILIĞI
Cep telefonları son yıllarda hayatımıza giren ve her saniye iletişim kurulabilmesini mümkün kılması ve bunun yanı sıra fotoğraf, video çekme; müzik dinleme, navigasyon, in- ternet erişimi gibi farklı özelliklerinin olması ile akıllı te- lefon haline gelmiş ve hayatımızın vazgeçilmez bir iletişim aracı olmuştur.31,32 Türkiye İstatistik Kurumu Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması verilerine göre 2018 yılında 16-74 yaş grubundaki bireylerin % 98,7’sinin cep telefonu/akıllı telefonu vardır.10
Kuyucu’ya göre akıllı telefon bağımlılığı yeni bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Tıpkı diğer tekno- loji bağımlılıklarında olduğu gibi akıllı telefon bağımlılı- ğını telefondan uzak kalamama, sıklıkla telefonu kontrol etme, akıllı telefonu aşırı kullanma ve bu nedenle uyku- suzluk ve uyku kalitesinin bozulması gibi belirtiler yaşama olarak tanımlamak mümkündür.32
Örneklemini Konya Necmettin Erbakan Üniversite- sinde öğrenim gören lisans öğrencilerinin oluşturduğu ça- lışmanın sonuçlarına göre 406 lisans öğrencisinin
%17,7’sinin günlük ortalama akıllı telefon kullanma süresi 7 saatten fazladır.33 Minaz ve Bozkurt’un araştırmasına
göre 385 üniversite öğrencisinin %22,30’unun günlük or- talama akıllı telefon kullanma süresi 6 saatten fazladır.34 Özen ve Topçu’nun araştırma sonuçlarına göre ise 310 üni- versite öğrencisinin %21,9’unun günlük ortalama akıllı te- lefon kullanma süresi 5 saatten fazladır.35 Yapılan çalışmalarda akıllı telefon kullanım sürelerinin yüksek olu- şunun bağımlılık açısından bir risk faktörü oluşturduğunu söylemek mümkündür.
SOSYAL mEDYA BAĞImLILIĞI
İnternetin çok hızlı bir şekilde yaygın olarak kullanılmaya başlamasıyla birlikte sosyal medyanın önemi ve kullanım oranı giderek artmıştır. Sosyal medya üzerinden sadece ha- berleşme değil aynı zamanda oyunlar, veri desteği, araş- tırma yapma gibi farklı konuları da kapsayarak kullanıcıların ihtiyaçlarını karşılamaya başlamıştır. Kulla- nıcılar istediği tüm bilgilere sosyal medya üzerinden eri- şebilmektedir.36 Günümüzde en yaygın kullanılan sosyal medya uygulamaları arasında Facebook, Instagram, Twit- ter sayılabilmektedir. 380 üniversite öğrencisiyle yapılmış bir araştırmada katılımcıların %62,6’sının Facebook’u,
%33,9’unun Twitter’ı kullandığı görülmektedir.37 Caz ve Bardakçı’nın 704 üniversite öğrencisiyle yaptığı çalışmada ise öğrencilerin en sık kullandığı sosyal medya ağlarının Instagram (%50,3), Whatsapp (%45,5), Twitter (%2,1) ol- duğu görülmüştür.38
Sosyal medya bağımlılığı tanımına bakıldığında,
“davranışsal, bilişsel, duygusal ve iletişimsel alanlarda or- taya çıkan sorunlar kapsamında gelişerek bireylerin haya- tındaki bütün alanları (iş, sosyal, özel vb.) kapsayacak biçimde meşguliyet, duygu durum bozukluğu, iletişim problemleri, çatışma, davranış değişimi, yalnızlık hissi, an- tisosyal davranış sergileme gibi problemlere yol açan psi- kolojik ve iletişimsel bir sıkıntı” olarak tanımlandığı görülmektedir.39
Çiftçi’nin Harran Üniversitesi Meslek Yüksek- okulu’nda öğrenim gören 114 öğrenciyle gerçekleştirdiği araştırmada ölçekten alınabilecek minimum puanın 41, mak- simum puanın 205 olduğu sosyal medya bağımlılığı ölçe- ğinden aldıkları ortalama puanın 99,85 olduğu görülmektedir. Bu sonuca göre Meslek Yüksekokulu öğ- rencilerinin sosyal medyaya az bağımlı olduğu görülmüş- tür.40 Caz ve Bardakçı’nın çalışmasında da katılan tüm üniversite öğrencilerinin sosyal medya bozukluğunun düşük düzeyde (X=19,01) olduğu belirlenmiştir.38 Bu bağlamda az sayıda araştırmanın sonucuna göre sosyal medya bağımlılı- ğının düşük düzeylerde görüldüğünü söylemek mümkündür.
Ancak sosyal medya kullanımının son yıllarda yaygınlaş- ması göz önüne alındığında bu konuda daha fazla araştırma
yapılmaya başlanmış olduğu ve ilerleyen zamanlarda yapı- lacak araştırmaların sonuçlarında sosyal medya bağımlılığı oranlarının daha yüksek çıkabileceği düşünülmektedir.
TEKnOLOjİ BAĞImLILIĞInIn nEDEnLERİ Teknoloji bağımlılığının nedenlerinin bilinmesi önemlidir.
Çünkü bu sorunun ortaya çıkmasına neden olan etkenleri belirlemek çözüm yolları geliştirilmesi açısından da belir- leyici olacaktır. Bu kapsamda yapılan araştırmalara bakıl- dığında farklı etkenlerin varlığından söz edilmektedir.
Taylan ve Işık’a göre internet bağımlılığında en önemli faktör internet kullanım süresidir.21 Çiftçi’ye göre günlük in- ternet kullanım süreleri değerlendirildiğinde; internet süre- lerinin artış göstermesi sosyal medyaya olan bağımlılığı arttırmaktadır.40 Aktan ile Caz ve Bardakçı’nın araştırma so- nuçları da katılımcıların günlük olarak sosyal medyaya ayır- dıkları vaktin artmasının, onların sosyal medya bağımlılığı üzerinde belirleyici unsurlardan biri olduğunu ortaya koy- maktadır.38,41 Aynı şekilde dijital oyun oynama süresi de, ba- ğımlılığın göstergelerinden biri olup, bağımlıların oyun oynama sürelerinin bağımlı olmayanlara göre daha yüksek olması söz konusudur.24
Depresyon ve anksiyete bozukluklarının kişinin in- ternete yönelmesinde etkili olabileceği bilinmektedir.13 Bu bağlamda Pektaş ve Mayda’nın çalışmasının sonuçları dep- resyona yatkın öğrencilerde internet bağımlığı puanının daha yüksek olduğunu göstermektedir.5
Engelberg ve Sjörberg’e göre, daha zayıf sosyal be- cerilere sahip olan ve daha yalnız olan insanlar interneti daha sık kullanma eğilimindedirler.42 Sosyal ilişkilerinde engeller yaşayan, sosyal çevresindekilerden destek alma- yan kişilerin; kişilerarası ilişki alanındaki ihtiyaçlarını kar- şılamak ve alternatif sosyal kanallar oluşturmak için internet bağımlılığı geliştirmeleri söz konusudur.43 Aslan ve Yazıcı’da yalnızlığın, internet bağımlılığını tetikleyen en önemli faktörlerden birisi olduğunu belirtmektedir.17 Aynı şekilde Mert ve Özdemir’in araştırmasının sonuçla- rına göre de yalnızlık duygusu akıllı telefon bağımlılığını etkilemektedir.44
Literatürde teknoloji bağımlılığının nedenlerine iliş- kin yapılmış çalışmalara bakıldığında aile tutumlarının in- ternet bağımlılığı üzerine etkisi olduğunu gösteren çalışmaların olduğu görülmektedir. Ayas ve Horzum’un araştırma sonuçlarına göre; internet kullanımında ihmalkar tutum sergileyen ailelerin çocuklarının; internet kullanı- mında otoriter, izin verici ve demokratik tutum sergileyen ailelerin çocuklarından daha fazla internet bağımlısı olduğu tespit edilmiştir.45
Görüldüğü gibi teknoloji bağımlılığının nedenlerine ilişkin olarak tek ve net bir yanıt verememekle birlikte bir- çok faktörün bir araya gelmesiyle gerçekleşebildiğini ifade etmek mümkündür.
TEKnOLOjİ BAĞImLILIĞInIn FİzİKSEL vE PSİKO-SOSYAL ETKİLERİ
Teknoloji bağımlılığının gerek psikolojik gerekse fizyolo- jik açıdan birçok olumsuz etkisi bulunmaktadır.46
Teknolojik cihazların çok fazla kullanılması, çocuk- ların işbirliği ve paylaşma becerilerinin gelişimini engel- lemektedir. Ayrıca çocukların, motivasyonlarını ve sorumluluk alma becerilerini de olumsuz yönde etkileyerek çocukların duygusal gelişimleri açısından risk oluştur- maktadır.47 Teknolojinin getirdiği yeniliklerle aile içi ileti- şimin, akran iletişiminin ve ebeveyn- çocuk iletişiminin zarar gördüğü; sosyal medyanın eşler arasında boşanma yüzdesini yükseltici yönde etkisi olduğu bilinmektedir.48 Gürcistan’da ergenlerle yapılmış bir araştırmanın sonuç- ları da bilgisayar bağımlılığının sosyal becerileri olumsuz yönde etkilediğini ortaya koymuştur.49
Televizyonun özellikle çocuklar üzerinde; konuş- mada gecikme, göz teması kuramama, sosyalleşme prob- lemleri, uyku problemleri, ağlama, çabuk sinirlenme gibi olumsuz etkilerinin olduğunu söylemek mümkündür. Ço- cukların şiddet içeren televizyon programları seyretmesi onları tek başına şiddete yöneltmese de özendirdiği ve art- tırdığı bilinmektedir.50 Tutkun ve ark.nın bir ortaokulda öğ- renim gören öğrencilerle yapmış olduğu nitel araştırmanın sonuçları; medyadaki şiddet içerikli yayınları seyreden ço- cuklar ve gençlerin, saldırganlığı ve şiddeti normal bir dav- ranışmış gibi algıladığını ve günlük hayatlarında karşılaştıkları sorunları şiddet yoluyla çözebileceklerini zannettiklerini ve şiddeti bir problem çözme yöntemi ola- rak kullandıklarını ortaya koymuştur.51
Eroğlu ve Yıldırım’ın 407 üniversite öğrencisiyle yapmış olduğu araştırmada; sosyal medya ağları bağımlı- lığı ve uyku kalitesi arasında istatistiksel açıdan orta dü- zeyde ve pozitif yönde anlamlı ilişki olduğu tespit edilmiştir.52
Akıllı telefon bağımlılığının dikkat eksikliği, hipe- raktivite, depresyon, anksiyete, sosyal fobi gibi psikolojik rahatsızlıklara neden olmasının yanı sıra el bileği sen- dromu, boyun kaslarında tutulma, uyku kalitesini olumsuz olarak etkileme, gözlerde kızarıklık, yanma ve sulanma gibi fiziksel belirtilerin de ortaya çıkmasına da sebep ol- duğunu söylemek mümkündür.32 Yusufoğlu’nun üniversite öğrencileriyle yapmış olduğu araştırmada akıllı telefonla-
rın bireylerin sosyal yaşamlarını ciddi şekilde etkilediği or- taya çıkmıştır. Araştırma örnekleminin yarıdan fazlasının sosyal yaşantıları sırasında diğerleriyle ilgilenmek yerine telefonlarıyla meşgul olmaları, sosyal açıdan bunun önemli bir problem olduğunu göstermektedir.37
Dijital oyun bağımlılığının da yaşam doyumunu azaltması, kaygı ve depresyon düzeylerinde artışa neden olması; okul başarısı düşüklüğü, okula devamsızlığın art- ması, uyku süresinin azalması, kişilerarası ilişkilerin bo- zulması, gerçeklikten ve yaşamdan kaçınmaya neden olması gibi olumsuz etkileri söz konusudur.27 Bununla bir- likte, dijital oyunlarla aşırı zaman harcayan çocuklarda ye- tersiz fiziksel aktivite, obezite ve kas iskelet sistemi sorunları geliştiğini gösteren çalışmalar da mevcuttur.53 Şiddet içeren dijital oyunların da saldırganlık, şiddet eği- limi, düşmanca duygularda artış ve şiddete karşı duyarsız- laşma gibi psikososyal problemlere neden olduğu da bilinmektedir.29
Teknoloji kullanımından doğan sorunlar kapsamında akran zorbalığının fiziki ortamdan sanal ortama geçişi ola- rak tanımlanan “siber zorbalık” karşımıza çıkmaktadır.
Siber zorbalığa maruz kalmanın da öfke, korku, düşük ben- lik saygısı, okul devamsızlığı, akademik başarıda düşük- lük, depresyon, intihar düşünceleri gibi olumsuz etkilerinin olduğunu söylemek mümkündür.54
TEKnOLOjİ BAĞImLILIĞInIn ADLİ YÖnÜ Bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) aracılığıyla diğer in- sanlarla iletişim kurarken potansiyel riskler ve olumsuz so- nuçlardan da söz etmek gerekmektedir. Bunlardan biri
“grooming” dir. “Grooming” çocuk istismarının yeni bir türü olarak karşımıza çıkmakta olup tek bir tanımı yoktur.
BİT tarafından getirilen anonimlik sayesinde yetişkinlerin çocuklarla internet üzerinden arkadaş olabilmeleri, çocuk- ları cinsel içerikli resimler göndermeye veya web kamera- sının önünde oturmaya ya da soyunmaya veya bazı durumlarda web kamerasının önünde seks eylemleri ger- çekleştirmeye ikna etmesi olarak ifade edilmesi mümkün- dür.55 Çocuklar fiziksel, sosyal ve duygusal olarak gelişim basamaklarının başında olduklarından, bedensel-ruhsal- cinsel gelişim konusundaki bilgi eksikliklerinden, iyiyi kö- tüyü ayırt etmedeki sınırlılıklarından, herkese kolayca güvenebilmelerinden dolayı internet ortamında ihmal ve istismara açıktırlar.56 İstismarcı da bunu bilerek çocuğa ya- kınlaşmakta, en uygun zamanı kollamakta, çocuğu ikna et- mekte ve onun kendisine itaat etmesini sağlamaktadır.
Sonrasında da istismar eylemini gerçekleştirmektedir.
Grooming sürecinde istismarcı, çocuğun güvenini kazan- makta ve daha sonrasında da bu güveni suiistimal etmek-
tedir.57 Türk Ceza Kanunu’nda (TCK) (2004) yer alan Ço- cukların cinsel istismarı (Madde 103) ve Cinsel taciz (Madde 105) ile Tehdit (Madde 106) ve Şantaj’ın (Madde 107) grooming kapsamında ilgili kanun maddeleri oldu- ğunu söylemek mümkündür.58
Teknoloji bağımlılığının bir alt türü olan dijital oyun bağımlılığının özellikle çocukların gerçeklik algılarını boz- ması ve yaşamlarını tehlikeye sokacak davranışlara yön- lendirmesi de söz konusudur. Bunlardan en bilineni orijinal adı “The Blue Whale Challenge” olan Mavi Balina oyunu olup, bu oyun 50 günlük süreyi kapsamaktadır. Oyunda her gün oyunculardan çoğu şiddet içeren 50 farklı talimatın ye- rine getirilmesi istenmektedir. Talimatlar arasında derin ol- mayacak şekilde kol ve bacakların kesilmesi, belirli bir süre boyunca kimseyle görüşülmemesi, yüksek sesli müzik dinlenmesi, korku videoları izlenmesi gibi aşamalar yer al- maktadır. 50. günün sonunda ise kişiye son aşama olarak yüksekten atlama ya da kendini asarak intihar etme komutu verilmektedir.59 TCK’nın 84. Maddesi kapsamında intihara yönlendirme suç olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu yasa maddesine göre; 1- Başkasını intihara azmettiren, teş- vik eden, başkasının intihar kararını kuvvetlendiren ya da başkasının intiharına herhangi bir şekilde yardım eden kişi, iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır, 2- İntiharın gerçekleşmesi durumunda, kişi dört yıldan on yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır, 3- Başkalarını intihara alenen teşvik eden kişi, üç yıldan sekiz yıla kadar hapis ce- zası ile cezalandırılır, 4- İşlediği fiilin anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş olan veya ortadan kaldırılan kişileri intihara sevk edenlerle cebir veya tehdit kullanmak suretiyle kişileri intihara mecbur edenler, kasten öldürme suçundan sorumlu tutulur.58 Bu madde ile birlikte değer- lendirildiğinde görülmektedir ki Mavi Balina ve benzeri oyunların intihara yönlendirme suçu kapsamında adli yön- den soruşturulması ve/veya kovuşturulması mümkündür.
BİT’in hızla gelişmesine paralel olarak bu alanlarda işlenen suçların sayısının hızla arttığı ve her geçen gün yeni suç yöntemlerinin karşımıza çıktığı bilinmektedir.60 Bu bağlamda siber suçu; bilişim sistemleri aleyhine veya bili- şim sistemleri aracılığıyla işlenen suçlar olarak tanımlaya- bilmek mümkündür. Kimlik numarası, iletişim bilgileri ve kredi kartı numarası gibi şahsi bilgilerin üçüncü şahıslarla paylaşılması; nefret söylemi, şiddet, ırkçılık, olumsuz pro- pagandaya maruz kalma; zararlı yazılımlar aracılığıyla ki- şinin bilgisayarına zarar verme veya kişiye ait bilgileri ele geçirme vs. gibi yöntemlerin siber suç kapsamında sayıla- bilmesi söz konusudur.61
Teknolojinin hayatımızı kolaylaştırmasının yanı sıra beraberinde getirdiği sorunlardan kaynaklı olarak hukuki
düzenlemelerin getirilmesini zorunlu kılmıştır. Siber suç- larla mücadele edebilmek için devletler, hukuk sistemle- rinde düzenlemeler yapmaktadır. Siber suçlulukla mücadelede mevzuat birliği sağlamak ve uluslararası iş- birliğini oluşturmak amacıyla Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan Avrupa Siber Suçlar Sözleşmesi bu alandaki ilk uluslararası anlaşma niteliğini taşımaktadır.60 Sözleş- menin kapsamında tanımlanan suç tiplerine bakıldığında;
(1) Bilgisayar veri veya sistemlerinin gizliliğine, bütün- lüğüne ve erişilebilirliğine yönelik suçlar (yasadışı eri- şim, yasadışı araya girme, verilere müdahale, sisteme müdahale, cihazların kötüye kullanımı), (2) Bilgisayarla bağlantılı suçlar (bilgisayarla bağlantılı sahtecilik, bilgi- sayarla bağlantılı dolandırıcılık), (3) İçerikle bağlantılı suçlar (çocuk pornografisiyle bağlantılı suçlar), (4) Telif hakkı ve bununla bağlantılı hakların ihlaline ilişkin suç- lar olarak suç tiplerinin yer aldığı görülmektedir.62 Ülke- miz açısından değerlendirildiğinde Türkiye’nin bu sözleşmeyi 10.11.2010 tarihinde imzaladığı ve sözleşme- nin 29.09.2014 tarihinde yürürlüğe girmiş olduğu görül- mektedir. Ayrıca Türk Ceza Kanunu’nda (TCK) Bilişim sistemine girme (Madde 243), Sistemi engelleme, bozma, verileri yok etme veya değiştirme (Madde 244) ile Banka veya kredi kartlarının kötüye kullanılması (Madde 245) başlıkları altında bilişim suçları düzenlenmiş olsa da siber suçlarla mücadele açısından yasal düzenlemede eksiklik- lerin olduğu dikkati çekmektedir.58
SOnUÇ
Teknolojinin insan yaşamına kattığı faydalar yadsınamaya- cak kadar çoktur. Ancak bu konuda yapılan araştırmalar göstermektedir ki teknolojinin gelişmesiyle birlikte olumsuz sonuçları da bulunmaktadır. Bu olumsuz sonuçlar gerek fi- ziksel, gerekse psiko-sosyal yönden olsun; bireylerin, aile- lerin ve toplumun yaşantısını etkilediği görülmektedir.
Teknoloji bağımlılığının önlenmesi açısından risk fak- törü oluşturabilecek ruhsal bozuklukların erken tanılanması ve tedavisinin sağlanması, bireylerin sosyal yaşam beceri- lerinin geliştirilmesi, ayrıca çocuk istismarı açısından risk oluşturması ve özellikle dijital oyunların intihara yol açması bakımından ebeveynlerin farkındalık kazanması, çocukla- rını yeterince denetleyebilmeleri ve daha demokratik bir aile tutumu sergilemelerinin önemli olduğu düşünülmektedir.
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte siber saldırı araçları ve yöntemleri geliştiğinden vatandaşların siber tehditler, risk- ler, saldırılar ve güvenlik önlemleri konusunda bilgilendi- rilmeleri ve bu konuda farkındalık kazandırılmalarının da önem arz ettiği görülmektedir. Teknoloji bağımlılığı kap- samında ortaya çıkabilecek siber suçlarla mücadele açısın- dan mevzuatta düzenlemeler yapılmasına ihtiyaç duyulmakta; bilgi ve iletişim teknolojilerinin daha da iler- leyeceği göz önüne alındığında teknoloji bağımlılığının daha önemli bir hale geleceği ve bu konuda daha çok araş- tırmaya da ihtiyaç duyulacağı düşünülmektedir.
1. Hazar z, Hazar m. Çocuklar İçin Dijital Oyun Bağımlılığı Ölçeği. journal of Human Sciences.
2017;14(1):203-16.
2. Türk Dil Kurumu. Teknoloji. http://sozluk.gov.tr/
erişim tarihi: 18.07.2019.
3. Türk Dil Kurumu. Bağımlı. http://sozluk.gov.tr/
erişim tarihi: 18.07.2019
4. Türk Dil Kurumu. Bağımlılık. http://sozluk.gov.tr/
erişim tarihi: 18.07.2019
5. Pektaş İ. mayda A. Tıp Fakültesi Öğrencilerinde İnternet Bağımlılığı Düzeyi ve Etkileyen Etmen- ler. Sakarya Tıp Dergisi. 2016;8(1):52-62.
6. Turel O, Serenko A, giles P. Integrating technol- ogy addiction and use: An empirical investigation of online auction users. mIS Quarterly.
2011;35(4):1043-106.
7. Coşkun Y, Arslantaş H. Okul öncesi eğitime devam eden çocukların televizyon izlemelerine yönelik anne görüşlerinin incelenmesi. KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi 2016;13(2):1-16.
8. Sussman S, Sussman An. Considering the defi- nition of addiction. Int j Environ Res Public Health. 2011;8(10):4025-38.
9. Sharma mK, Rao g, Benegal v, Thennarasu K.
Behavioral Addiction in the Community: An Ex- ploration. Indian Council of medical Research Funded Unpublished Work. 2013.
10. RTÜK. Televizyon İzleme Eğilimleri - 2018 Araştırması. https://www.rtuk.gov.tr/rtuk-ka- muoyu-arastirmalari/3890/5776/televizyon_
izleme_egilimleri_arastirmasi_2018.html. erişim tarihi: 19.08.2019.
11. Türkiye İstatistik Kurumu (2018). Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması, 2018. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBul- tenleri.do?id=27819 erişim tarihi: 23.07.2019.
12. Lowinson jH. Substanceabuse: a comprehen- sivetextbook (4. Baskı). Lippincott Williams
&Wilkins, 2004.
13. Taş İ. Ergenlerde İnternet Bağımlılığı ve Psikolojik Belirtilerin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi. Anemon muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.
2018;6(1):31-41.
14. American Psychological Association. (2014). Ad- dictions. Retrieved from http://apa.org/topics/ad- diction/index.aspx.
15. Arısoy O. İnternet bağımlılığı ve tedavisi. Psikiy- atride güncel Yaklaşımlar. 2009;1(1): 55-67.
16. Ergin A, Uzun SU, Bozkurt Aİ. Tıp fakültesi öğrencilerinde internet bağımlılığı sıklığı ve etk- ileyen etmenler, Pamukkale Tıp Dergisi.
2013;6(3):134-42.
17. Aslan E, Yazıcı A. Üniversite Öğrencilerinde İn- ternet Bağımlılığı ve İlişkili Sosyodemografik Fak- törler. Klinik Psikiyatri. 2016;19:109-17.
18. Karasu F, Bayır B, Çam HH. Üniversite Öğrencilerinin İnternet Bağımlılığı İle Sosyal Destek Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Sosyal Bilimler Dergisi. 2017;7(14):372-86.
19. gökçearslan Ş, günbatar m. Ortaöğrenim Öğrencilerinde İnternet Bağımlılığı. Eğitim Teknolojisi Kuram ve Uygulama. 2012;2(2):10-24.
Retrieved from http://dergipark.org.
tr/etku/issue/6271/84223.
20. Yılmaz E, Şahin Y, Haseski H, Erol O.Lise öğrencilerinin internet bağımlılık düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre incelenmesi: Balıkesir ili örneği. Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi.
2012;4(1):133-44. Retrieved from http://dergi- park.org.tr/ebader/ issue/44675/554991.
KAYnAKLAR
21. Taylan HH, Işık I. Sakarya’da Ortaokul ve Lise Öğrencilerinde İnternet Bağımlılığı. Turkish Stud- ies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-ISSn:
1308-2140, (muhammet Yelten Armağanı-Sosyal Bilimler), volume 10/6 Spring 2015, www.turk- ishstudies.net, DOI number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8286, p.855-74.
22. Kılınç İ, gündüz Ş. Lise Öğrencilerinin Siber Duyarlılık, İnternet Bağımlılığı ve İnsani Değerlerinin İncelenmesi. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2017;7(2):261-83.
23. Yalçın Irmak A, Erdoğan S. Dijital oyun bağımlılığı ölçeği Türkçe formunun geçerliliği ve güvenilirliği.
Anadolu Psikiyatri Dergisi. 2015;16(özel sayı 1):10-9.
24. Bülbül H, Tunç T, Aydil F. “Üniversite Öğrencilerinde Oyun Bağımlılığı: Kişisel Özellik- ler ve Başarı İle İlişkisi”, Ömer Halisdemir Üniver- sitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi.
2018;11(3):97-111.
25. Karadağ E, Tosuntaş SB, Erzen E, Duru P, Bostan n, Şahin Bm, et al. Sanal dünyanın kro- nolojik bagımliligi: Sosyotelizm (Phubbing). Ad- dicta: The Turkish journal On Addictions.
2016;3(2):223-69.
26. griffiths mD, Davies mnO. videogame Addiction:
Does It Exist?. j. goldstein, j. Raessens (Ed.),Handbook Of Computer game Studies.
Boston: mIT Pres. 2005.
27. göldağ B. Lise öğrencilerinin dijital oyun bağımlılık düzeylerinin demografik özelliklerine göre incelenmesi.YYÜ Eğitim Fakültesi Dergisi.
2018;15(1):1287-315.
28. Kaya Yertutanol FD, Baysak E, Dalğar İ, Can- dansayar S. (2018). Türkiye’deki Travian Oyuncularının Bağımlılık Oranları ve Psikososyal Özellikleri: 2 Yıllık Prospektif Bir Çalışma. (Sözel bildiri). 54. Ulusal Psikiyatri Kongresi.
http://upk2018.org/sozel/sb12.pdf.
29. Yalçın Irmak A, Erdoğan S. Ergen ve genç Erişkinlerde Dijital Oyun Bağımlılığı: güncel Bir Bakış.Türk Psikiyatri Dergisi. 2016;1-11.doi:
10.5080/u13407.
30. Taylan HH, Topal m, Ayas T. Sakarya’daki Lise Öğrencilerinin Dijital Oyun Oynama Eğilimlerinin İncelenmesi. Online journal of Technology Ad- diction & Cyberbullying. 2018; 5(1):53-68.
31. Aktaş H, Yılmaz n. Üniversite gençlerinin yalnızlık ve utangaçlık unsurları açısından akıllı telefon bağımlılığı. International journal of Social Sciences and Education Research. 2017;3(1):85- 100.
32. Kuyucu m. “gençlerde Akıllı Telefon Kullanımı ve Akıllı Telefon Bağımlılığı Sorunsalı: “Akıllı Telefon (Kolik)” Üniversite gençliği. global media jour- nal TR Edition. 2017;7(14):320-51.
33. Bulduklu Y, Özer nP. gençlerin akıllı telefon kullanım motivasyonları. İnsan ve Toplum Bilim- leri Araştırmaları Dergisi. 2016;5(8):2963-86.
34. minaz A, Bozkurt ÖÇ. Üniversite öğrencilerinin akıllı telefon bağımlılık düzeylerinin ve kullanim
amaçlarinin farklı değişkenler açısından incelen- mesi. mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bil- imler Enstitüsü Dergisi. 2017;9(21):268-86.
35. Özen S, Topcu m. Tıp Fakültesi Öğrencilerinde Akıllı Telefon Bağımlılığı ile Depresyon, Ob- sesyon-Kompulsiyon, Dürtüsellik, Aleksitimi Arasındaki İlişki. Bağımlılık Dergisi.
2017;18(1):16-24. Retrieved from http://dergi- park.org.tr/bagimli/issue/31472/344491.
36. Hazar m. Sosyal medya Bağımlılığı-Bir Alan Çalışması. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi.
2011;32:151-75.
37. Yusufoğlu Ö. Boş zaman Faaliyeti Olarak Akıllı Telefonlar ve Sosyal Yaşam Üzerine Etkileri:
Üniversite Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma.
İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi.
2017;6(5):2414-34. Retrieved from http://www.ito- biad.com/issue/ 31500/333709.
38. Caz Ç. Bardakçı S. Sosyal medya Bozukluğu:
Üniversite Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma.
OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi.
2019;10(17):1100-124.
39. Ünlü F. Orta Yaş Üstü Bireylerde Sosyal medya Bağımlılığı ve Sosyal İzolasyon. PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi.
2018;4(1);161-72. Retrieved from http://dergi- park.org.tr/pesausad/issue/36449/41289.
40. Çiftçi H. Üniversite Öğrencilerinde Sosyal medya Bağımlılığı. mAnAS Sosyal Araştırmalar Dergisi.
2018;7(4),0-0. Retrieved from http://dergipark.org.tr/mjss/issue/43010/ 520789 41. Aktan E. Üniversite Öğrencilerinin Sosyal medya Bağımlılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenlere göre İncelenmesi. Erciyes İletişim Dergisi.
2018;5(4):405-21.
42. Engelberg E, Sjöberg L. Emotional intelligence, affect intensity, and social adjustment.Personal- ityand Individual Differences. 2004;37:533-42.
43. Durak Batıgün A, Kılıç, n. İnternet Bağımlılığı ile Kişilik Özellikleri, Sosyal Destek, Psikolojik Belir- tiler ve Bazı Sosyo-Demografik Değişkenler Arasındaki İlişkiler. Türk Psikoloji Dergisi.
2011;26(67):1-10.
44. mert A, Özdemir g. Yalnızlık duygusunun akıllı telefon bağımlılığına etkisi. OPUS - Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi. 2018;8(gençlik Araştırmaları Özel Sayısı):88-107.
45. Ayas T, Horzum mB. İlköğretim öğrencilerinin in- ternet bağımlılığı ve aile internet tutumu. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi.
2013;4(39):46-57.
46. Ertemel Av, Aydın g. Dijital ekonomide teknoloji bağımlılığı ve çözüm önerileri. Addicta: The Turk- ish journal on Addictions. 2018;5:665-90.
47. Plowman L, mcPake j, Stephen C. The technol- ogisation of childhood? Young children and tech- nology in the home. Children & Society.
2010;24(1):63-74.
48. güleç v. Aile İlişkilerinin Sosyal medyayla Birlikte Çöküşü. Yeni medya Elektronik Dergisi.
2018;2(2):105-20.
49. mirtskhulava R, Tsereteli m. Relations between Computer Addiction and Social Skills in Early
Adolescence. Bulletin of the georgian national Academy Sciences. 2018;12(4):130 -4.
50. Ünal n, Durualp E. Televizyonun Okul Öncesi Çocuklar Üzerindeki Etkisi. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi.
2012;3(2):93-104. Retrieved from https:// dergi- park.org.tr/tr/pub/jiss/issue/25910/273071.
51. Tutkun Ö, Demirtaş z, Açıkgöz T, Demirel Tekşal S. Televizyon ve Dijital Oyunların Ortaokul Öğrencilerinin Şiddete Eğilimine Etkisi. PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Der- gisi.2017;3(2):83-91. Retrieved from https://dergi- park.org.tr/tr/pub/pesausad/issue/36304/410274.
52. Eroğlu O, Yıldırım Y. Sosyal medya Ağlarının Kullanım Amacı ve Bağımlılığının Uyku Kalitesi İle İlişkisinin İncelenmesi. Türkiye Spor Bilimleri Dergisi. 2017;1(1):1-10. Retrieved from h t t p s : / / d e r g i p a r k . o r g . t r / t r / p u b / t u s b i d / issue/33463/368462.
53. mustafaoğlu R, Yasacı z. Dijital Oyun Oynamanın Çocukların Ruhsal ve Fiziksel Sağlığı Üzerine Olumsuz Etkileri. Bağımlılık Dergisi.
2018;19(3):51-8. Retrieved from http://dergi- park.org.tr/bagimli/issue/38282/447021 54. Akbıyık C, Kestel m. Siber zorbalığın
Öğrencilerin Akademik, Sosyal ve Duygusal Durumları Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi.
mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi.
2016;12(3):844-59.
55. Eneman m, gillespie AA, Bernd CS. Technology and sexual abuse: A critical review of an Internet grooming case. Technology. 2010;1:1-16.
56. Çıkman B, Salman Ö, Çalışkan D. Adı: meraklı Soyadı: Çocuk Durum: “Çevrimiçi” Sonuç:
“grooming” “İnternette Çocuk İstismarı”. güncel Pediatri. 2017;15(3):65-70. Retrieved from http://dergipark.org.tr/pediatri/issue/32372/34628 0
57. gönültaş mB. Cinsel istismarcıların çocuklara yaklaşım metot ve teknikleri. zeitschrift für die Welt der Türken. 2016;8:289-305.
58. Türk Ceza Kanunu (2004). http://www.mevzuat.
gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5237.pdf. erişim tarihi:
13.09.2019
59. Ardıç E. Çevrim İçi Oyun Tehditlerine Karşı Çözüm Önerileri: mavi Balina Oyunu.
Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi (IjOnASS). 2019;3(1):57-75. Retrieved from http://dergipark.org.tr/sbyy/issue/46969/
573924
60. Özbek m. (2015) Avrupa Siber Suçlar Sözleşmesinin Türk Ceza Hukukuna Etkileri.
https://www.goksusafiisik.av.tr/Articlet- ter/2015_Summer/gSI_Articletter_2015_Sum- mer_Article6.pdf. erişim tarihi: 22.08.2019 61. Erol O, Şahin YL, Yılmaz E, Haseski Hİ. Kişisel
Siber güvenliği Sağlama Ölçeği geliştirme çalışması. International journal of Human Sci- ences. 2015;12(2):75-91.
62. Aliusta C, Benzer R. Avrupa Siber Suçlar Sözleşmesi ve Türkiye’nin Dahil Olma Süreci.
Uluslararası Bilgi güvenliği mühendisliği Dergisi, 2018;4(2):35-42.
