BÜŞRA DOĞAN
23
YAKIN DÖNEM ÇİN-KAZAKİSTAN İLİŞKİLERİ: ENERJİ GÜVENLİĞİ ÇERÇEVESİNDE BİR DEĞERLENDİRME
1RECENT TERM CHINA-KAZAKHSTAN RELATIONS: AN ASSESSMENT IN THE FRAMEWORK OF ENERGY SECURITY
BÜŞRA DOĞAN
Öğretim Görevlisi, UIuslararası Kantörö Şaripoviç Toktomamatov Üniversitesi, İktisat Bölümü
dogannbusra7@gmail.com ORCID: 0000-0001-7119-5552 Makale Türü/Article Types
Araştırma Makalesi/Research Article Geliş Tarihi/Received
12 Ocak 2022/12 January 2022 Kabul Tarihi/Accepted
19 Mart 2022 / 19 March 2022 Yayın Tarihi/Published 30 Mart 2022 / 30 March 2022
ÖZET
Enerjiye olan ihtiyacı her geçen gün artan Çin Halk Cumhuriyeti, gelecek dönemlerde enerji sıkıntısıyla karşı karşıya kalmamak adına enerji güvenliği politikalarını geliştirmektedir. Ülke enerji politikalarını oluştururken ulusal ve ekonomik güvenliği de göz önüne almaktadır. Enerji güvenliğine son derece önem atfeden Çin Halk Cumhuriyeti, enerji ilişkisi kurduğu ülkelerde enerji güvenliğini sağlamak adına çeşitli politikalar izlemektedir. Bu çalışma Çin-Kazakistan ilişkisinde son dönemlerde enerji güvenliği hususunun önemi hızla arttığı için yapılmıştır. Çin, Kazakistan’daki varlığını giderek artırmaktadır. Bu durumun temelinde pek tabii Kazakistan’ın zengin doğal kaynakları bulunmaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti enerji güvenliğine oldukça önem vermektedir. Bu doğrultuda Körfez ülkelerinden enerji bağımlılığını koparıp, Orta Asya Bölgesi ile çeşitlendirmeyi hedeflemektedir. Bu çalışmada Kazakistan’ın genel görünümü hakkında bilgi verildikten sonra enerji güvenliğinin genel çerçevesi çizilecektir. Ardından enerji ilişkileri ve güvenliği çerçevesinde Çin ile Kazakistan arasında artan çok boyutlu ilişkiler ele alınacaktır. Çalışmada ikili ilişki kapsamında yapılan yatırımlar ve ekonomik işbirliklerinin analizi hedeflenmiştir. Ayrıca Çin’in ekonomik, ticari ve savunma alanlarında izlediği politikalarla Kazakistan’da etkin olup olmadığı sorusunun cevabı aranmıştır. Çin Halk Cumhuriyeti’nin izlediği politikalar çerçevesinde oluşturduğu enerji ilişkisinde dikkat ettiği noktaların cevabını vermek amaçlanmıştır. Enerji güvenliği ve sürdürülebilirliğin Çin ekonomisi için önemi son yıllarda başta Kazakistan olmak üzere Türk Cumhuriyetleri ile ilişkilerini arttırmaktadır. Bu bağlamda bu çalışmanın özelliği güncel döneme ışık tutmasıdır. Enerji politik gündeminin analiz edilmesi açısından çalışma önem arz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Çin Halk Cumhuriyeti, Enerji güvenliği, Kazakistan Cumhuriyeti.
ABSTRACT
The future of the Chinese People, whose exposure to energy is increasing, is developing its policies regarding the power of energy to face the power shortage. The country will be in economic sustainability while forming its energy policies. Attaching the utmost importance to the protection of energy, the People's Republic of China is designed to be lived with energy. It was made for the appearance of the image- in the last day energy of China-Kazakhstan. China does not increase the service in Kazakhstan. Many of these possibilities are the rich resources of Kazakhstan. The People's Republic of China attaches importance to revitalizing its energy. In this direction, it aims to separate the Gulf region and diversify its energy budget with the Central Asian Region. In this study, after knowing the general view of Kazakhstan, your energy will be the general framework. Among the laggards, the trend is China with the increasing multifaceted review. In the study, it is aimed to analyze the bilateral relations and economic cooperation. It is also purchased for economic, commercial and security purposes in China. It is intended that the People's Republic of China not be understood from the sure points that it will be
1Bu çalışma 24-27 Aralık 2021 tarihlerinde düzenlenmiş olan 1. Uluslararası Hitit Güvenlik Çalışmaları Kongresi’nde bildiri olarak sunulmuştur.
BÜŞRA DOĞAN
24
designed. It is being enlarged with the Turkic Republics to be the last view cabin for energy conservation and sustainable China. In this context, it is a light that cannot stay up-to-date. It is important to try to analyze the energy policy agenda.
Keywords: Energy security, People's Republic of China, Republic of Kazakhstan.
GİRİŞ
Enerji, ticaretin ve küreselleşmenin itici gücü olmakla birlikte çevre sorunlarının ana kaynağıdır.
Sürdürülebilirliğin en önemli unsurları ile doğrudan bağlantılıdır. Tüm yaşam döngülerinde yer almaktadır.
Gelişmişliğin temel göstergesidir ve insanoğlunun vazgeçilmezidir. Enerji konusu günümüzde geniş kapsamda siyasal mülahazalarla ele alınmaktadır (Kalyoncu & Amanov, 2010; Çanka Kılıç, 2011: 95).
Enerji ile güvenlik arasındaki ilişki özellikle son dönemlerde kalkınmakta olan ülkelerin artan enerji gereksinimini tamamlamak adına karşımıza çıkmaktadır. Enerji güvenliği günümüzde makul fiyatlardaki enerjinin güvenilir bir şekilde arz edilmesidir (Bielecki, 2002: 237). Uluslararası Enerji Ajansı enerji güvenliğini kısa ve uzun dönemli olmak üzere 2 temel periyotta incelemektedir. Kısa dönemde talep ile tedarikte yaşanan dalgalanmaları dengeleyecek önlemler alınabilmektedir. Uzun dönemden kastedilen ise kalkınma ve çevresel faktörler göz önüne alınarak enerji tedarikine yapılan yatırımlardır. Ayrıca enerji politikalarının oluşturulmasında 3 temel faktör bulunmaktadır: fiyat, çevre ve sürdürülebilirlik. Bu üçüne ilave olarak atıl kapasite, etkinlik, ikame çeşitliliği, kaynak çeşitliliği, hissedarlık, alternatif yakıtlar ve değişen enerji türleri konuları da enerji güvenliğinin kapsamına girmektedir (Erkal, 2018: 65).
Kavramın ortaya çıkışıyla ilgili olarak her ne kadar 1973 Petrol Krizi’ne vurgu yapılsa da I. Dünya Savaşı esnasında ortaya çıktığı söylenebilir. Savaş esnasında donanmasının Alman donanmasından daha hızlı olmasını isteyen Churchill, gemilerin yakıtını kömürden petrole dönüştürmeyi istemiş ve güvenli olmayan İran petrolünü kullanmayı hedeflemiştir. Bu durum günümüzde de etkisini devam ettiren enerji güvenliği hususunu stratejik bir problem haline getirmiştir (Yergin, 2006: 69 ; Çelikpala, 2014: 40).
Enerji güvenliği konusu tüketici ülkelere göre enerji arz güvenliği, tedarikçi ülkelere göre ise enerji talep güvenliği kavramlarını ortaya çıkarmıştır. Yergin’e göre (1988; 110) enerji arz güvenliği, “önemli ulusal değerleri ve hedefleri tehlikeye atmayacak şekilde uygun fiyatlarda enerjinin yeterli ve güvenilir tedariki”dir. Enerji talep güvenliği ise Chukwudi’nin tanımına göre (2013: 594) “tedarikçi ülkelerin ürettiği petrol ve doğalgaz gibi enerji ürünlerine yönelik, rekabetçi piyasa fiyatlarında, sabit ve düzenli bir talebin varlığı”dır.
Günümüzde enerji güvenliği karşılıklı olarak bağımlılıkları artırmaktadır. Bu sebeple ülkeler politika amaçlarına göre uluslararası işbirliğinin sağlanması çerçevesinde bazı norm ve kurallarla desteklenmiş Birleşmiş Milletler, Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, Uluslararası Enerji Forumu, Paris iklim Anlaşması, Şangay İşbirliği Örgütü, Enerji Şartı Anlaşması, Asya İşbirliği Diyaloğu, Körfez İşbirliği Konse yi, Dünya Enerji Konseyi... gibi anlaşma veya kuruluşlara taraf olabilmektedirler.
Bu çalışmada günümüzde önemini oldukça arttıran enerji güvenliği konusu Çin ile Kazakistan perspektifinde ele alınacaktır. Konuya öncelikle Kazakistan’ın genel ekonomik durumu ve enerji görünümü ile giriş yapılacaktır. Ardından enerji güvenliği kavramı ana hatlarıyla incelendikten sonra konu Çin-Kazakistan özelinde ele alınacaktır. Çalışmada Çin Halk Cumhuriyeti ile Kazakistan Cumhuriyeti’nin birbirlerine yönelik olarak enerji hedef ve politikaları değerlendirilecektir. Güvenli enerji ihtiyacının küreselleşen dünyada her geçen gün öneminin arttığı göz önüne alındığında, bu çalışmanın söz konusu iki ülkenin enerji politikalarındaki değişimin analizi açısından faydalı olacağı düşünülmektedir.
1. KAZAKİSTAN’IN GENEL ENERJİ GÖRÜNÜMÜ
1991 senesinde SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Kazakistan bağımsızlığına kavuşmuştur. Kazakistan'ın yüzölçümü 2.724.900 km2'dir. Dünyanın en büyük 9. ülkesi olan Kazakistan, eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ülkelerinin ise 2. büyük ülkesidir. Çin Halk Cumhuriyeti, Kırgızistan Cumhuriyeti, Özbekistan Cumhuriyeti, Türkmenistan ve Rusya Federasyonu ile sınırları bulunmaktadır. Orta Asya Bölgesi ile Çin arasındaki ticaretin yaklaşık % 70’ini Kazakistan tek başına oluşturmaktadır. Dünya Bankası’nın yayınladığı verilere göre GSYİH 180.16 milyar $, kişi başına düşen brüt MG 24.05 bin $, yıllık büyüme oranı
% 4.5 ve doğrudan yabancı yatırımlar (GSYİH) % 1.99’dur. İhracat 57.72 milyar, ithalat 38.35 milyar $‘dır. İş yapma kolaylığı endeksine göre ülke 25. sırada yer almaktadır. GSYİH’nın % 54’ü hizmet, % 32’si sanayi,
%10’u imalat ve % 4’ü tarım sektöründen oluşmaktadır (Gürler, 2020: 153 & data.worldbank.org).
Çin, Kazakistan’daki varlığını giderek artırmaktadır. Bu durumun temelinde pek tabii Kazakistan’ın zengin doğal kaynakları bulunmaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti enerji güvenliğine oldukça önem vermektedir. Bu
BÜŞRA DOĞAN
25
doğrultuda Körfez ülkelerinden enerji bağımlılığını koparıp, Orta Asya Bölgesi ile çeşitlendirmeyi hedeflemektedir. Kazakistan ile Çin arasında bu minvalde Hükümetler Arası Çerçeve Anlaşması imzalanmıştır.
Anlaşma doğrultusunda Çin, Kazakistan’a 27.6 milyar $ değerinde yatırım yapacaktır ve projede en yüksek pay % 27 ile enerji sektörünedir (Delibaş, 2021).
Kömür, petrol ve doğalgaz gibi kaynaklar ile Kazakistan, Orta Asya'nın en büyük enerji üreticisi olmanın yanı sıra dünyanın önemli enerji ihracatı ülkelerinden birisidir. Sadece doğalgaz ve petrol sektörü GSYİH'nın yaklaşık dörtte birini, ihracatın yüzde yetmişini ve devlet bütçesi gelirlerinin yüzde kırk dördünü oluşturmaktadır. Dünya Nükleer Enerji Derneği yıllık istatistiklerine göre Kazakistan dünyanın en büyük uranyum üreticisidir. En büyük ikinci krom, kurşun ve çinko rezervlerine sahip olan ülke aynı zamanda mangenez rezervi hususunda üçüncü, bakır rezervlerinde beşinci sıradadır. Dünyanın 10. petrol ihraç eden ülkesidir. (WNA, 2021). Aynı zamanda onuncu büyük kömür, demir, elmas ve altın rezervlerine sahip ülkedir (IEA, 2021).
Harita 1. Kazakistan’ın Jeopolitik Konumu
Kaynak: (İnal, 2017: 1)
2. ENERJİ GÜVENLİĞİ BAKIMINDAN ÇİN-KAZAKİSTAN İLİŞKİSİ
Çin Halk Cumhuriyeti’nin sürdürülebilir ekonomik büyümesi, güçlü ordusu, Tayvan politikasının istikrarı ve Çin Komünist Partisi iktidarının devamlılığı açısından enerji güvenliğinin önemi büyüktür (Madaus, 2018: 2).
Ülkenin enerji güvenliği politikalarını genel bir çerçevede toparlamak gerekirse, enerji ihracatı yapan ülkelere ehven mal temini sağlayarak halkın alım gücünü arttırmak, bu ülkelerden kendisine yapılan mal satışlarında gümrük muafiyeti sağlamak, askeri teknoloji transferi ve silah satışı konularında kolaylık tanımaktır. Çin Halk Cumhuriyeti’nin enerji güvenliği hususundaki tehdit algısı, enerji kaynağı olan ülkelerin istikrar problemi, kaynak çeşitliliğinin sağlanamamış olması, deniz yolları ile temin edilen enerjinin ABD kontrolünde olması, çevre sorunlarından dolayı kendisine yapılan baskılar, enerji piyasasındaki dış etkiler ve Doğu ve Güney Çin denizindeki problemler çerçevesinde şekillenmektedir (Karaca, 2012: 93-100). Çin Halk Cumhuriyeti’nin enerji güvenliği hususunda geleceğe yönelik hedefleri China’s Peaceful Development Road adlı kitapta açıklanmaktadır. Kitaba göre, ülkenin enerji güvenliği ile istikrarının korunması amacıyla, diğer ülkelerle iş birliği kurularak diyaloglara devam edilecektir. Enerji tasarrufu, temel devlet politikalarından birisini oluşturmaktadır. Enerji verimliliği ile kaynakların korunması adına geri dönüşüm ekonomisi oluşturulmaya çalışılmaktadır. Ülkenin önceliği iç enerji kaynaklarının aranması pek tabii ekonomiye kazandırılmasıdır.
BÜŞRA DOĞAN
26
Yenilenebilir enerjilerin önemi gelecekte artacağı için buna yönelik çalışmalar yapılmalıdır (The State Council Information Office, 2005).
Enerji güvenliği konusunda deniz güvenliğinin yeri mühimdir. Yeryüzünün % 70’i denizlerle kaplıdır ve yaklaşık iki buçuk milyar insan sahilin 100 km. içerisinde yaşamaktadır. Küresel ticaretin yaklaşık % 90’ı okyanus ve denizler üzerinden gerçekleştirilmektedir. Bu ticaretlerde stratejik bir yeri olan ham petrolün % 65’i deniz yolları ile taşınmaktadır. Günümüzde stratejik olarak kabul edilen bazı deniz yolu noktalarının herhangi bir sebepten dolayı kapanması veya uzun vadeli bir aksamanın yaşanması durumunda uluslararası enerji güvenliği ciddi zararlar görebilir, bölgesel ya da küresel ölçekte kaoslar yaşanabilir. Arap İsrail Savaşı’nın ardından 1967 senesinde Süveyş Kanalı’nın 8 sene boyunca kapalı kalması, Somali açıklarında kaçırılan 2 milyon varil ham petrol veya 1982-88 senelerinde yaşanan Irak-İran Savaşı’nda Hürmüz Boğazı’ndan geçen petrolün duraksamalara uğraması yaşanan kaoslara örnektir. Bu minvalde enerji güvenliği konusunda kilit nokta sayılan yerler İstanbul-Çanakkale Boğazları, Malakka Boğazı, Hürmüz Boğazı, Bab-El Mendeb Boğazı, Panama Kanalı ve Süveyş Kanalıdır (Sevim, 2012: 4387-4390).
Harita 2. Çin Deniz Yolu Petrol Sevkiyatı
Kaynak: Guarding the oil-silk route.
Kazakistan bağımsız olmasının ardından Çin ile diplomatik ilişkiler kurmaya başlamıştır. Karşılarına çıkan ilk problem ise sınır konusudur. İki ülke 1995 senesinde sınır problemini büyük ölçüde çözmüştür.
1996 senesinde imzalanan ekonomi ve güvenlik anlaşmalarının ardından Çin Halk Cumhuriyeti, Orta Asya Bölgesi’ndeki yatırımlarını hızlandırmaya başlamıştır (UNCTAD, 2011: 66).
1997 senesinde CNPC, Kazakistan’ın batısında bulunan Uzen petrol yataklarının 20 yıl süre ile işletim hakkını ve Aktobemunaigaz’ın % 60’ını2 satın almıştır (Karaca, 2008: 256-279). Bu tarihten itibaren Çin, kademeli olarak ülkenin enerji sektöründe hakimiyetini ve ticari işbirliklerini arttırmaya başlamıştır.
22003 senesinde CNPC şirketteki hisselerini % 85.42’ye çıkarmıştır. Günümüzde ise adı resmi olarak CNPC–Aktobe olarak değiştirilmiştir.
BÜŞRA DOĞAN
27
Enerjiye olan ihtiyacı her geçen gün artan Çin, dünyadaki petrolün % 2.3’üne ve doğalgazın % 1’ine sahiptir.
Dünya enerjisinin ise % 6’sını tüketmektedir. 2003 senesinde ülkenin ithal enerji bağımlılığı % 30 idi. 2023 senesinde bu oranın % 70’lere kadar artacağı tahmin edilmektedir (Dongfeng, 2003: 6-8). Bu sebeple Çin hidrokarbon kaynaklarının % 22’sini Afrika’dan, % 50’sini Orta Doğu’dan karşılamak gibi farklı stratejiler izlemektedir. Yine de bu bölgelerde dönem dönem karışıklıklar yaşandığı için Çin’in enerji güvenliği tehdit altındadır (Zhao, 2007: 160).
2000’lerden itibaren ekonomik olarak hızla büyüyen Çin’in enerji ihtiyaçları da her geçen gün artmıştır. Bu gereksinimini karşılamak adına başta Kazakistan olmak üzere birçok enerji zengini ülkeyi odak noktası haline getirmiştir. Çin, Orta Asya ülkelerini Batı’ya açılan kapı olarak gördüğü için kendisine bağımlı hale getirmeye çalışmaktadır (Nogayeva, 2011: 277).
Çin’in bölgedeki en büyük ticari partneri Kazakistan’dır. Rusya ile Çin arasında köprü konumunda olan Kazakistan, zengin enerji kaynaklarından dolayı bölgesel işbirliğinde mühim bir konuma sahiptir. Bu üçgende enerji güvenliği bakımından Çin’in enerji gereksinimi, Kazakistan ile Rusya’yı karşı karşıya getirmektedir. Öte yandan enerji alanında Çin’in Kazakistan’a yaptığı yatırımlar, Rusya’yı rahatsız etmektedir (Liao, 2006: 112).
Kazakistan açısından Çin ile yapılan ortaklık şu açıdan önemlidir: Kazakistan’ın güneyine doğalgaz Özbekistan’dan gelmektedir. Ancak ilerleyen dönemlerde Kazakistan-Çin boru hattı sayesinde bu bölgeye doğalgaz sağlanacaktır. Ayrıca Çimkent rafineleri yenilenmiş olup yeni rafine tesisinin inşa edilmesi de hedeflenmektedir (Kursiv, 2018). Ek olarak belirtmek gerekirse iki ülkeyi birbirine bağlayan Kazakistan–Çin boru hattı, ülkelerin dostluğunu simgelemekte olup altın boru hattı olarak anılmaktadır (KCP, 2019).
Harita 3. Çin’in Enerji Nakil Hatları
Kaynak: Çin Resmi Haber Ajansı (Xinhua)
Kaynak: Liao, X., (2006). Central Asia and China’s Energy Security, The China and Eurasia Forum Quarterly 4(4), Central Asia–Caucasus Institute Silk Road Studies Program), Austin, TX, s.112.
BÜŞRA DOĞAN
28
Harita 4. Kazakistan - Çin Petrol Boru Hattı
Kaynak: KCP. http://www.kcp.kz/ Казахстанско-Китайский Трубопровод – Главная (kcp.kz) Harita 5. Kazakistan - Çin Doğalgaz Boru Hattı
Not: Kırmızı çizgili olan Kazakistan - Çin Doğalgaz Boru Hattı’nı, sarı çizgili olansa Orta Asya Doğalgaz Boru
Hattı’nı temsil etmektedir.
Kaynak: Hilton, G.W., The Cenral Asian Gas Pipeline. Erişim adresi:
https://multimedia.scmp.com/news/china/article/One-Belt-One-Road/gasPipeline.html
Çin’in enerji güvenliğinde Kazakistan üzerinden sürdürdüğü politikaya bakacak olursak, kendi stratejileri doğrultusunda ve kendi amaçlarına uygun olarak, Kazakistan’ın siyasi ve ekonomik önceliklerini şekillendirmek ve bu doğrultuda güçlü kara ve demir yolları güzergahları ile petrol ve doğalgaz boru hatlarının geliştirilmesi ve güvenliğinin sağlanmasıdır (Özdaşlı & Gonca 2016: 159-163). İkili enerji ilişkisinde Çin’in 3 ana başarısı olacaktır. Öncelikle Avrasya’nın iç kesimlerindeki konumdan dolayı enerji güvenliği artacaktır.
İkincisi Çin’in Basra Körfezi petrolüne olan bağımlılığı azalacak ve Ortadoğu’da yaşanan karışıklıklar enerji güvenliği riskini büyük ölçüde azaltacaktır. Üçüncüsü ise uzun vadede istikrarlı kara güzergahından petrol ithalatı alternatifini sunacaktır. Tüm bunlar iki ülkenin enerji diplomasisinin uzun vadede olduğunun ve istikrarlı kazanımlar sağlanacağının göstergesidir (Xuetang 2006: 131). Çin bu minvalde Kazakistan’a yumuşak güç uygulamaktadır. Bunun en belirgin göstergelerinden birisi gittikçe yaygınlaşan Konfüçyüs Enstitüleridir (Digmandarin).
BÜŞRA DOĞAN
29
İki ülke arasında 2019 senesinde ilişkilerin tüm boyutlarını etkileyecek olan Kalıcı Kapsamlı Stratejik Ortaklık anlaşması yapılmıştır. Ayrıca 2013 senesinde Çin’in Kuşak Yol Projesi’ni Kazakistan’da açıklamış olması tesadüfi olmamakla birlikte önemli bir hususu temsil etmektedir. Yapılan anlaşmalara göre Kazakistan’ın ekonomi politikalarındaki bağlantıyı güçlendirmek amaçlanmaktadır (Xinhua 2019).
İki ülke arasında enerji işbirliğinin güçlendirilmesi için madencilik sektörü de dahil olmak üzere enerji alanında çeşitli anlaşmalar imzalanmıştır. Bu anlaşmaların ilk dönemi 1997-2003 yıllarını kapsamaktadır.
Kazakistan Aktobe Petrol Sahası Limited Şirketi’nin % 60.3 hissesini, Çin Ulusal Petrol Arama ve Geliştirme Kurumu’nun satın alması ile enerji işbirlikleri başlamıştır (Long, 2008). 2003 yılından itibaren enerji işbirlikleri giderek gelişmiştir. Ham petrol boru hattı projesi, Karazhambas projesi, Maten projesi, Kazakistan Ulusal Atom Şirketi ve Çin Genel Nükleer Güç Grubu ortaklığı, Çin Gezhouba Grubu’nun Kazakistan Doğalgaz Teknolojisi ve Kazakistan Arai-Oil LLP ile olan ortaklıkları (Erzhanova, 2005 & Ding, Jiang, 2007 & Nodar, 2010 &
SinoCast, 2014).
Ayrıca iki ülke ortak hareket ederek Güney Turgay bölgesinde bulunan PetroKazakhstan şirketini Kanada’dan satın almıştır. Şirketin % 67 CNPC’ye, % 33’ü KMG’ye aittir. Üretiminin çoğunluğunu iç piyasadan sağlayan şirket, ham petrolü Özbekistan ile Çin’e ihraç etmektedir. Şirket aynı zamanda Kumköl’de petrol çalışmaları gerçekleştirmekte ve Kazmunaygaz ile işbirliği yapmaktadır (Liao, 2016: 39).
Dünya petrol rezervlerinin % 3’üne sahip olan Kazakistan’da keşfedilmiş 2.7 milyar ton petrol bulunmaktadır (Karenov, 2015). Bu sebeple Kazakistan, Çin’in dikkatini çeken ülkelerin başında gelmektedir. 1997 senesinin sonlarına doğru Çin petrol şirketi CNPC, Kazakistan hükümeti ve Kaztransoil ile bir araya gelerek uluslararası ilişkiyi pekiştirmek adına petrol boru hattı inşası için sözleşme imzalamışlardır (CNPC, 5-6). Bu hat ülkenin 3. petrol ihracat rotasıdır. İki ülkenin de düşüncesi önümüzdeki yıllarda yıllık 50 milyon ton civarında petrol ihracıdır (Mehdi, 2010: 73). Bu gelişmeyle birlikte iki ülkenin enerji ilişkileri artmıştır. Gün geçtikçe enerji ihtiyacı artan Çin için bu hattın olumlu yanları oldukça fazladır. Örneğin Basra Körfezi’ne olan petrol bağımlılığı azalacaktır. Bu hat enerji güvenliği açısından oldukça güvenlidir. Orta Asya ülkeleri ile enerji alanında işbirliğini sağlamaktadır. Ülke doğalgaz açısından da önemli rezervlere sahiptir. Ülkede yaklaşık 6 trilyon m3 doğalgaz üretilmektedir (Karenov, 2015).
CNPC, Kazmunaygaz, Uzbekmunaygaz ve Turkmenmunaygaz gibi şirketler tarafından desteklenen Orta Asya–
Çin Doğal Gaz Boru Hattı geçtiği ülkelerin ekonomisi açısından stratejik bir öneme sahiptir. 7500 km’den fazla olan bu hat Türkmenistan’dan başlayarak Çin Halk Cumhuriyeti’ne ulaşmakta olup dünyanın en büyük doğalgaz boru hattı sayılmaktadır (Vbv Engineering). Kazakistan açısından bu hat oldukça önemlidir. Çünkü bu sayede hem enerjinin güvenliği sağlanacaktır hem de Rusya’dan bağımsız olarak doğalgaz ihraç edilecektir.
Rusya’da bu hattı desteklemektedir. Sebebi ise bu sayede Rusya’nın Avrupa pazarında üstünlüğünü koruyacak olmasıdır (Yavaş, 2012: 60).
Harita 6. Orta Asya – Çin Doğalgaz Boru Hattı
Kaynak: ORASAM, (2019). Orta Asya-Çin Doğal Gaz Hattı Çin’e 270 Milyar Metreküp Doğal Gaz Taşıdı. Erişim adresi: http://orasam.manas.edu.kg/index.php/tr/turkmenistan/2133-orta-asya-in-do-al-gaz-hatti-in-e-
270-milyar-metrek-p-do-al-gaz-ta-idi
BÜŞRA DOĞAN
30
Kazakistan’da üretilen petrol ve doğalgazın % 25’ni Çin Halk Cumhuriyeti kontrol etmektedir. Çin sayesinde petrol ve doğalgaz sahaları geliştirilmiş ve üretimde zirveye ulaşılmıştır. Son zamanlarda Çin odak noktasını Hazar sahalarına çevirmiştir. Örneğin 2000 senesinde en büyük doğalgaz ve petrol alanı ve dünyanın en önemli sahalarından biri olan Kaşagan keşfedilmiştir. Toplam rezervinin 1 trilyon doğalgaz m3 ve 30 milyar varil petrol olduğu tahmin edilmektedir. 2013 senesinde CNPC şirket hisselerinden % 8.33’ünü satın almıştır (Yenikeyeff, 2008).
İki ülke doğalgaz ve petrol işbirliklerinin dışında uranyum sektöründe de işbirliği yapmaktadır. CGNPC ile KazAtomProm 2006 senesinden itibaren uranyum madenciliği, uranyum tabletleri üretimi, doğal uranyum ticareti.. gibi alanlarda ortaklık yapmaktadır. Örneğin 2008 senesinde Kazakistan Ulusal Atom Şirketi ile Çin Genel Nükleer Güç Grubu uranyum madenciliği şirketi olan Shemiz Bayi Uranyum Limited Ortaklığı’nı kurmuştur. Ayrıca İlkoli ve Mizbaiyi uranyum madenlerini 2008 senesinden 2035 senesine kadar ortak olarak geliştireceklerdir. 2015 senesinde iki şirketin yaptığı anlaşmaya göreyse Çin, Kazakistan'da bulunan bir nükleer yakıt tesisinin tasarım ile inşasını gerçekleştirecektir. Karşılığında Ulba Metalurji Fabrikası Çin için senelik 200 ton nükleer yakıt montajı üretecektir. Şirket hisselerinin % 51’i Kazakistan’a kalanı Çin’e aittir (Kazakistan.Kz, 2016).
İki ülke arasındaki enerji işbirliği, yenilenebilir enerji alanında da görülmektedir. Çin 2017 senesinde karşılıksız olarak 5 MW’lık rüzgar enerjisi ile 1 MW’lık güneş enerjisi santralleri kurma projesini başlatmış olup 2018’in sonunda projeyi tamamlanıp faaliyete geçmesini sağlamıştır (Zhou, 2018). Hemen a/rdından 480 MW’lık hidroelektrik santralinin kurulumu ve 63 MW’lık güneş enerjisi projesi ile ilgili sözleşmeler imzalanmıştır (Wang, 2018; Newswire, 2018).
İki ülkenin arasındaki ilişki Kuşak Yol Projesi sayesinde hızla gelişmektedir. Şi Cinping 7 Eylül 2013 tarihinde Kazakistan Astana’da yapmış olduğu konuşmasında Kara ve Deniz İpek Yolu projelerinden bahsetmiştir. Kara ve Deniz İpek Yolu Projeleri ilk olarak Bir Kuşak Bir Yol (One Belt One Road) Projesi olarak adlandırılmıştır.
Proje doğudan batıya adeta örümcek ağı misali dünyayı sarmaktadır. Projenin Kazakistan’da duyurulması tesadüf değildir (Aydın, 2018: 74). Şi Cinping konuşmasında Kazakistan’ın Kuşak Yol Projesi’nde çok mühim bir yeri olduğunu ve bağlantı ülkesi olduğunu vurgulamıştır (Vugs, 2018: 5). Çin’in bölgedeki en büyük ticaret ortağı Kazakistan’dır. Kazakistan projede bulunan diğer ülkelerle karşılaştırıldığında, Khorgos’da Çin’le ortak sınırı bulunması ve Aktav’da bulunan Hazar’ın batı kıyıları sebebiyle Çin’in Avrupa’ya açılan ana kapısı durumundadır (Imomnazar, 2018: 33). Kazakistan, Kuşak Yol Projesi ile Çin’in yatırım ve teknolojisini çekme imkanına ve Avrasya Bölgesinin en büyük transit merkezlerinden birisi olma imkanına sahiptir (Peery, 2018:
138). Kazakistan’ın projedeki önemini Runde (2015) projenin tokasıdır diye vurgularken Kirişçi ve Lee Gorre (2015) “Kazakistan yeni uluslararası düzen için sürmekte olan mücadelenin ön sayfalarındadır” diyerek belirtmişlerdir. Kazakistan’a Kuşak Yol Projesi kapsamında enerji sektöründe yapılan yatırımlar; Aktyubinsk Mumay, Aturav Rafinesi, Çimkent Rafinesi, Ekibastuz GRES-2 Elektrik Santrali, Kazakistan-Çin Petrol Boru Hattı, Kazakistan-Orta Asya-Çin Gaz Boru Hattı, Moynak Hidroelektrik Santrali, Mangistau Munai Gas (% 50 oranında) ve Uzen (% 60 oranında)’dir. Potansiyel yatırımlar ise Çin–Orta Asya doğalgaz boru hattı, Janatas Rüzgar Enerjisi Santralidir. (Cooley, 2016: 33 & Qazaqstan Tarihy Источник: & CRI).
SONUÇ
Enerji güvenliği çıkarları maksimize etmeyi amaçlayan ve güce odaklanan bir rekabet ortamıdır. Enerji güvenliğini tehdit eden iki unsur bulunmaktadır; bölgesel ve küresel boyutlu olaylar.
Çin'in enerjiye yönelik bağımlılığı ve kırılganlığı, ABD, Rusya, Endonezya, Malezya ve Singapur ile arasındaki ilişki adına önemli bir dengeleyicidir. Bu iddiayı destekleyecek en az 2 temel görüş bulunmaktadır. İlk olarak, sürekli mavi su donanması inşa eden Çin Halk Cumhuriyeti, enerji tedarikini ve ulaşımını tek başına güvence altına alabilecek bir donanma kurmaya karar vermiştir. Böyle bir donanma mutlaka uçak gemisi tabanlı bir donanma olmalıdır. Ancak şimdiye kadarki geçen süreçte Çin'in bir uçak inşa etme planı yok gibi görünmektedir. İkincisi ise, Çin Halk Cumhuriyeti konuya büyük ölçüde pazar odaklı yaklaşıp, enerji hisselerini güvence altına almaya yönelik bir yaklaşım izlemektedir. Çin henüz enerji hisselerini güvence altına almak için askeri gücüne güvenme eğilimi göstermemiştir.
Çin Halk Cumhuriyeti'nin enerji güvenliği stratejileri dar bir çerçevenin aksine ekonomi ve politika üzerine odaklanmaktadır. Ancak Çin, ekonomisinin ve tüketici odaklı enerji politikasının genel dış ve güvenlik politikası üzerinde derin bir etkisi olacağının kesinlikle farkında olan bir ülkedir. Sonuç olarak, Çin'in enerji güvenliği politikası yakın zamanda gerçek güvenlik sorunları oluşturmayabilirken, enerji güvenliği dünyada önemli bir yer işgal etmeye başlamıştır. Paradoksal bir şekilde, Pekin'in Çin'in enerji güvenliği sorununun bir krize dönüşebileceğini fark etmesi, Çin'in ABD ve diğer bölge ülkeleriyle ilişkisini istikrara kavuşturabilir.
BÜŞRA DOĞAN
31
Ekonomisi her geçen gün büyüyen Çin’in, zaman içerisinde birçok nedenden dolayı enerjiye olan talebi artmıştır. Ülke enerji güvenliği hususunda yaşadığı endişeden dolayı alternatif kaynak arayışındadır.
Kazakistan ise enerji kaynakları bakımından zengin rezervlere sahip olup, ekonomisi enerjiye dayanmaktadır.
Ayrıca jeopolitik açıdan Kazakistan kaynakları maliyet ve taşıma güvenliği bakımından daha güvenilirdir. Bu iki durum tarafları enerji işbirliği yapmaya teşvik etmiş ve Çin’in Kazakistan’a yönelik doğrudan yabancı yatırımları artmıştır.
Çin’in enerji politikasında Kazakistan’ın mühim bir yeri bulunmaktadır. Tarafların enerji işbirlikleri 1997 senesinde başlamıştır. Ve zamanla çok hızlı bir şekilde genişlemiştir. İki ülke arasında doğalgaz, petrol, uranyum, güneş enerjisi, rüzgar enerjisi, hidroelektrik.. gibi birçok alanda enerji işbirliği yürütülmektedir.
2000’li yıllardan itibaren Çin’in Açık Kapı politikasını benimsemesi ve Dünya Ticaret Örgütü’ne tam üye olması ile Kazakistan’daki etkisi daha da artmıştır.
Çin’in enerji güvenliğinde Kazakistan’a yönelik izlemiş olduğu politika genel hatlarıyla şu şekildedir; mevcut boru hatlarının fiziki olarak güvenliği sağlanıp kapasitelerinin arttırılması, yeni boru hatlarının tesis edilmesi ve Kazakistan’da kendi enerji şirketlerinin faaliyet göstermesidir. Enerji ihtiyacını deniz yolu aracılığıyla sağlayan ÇHC’nin enerji yolları ABD tarafından kapatılmıştır. Bu sebeple yalnızca Kazakistan’ın enerji kaynaklarına yönelmek mecburiyetindedir.
Çin’in enerji güvenliğinde Kazakistan’ın mühim bir yeri bulunmaktadır (Yergin, 2019). Bunun sebebi öncelikle Kazakistan zengin doğalgaz ve petrol kaynaklarına sahiptir. İkincisi Çin’e alternatif bir güzergah sunmaktadır.
Çin’in enerji ithalatının % 80’i ABD’nin hakimiyetinde olan Malakka Boğazı’nda gerçekleşmektedir. Ayrıca bilindiği gibi Orta Doğu’dan enerji ithalatı yapıldığında neredeyse tüm yollar ABD kontrolündedir. Çin bu sebeple boğaza olan bağımlılığını azaltmak istemektedir. Konuyla ilgili olarak jeopolitik konumundan dolayı Kazakistan öne çıkmaktadır. Asya’nın merkezinde yer alan Kazakistan, transit bir ülke konumundadır (Shalkeieva, 2009: 5; Uyanık, 2012: 54). Kazakistan sayesinde Çin, Malakka Boğazı’na alternatif bir güzergah oluşturmaktadır. Üçüncüsü sebep ise Kazakistan’ın ihraç ettiği doğalgazın, Çin’in LNG ithalatını azaltmasıdır.
Çin’in enerji ithalatı rakamlarına baktığımızda Kazakistan’ın payı düşüktür. Ancak Kuşak Yol Projesi sayesinde yapılan boru hatları, kara ve demiryolları enerji ticaretini olumlu yönde etkileyecektir. Dolayısıyla gelecek dönemlerde Kazakistan’ın payı artacaktır. Ayrıca Kazakistan hem Rusya’ya olan bağımlılığını azaltmak hem de uluslararası pazarda alternatif rotalara sahip olmak için Çin ile ilişkisine önem vermektedir. Bu minvalde gelecek dönemlerde ikili ilişkilerin artacağı tahmin edilmektedir. Ek olarak iki ülke arasındaki enerji işbirliklerinin giderek gelişmesi, Kazakistan Cumhuriyeti’nin dış politikasını olumlu yönde etkilemektedir.
Ancak bu durum ülkenin iç siyasetine olumlu olarak yansımamaktadır. Zira ülkenin enerji sektörünün % 25 payını Çin Halk Cumhuriyeti’nin kontrol etmesi, diğer yabancı yatırım ortaklarının imkanını kısıtlamaktadır.
Ek olarak Kazakistan halkı da bu durumdan oldukça rahatsızdır. Kazakistan’ın doğalgaz ve petrol sahalarının önemli bir çoğunluğunda Çinlilerin baskın olması ve bu durumun daha da ilerlemesinden korkan Kazak halkının gelecek dönemlerde Çinlilerin ülkelerine gelip, topraklarına yerleşerek söz sahibi olacaklarına dair endişesiyle büyük gösteriler gerçekleştirmişlerdir. Tüm bu gelişmeler iki ülkenin de planlarını askıya almalarına neden olmaktadır.
21. yüzyılda uluslararası sistemin gerçeklerini göz önüne alacak olursak olumlu olduğu kadar olumsuz senaryolara da hazırlıklı olmalıyız. Bölgede uzun vadede istikrar yaşanması beklemek pek realist bir düşünce olmayacaktır. Geleneksel enerji kaynaklarının yerini yenilebilir enerji kaynaklarına bırakması iki ülke arasındaki ilişkilerin boyutunu değiştirebilir.
Kaynakça
Aydın, F., (2018). Kuşak ve Yol Projesinin Ekonomi Politiği Ve Türkistan, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Bielecki, J., (2002). Energy security: Is the wolf at the door?, The Quarterly Review of Economics and Finance, 42(2), ss. 235–250. Doi numarası: https://doi.org/10.1016/S1062-9769(02)00137-0.
Erişim adresi: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1062976902001370 China Radio International (CRI). Erişim adresi: turkish.cri.cn/
Chukwudi Dike, J., (2013). Measuring the security of energy export demand in opec economies, Energy Policy, 60, 594. Doi numarası: https://doi.org/10.1016/j.enpol.2013.05.086. Erişim adresi:
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0301421513004412
CNPC in Kazakhstan, Erişim adresi: http://www.cnpc.com.cn/en/Kazakhstan/country_index.shtml
BÜŞRA DOĞAN
32
Cooley, A., (2016). The Emerging Political Economy Of Obor: The Challenges Of Promoting Connectivity In Central Asia And Beyond, Washington, Center For Strategic and International Studies.
Çanka Kılıç, F., (2011). Biyogaz, önemi, genel durumu ve Türkiye’deki yeri, Mühendis ve Makine, 52, 617.
Erişim adresi: http://www.normenerji.com.tr/menuis/Biyogaz-onemi-durumu- yeri_04022012044242476508931.pdf
Çelikpala, M., (2014). Enerji güvenliği: Nato’nun yeni tehdit algısı, Uluslararası İlişkiler, 10, ss. 40-79. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/540268
Delibaş, A., (2021). Kazakistan’da Yükselen Çin Varlığı ve İran, İran Araştırmaları Merkezi. Erişim adresi:
https://iramcenter.org/kazakistanda-yukselen-cin-varligi-ve-iran/?send_cookie_permissions=OK Digmandarin, (2019). Confucius Institutes Around the World. Erişim adresi:
https://www.digmandarin.com/confucius-institutes-around-the-world.html
Ding, X., & Jiang, X., (2007). Çin Uluslararası Güven Yatırım Şirketi Kazakhstan Petrol Sahasını Başarıyla Satın Aldı. Erişim adresi: http://finance.people.com.cn/GB/1038/59942/59945/5242514.html Dongfeng, R., (2003). The Central Asia Policies of China, Russia, the USA and the Shanghai Cooperation
Organization Process: A View from China. Stockholm International Peace Research Institute, Stockholm. Erişim adresi: https://europepmc.org/article/cba/583939
Erkal, H., (2018). Enerji Güvenliğine Yönelik Tehditler ve Enerji Güvenliği Politikalarındaki Değişim. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/612831
Erzhanova, L., (2005). Kazakhstan Launches Oil Pipeline to China. Erişim adresi:
https://www.aljazeera.com/news/2005/12/15/kazakhstan-opens-oil-pipeline-to-china Guarding The Oil-Silk Route, (2010). Erişim adresi:
http://chandrashekharasandprints.wordpress.com/2010/07/09/guarding-the-oil-silk-route/
Gürler, T., (2020). Dünyanın Kalbi: Kazakistan, Galeati Yayıncılık, Ankara.
Hilton, G. W., The Cenral Asian Gas Pipeline. Erişim adresi:
https://multimedia.scmp.com/news/china/article/One-Belt-One-Road/gasPipeline.html IEA, (2021). Erişim adresi: https://www.iea.org/data-and-statistics
Imomnazar, I., (2018). Impact Of “One Belt, One Road” Initiatives To The Economy Of Central Asian
Countries, International Journal Of Business and Economic Development, Cilt: VI, Sayı: 2, ss.30-45.
İnal, İ., (2017). Kazakistan Ülke Raporu. Erişim tarihi:
http://www.cerkezkoytso.org.tr/uploads/docs/kazakistan_ulke_raporu.pdf
Kalyoncu, H. & Amanov, S., (2010). Orta Asya Enerji Kaynakları Ve Enerji Bağlamında ABD’nin Orta Asya Politikası, Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 2. Erişim adresi:
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/695669
Karaca, R. K., (2008). Güç Olma Stratejisi Çin: Soğuk Savaş Sonrası Türkiye Cumhuriyeti–Çin Halk Cumhuriyeti İlişkileri, Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, s.256-279. Erişim adresi:
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1595424
Karaca, R. K., (2012). Çin’in Değişen Enerji Stratejisinin Dış Politikasına Etkileri(1990- 2010), Uluslararası İlişkiler Dergisi, 9,(33), s.93-118. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/540198
Karenov, R., (2015). Sovremennoye Sostoyaniye i Priyoritetnıye Zadaçi Razvitiya v Perspektive Neftyanoy Otrasli v Mire i Kazahstane, Vestnik, Karaganda, s.56-100.
Kazakistan.Kz, (2016). Kazakistan’da Nükleer Yakıt Üretim Tesisi İnşa Ediliyor. Erişim adresi:
http://www.kazakistan.kz/kazakistanda-nukleer-yakit-uretim-tesisi-insa-ediliyor/
KCP, (2019). Kazakhstan China Pipeline History. Erişim adresi: http://www.kcp.kz/company/history
BÜŞRA DOĞAN
33
Kirişçi, K. & Lee Corre, P., (2015). The Great Game That Never Ends: China And Russia Fight Over Kazakhstan, Brookings. Erişim adresi: https://www.brookings.edu/blog/order-
fromchaos/2015/12/18/the-great-game-that-neverends-china-and-russia-fight-over-kazakhstan/
Kursiv, (2018). CNPC Zaverşila Modernizatsiyu Şımkentskogo NPZ. Erişim adresi: CNPC завершила модернизацию Шымкентского НПЗ | Курсив - бизнес новости Казахстана (kursiv.kz)
Liao, X., (2006). Central Asia and China’s Energy Security, The China and Eurasia Forum Quarterly 4(4), Central Asia–Caucasus Institute Silk Road Studies Program, Austin, TX, s.112. Erişim adresi:
https://www.researchgate.net/publication/233398348_Central_Asia_and_China's_Energy_Security Liao, X., (2016). A Silk Road for Oil: Sino–Kazakh Energy Diplomacy, Journal Asia Pacific Business Review,
7(2), London. Erişim adresi:
https://www.researchgate.net/publication/233398356_A_Silk_Road_for_Oil_Sino- Kazakh_Energy_Diplomacy
Long, F., (2008). Bilgi: Çin Ve Kazakistan’ın On Yıllık Petrol Kaderi. Sohu.
http://2008.sohu.com/20080309/n255607818.shtml
Madaus, R., (2018). Understanding China’s Energy Security Strategy, Institute for Regional Security. Erişim adresi: https://regionalsecurity.org.au/%20resources/3%20-%20Roman%20Madaus%20-
%20Understanding%20%20China%27s%20Energy%20Security%%2020Strategy.pdf Mehdi, P., (2010). Hazar Denizi’nde Alternatif Boru Hattı Projeleri Ve Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesinde
Kazakistan Dönemi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Newswire, P. R., (2018). Chinese Solar Panel Manufacturer Risen Energy Signs Mandate Letter With EBRD For Financing Its 63MW Solar Project In Kazakhstan. In Risen Energy EBRD. Erişim adresi:
https://www.prnewswire.com/news-releases/chinese-solar-panel-manufacturer-risen-energy-signs- mandate-letter-with-ebrd-for-financing-its-63mw-solar-project-in-kazakhstan-300654161.html Nodar, J., (2010). Chinese Firm to Build Kazakh Hydropower Plant. JoC Online. Erişim adresi:
https://www.joc.com/maritime-news/chinese-firm-build-kazakh-hydropower-plant_20100224.html Nogayeva, A., (2011). Orta Asya’da ABD, Rusya ve Çin: Stratejik Denge Arayışları, Ankara, s.277.
ORASAM, (2019). Orta Asya-Çin Doğal Gaz Hattı Çin’e 270 Milyar Metreküp Doğal Gaz Taşıdı. Erişim adresi:
http://orasam.manas.edu.kg/index.php/tr/turkmenistan/2133-orta-asya-in-do-al-gaz-hatti-in-e- 270-milyar-metrek-p-do-al-gaz-ta-idi
Özdaşlı, E. & Gonca, İ. B., (2016). Kazakistan’ın dış politika önceliklerinin şekillenmesinde bir faktör olarak Çin’in enerji talebi. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 1: 147-166. Erişim adresi:
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/296875
Pardesi, M. & Acharya, A. & Somasundram, P. & Chang, Y. & Ruey, J. & Shiping, T. & Katsumata, H. &
Ivanov, V., (2006). Energy and Security The Geopolitics of Energy in the Asia-Pacific, Nanyang Technological University, Institute of Defence and Strategic Studies. Erişim adresi:
https://www.files.ethz.ch/isn/26447/E%20&%20S%20book.pdf
Peery, B., (2018). China vs. U.S.: A Political Analysis Of U.S.-China Competition, A Police State vs. A Democracy, Archway, USA.
Qazaqstan Tarihy Источник. Erişim adresi: https://e-history.kz/kz/
Runde, D., (2015). Kazakhstan: The Buckle In One Belt One Road, Forbes. Erişim adresi:
https://www.forbes.com/sites/danielrunde/2015/06/29/kazakhstan-buckle-onebelt- oneroad/#5b4abbaf6b5b
Sevim, C., (2012), Küresel enerji jeopolitiği ve enerji güvenliğ”, Yaşar Üniversitesi E-Dergisi (Joy-Journal Of Yasar University), No: 26, Vol: 7. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/179360
Shalkeieva, Z., (2009). Kazakistan Dış Politikasında Petrolün Rolü. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BÜŞRA DOĞAN
34
SinoCast, (2014). Geo-Jade Petroleum Buys 95% of Kazakhstan Oil Firm. In: SinoCast LLC. Erişim adresi:
http://www.geojade.com/html/en/Information/Company/index.html
The State Council Information Office, (2005). Erişim Tarihi: 05/01/2022. Erişim adresi:
http://www.china.org.cn/english/2005/Dec/152669.htm UNCTAD, (2011). Erişim adresi: https://unctad.org/statistics
Uyanık, B., (2012). Ekonomik Politikalar Işığında Çin Halk Cumhuriyeti Kazakistan İlişkileri ve Enerji Faktörü. Genelkurmay Başkanlığı, Harp Akademileri Komutanlığı, Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Müdürlüğü, İstanbul.
VBV Engineering, Gazoprovod Tsentral’naya Aziya–Kitay. Erişim adresi:
https://vbw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1365:gazociag-azja-srodkowa- chiny%204&catid=64&lang=RU&Itemid=341
Vugs, J. P., (2018). The Belt’s Buckle And Beyond On China’s Power Throuhg Its Belt And Road Initiative Using The Case Of Kazakhstan, Leiden University, The Faculty Of Humanities, ss.23-32.
Wang, G., (2018). Gezhouba Grubu ve Kazakistan Hidroelektrik Proje İçin Sözleşme İmzaladılar. Gezhouba Huanjia (Dalian) Yenilenebilir Kaynaklar Limited Şirketi. Erişim adresi:
http://www.gzbhjgs.com/show.php?id=27&tid=6236
WNA, (2021). Erişim adresi: https://world-nuclear.org/information-library.aspx
Xinhua, (2019). China Focus: China, Kazakhstan Agree to Develop Permanent Comprehensive Strategic Partnership. Erişim adresi: http://www.xinhuanet.com/english/
Xuetang, G., (2006). The Energy Security in Central Asia: the Geopolitical Implications to China’s Energy Strategy. The China and Eurasia Forum Quarterly. Der. Niklas Swanström. Sweden: Central Asia- Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, 4(4): 117-138.
Yavaş, A., (2012). Enerji Güvenliği Bağlamında Kazakistan’ın Rusya Federasyonu Ve Çin Halk Cumhuriyeti İle İlişkileri Üzerine Bir Araştırma, Genelkurmay Başkanlığı, Harp Akademileri Komutanlığı, Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul.
Yenikeyeff, S., (2008). Kazakhstan’s Gas: Export Markets And Export Routes, Oxford Institute For Energy Studies, Oxford. Erişim adresi: https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-
content/uploads/2010/11/NG25-KazakhstansgasExportMarketsandExportRoutes- ShamilYenikeyeff-2008.pdf
Yergin, D., (1988). Energy security in the 1990s, Foreign Affairs, 7, 2, s.110-111. Erişim adresi:
https://www.jstor.org/stable/20043677
Yergin, D., (2006). Ensuring energy security, Foreign Affairs, 85, 2, s.69. Erişim adresi:
https://www.jstor.org/stable/20031912
Yergin, D., (2019). AZ Quotes. Erişim adresi: https://www.azquotes.com/author/16056-Daniel_Yergin ; https://energy.stanford.edu/news/yergin-explores-energy-s-role-growing-us-tensions-china-and- russia
Zhao, H., (2007). Central Asia in China’s Diplomacy, In Central Asia: The View from Washington, (New–York:
M.E. Sharpe), Moscow – Beijing, s.160. Erişim adresi: http://connections-qj.org/article/central-asia- chinas-diplomacy
Zhou, H., (2018). Çin Yardımıyla Kurulan Kazakistan Güneş ve Rüzgar Enerji Santralleri Faalite Geçti, Ulusal Enerji İdaresi. Erişim adresi: http://www.nea.gov.cn/2018-12/03/c_137648019.htm https://data.worldbank.org/country/kazakhstan?view=chart
