KKTC Y AKIN DOGU UNiVERSiTESi EGiTiM BiLiMLERi ENSTiTUSU EGiTiM YONETiMi DENETiMi EKONiMiSi VE PLANLAMASI BiLiM DALI KKTC MiLLETVEKiLLERiNiN

KKTC

Y

AKIN DOGU UNiVERSiTESi

EGiTiM BiLiMLERi ENSTiTUSU

EGiTiM YONETiMi DENETiMi EKONiMiSi

VE PLANLAMASI BiLiM DALI

KKTC MiLLETVEKiLLERiNiN ( IV. DONEM )

YONETiCiLiK OZELLiKLERi

YUKSEK LiSANS TEZi

Hacer ERSEVEN

TEZ DANISMANI

D09. Dr. Halil AYTEKiN

Egitim Bilimleri Enstitiisii Mudurlugune,

Hacer Erseven'e ait "KKTC Dordimcii Donem Milletvekillerinin Partilerine Gore Yoneticilik Ozellikleri'' adh YUKSEK LiSANS tezinin, 15 Kasim 2003 tarihinde, Egitim Bilimleri Enstitiisu'nde yapilan savunmasi jiirimiz tarafmdan basanh bulunmustur,

Baskan:

t,i'v'V·c;;r····~

Prof. Dr. Coskun DEGiRMENCiOGLU

Uye:~ . TEKiN

Do9. Dr. Hahl A

y

Dye: ....

1!2: ..

CJ

Do9. Dr. Aydm ANKA Y

Onay

ONSOZ

Kuzey Kibns Turk Cumhuriyeti'nin temelini olusturan ve halkirmzm yasamma yon veren toplumsal degerler demeti icinde demokrasimizin son derece ozgun bir yeri vardir. Diger tum toplumsal degerlerimiz gibi demokrasimiz de buyuk ve ozverili mucadeleler sonunda kazarulrrustir.

Toplumun ve

cagm

gereklerine gore, elde edilen birikimlerden de yararlamlarak surekli evrimler gecirmekte olan demokrasi, bizim ulkemizde de gelisme ve koklesme sureci icindedir. Bu surec devam ederken, halkirmz " demokrasi" sozcuguyle tammlanan bu uzlasma ve hosgoru rejiminin sagladig; ozgurlukcu ortamda temsiliyet yetkisini yasama orgarumiza vermistir.

Halk adma, halkin beklentileri dogrultusunda yurutulmesi gereken yasama etkinlikleri, demokrasinin vazgecilmez bir yasam bicimine donusmesinde itici ve dinamik bir rol oynamaktadir. Bu rolun basanya ulastmlmasmm sorumlulugu ise halkimizm ozgur iradesiyle secilmis ve gorevlendirilmis olan milletvekillerine dusmektedir.

Genel Secimlerin yaklastrgi su kritik gunlerde halkirmz yine bir demokrasi smavi verecektir. Kuzey Kibns Turk Cumhuriyeti'nin varhgmm ve Avrupa Birligi'ne katihmm en cok tartisildigi bu donemde Milletvekillerimiz ve temsil ettikleri partileri hakkinda yapnus oldugum arastirmanm yarar saglayacagi karusmdayim.

Arastirmarun gerceklesmesi bir 90k kisinin katkilanyla mumkun olabilmistir. Ozellikle arastirmarun baslatilmasi, surdurulmesi ve sonuclandmlmasmda bilimsel tutum ve yaklasimlanyla beni yonlendiren tez damsmarum Saym Doc. Dr. Halil Aytekin'e en icten tesekkurlerimi sunuyorum.

Aynca arastirma suresince verileri cozumlemede bana yardimci olan sevgili arkadasun Selim Ozmenek' e, Meclis Kutuphanesindeki kaynaklara ulasmamda bana her zaman yardimci olan Sibel Yemenicioglu'na, anketlerimi hie tereddut etmeden, bilime katki koymak amaciyla memnuniyetle dolduran sevgili milletvekillerimize, Yusek Lisans icin beni her zaman yureklendirip destekleyen kaym babam Guvenc Erseven' e ve beni miletvekilleriyle gorusturen, anketlerimin hemen toplanmasinda bana buyuk yardimlan dokunan carum babam Dervis Cobanoglu' na cok 90k tesekkur ederim.

Cahsmarru, hayatmun en guzel rengi olarak nitelendirdigim oglum Guvenc Erseven' e ithaf ediyorum.

i<;iNDEKiLER Sayfa No ONAY BELGESi

_···

IV

ONSOZ ...•...

V

.

.

.

ICINDEKILER

...•...•... VI

TABLOLAR LiSTESi ...••... VII

.

.

.

~EKILLER

LISTESI ...•...•... VIII

OZE T ...••••....••....•••...••...•....••..•....•.•...••..•...•....•.••.•...•...••...•.•.•...••....•...••••.••••• :IX

SUMARRY ...•...•...•....•... X

BOLUMI

GIRIS ...•....•.•..•...•...••...•... 1

1. 1571' DEN GUNUMUZE KIBRIS TURK YONETiMLERi

1.1 Osmanh ve ingiliz Donemlerinde Adadaki Idari Yapi

2-12

1.2 ingiliz Yonetimi Ddneminde Kibrrs Tiirkleri'nin

Siyasi Orgiitlenmesi •...•...•. 12-14

1.3 1960' a Kadar Siyasi Alanda Sunulan Planlar ...•... 15 - 24

1.4 Kibrrs Cumhuriyeti ...•... 25- 29

1.5 1963 Sonrasi Tiirk Yonetimleri

.

A - Genel Komite ...•...

30

B - Kibrrs Ge.;ici Tiirk Ydnetimi

31-32

C - Otonom Tiirk Yonetimi ...•..•... 32 - 33

D - Kibris Tiirk Federe Devleti

33 - 35

E - Kuzey Kibrrs Tiirk Cumhuriyeti ...•... 35 - 37

PROBLEM DURUMU

37 - 39

Problem Ciimlesi ...•...

40

Alt Problemler

40

Arasnrmamn Amaci

40

Tammlar .•...•••...•...•...••... 40 - 42

Sayrlnlar ...•...•...•... 43

Smirlamalar ...•...•...•... 43

Kisaltmalar ...•... 44

BOLUMII

.

.

.

2. ILGILI A.RASTJRl\.fALAR VE YA YfflLAR ...••...•...

2.1 Yurt Ieinde Y apilan

Arasnrmalar ...•...

45 - 46

2.2 Yurt Dismda Yapdan Arasnrmalar 46- 50

BOLUMID

YONTEM ...•...

Arasnrmanm Modeli ...•...•..•...•... 51

Evren ...•...•... 51 - 52 Orneklem ..•...•..•...••...•.•...•...•...•...•... 52

Veri Toplama Aracr ...•...•... 53

Verilerin Toplanmasi ..•...••..•...•...•...•... 54

V 'I ' r·· .. I err erm vozum enmesi ...•...•...•...•... ' 54

BOLUMIV BULGULAR VE YORUM ...•...•...•... L'Kisisel Bilgilerle llgili Bulgular •.•.•....••.••.•••...•..•...•...•...•••••.•••••••..•••••••••.

1.1

Milletvekillerinin Cinsiyete Gore

Durumlari

...••••.•••...•...•...

55 - 56 1.2 Milletvekillerinin Yas Durumlarr ....••.•...•...•...•...•... 56

1.3

Milletvekillerinin Partilere Gore Dag1hm1 57 - 58 1.4 Milletvekillerinin Ogrenim Durumlan 58 - 59

2. Alt Probleme ili~kin Bulgular

...•...

2.1 Birinci Alt Probleme Iliskin

Bulgular

...•....

Milletvekillerinin Partilerine Gore Ydneticilik Ozellikleri ...•... 59 - 75 2.2 Ikinci Alt Probleme

ili~kin

Bulgular ..•.•...•...•.... Milletvekillerinin Cinsiyete Gore Ydneticilik Ozellikleri ...•... 76

2.3 U~iincii Alt Probleme il~kin Bulgular ...•... Milletvekillerinin Ogrenim Durumuna Gore Ydneticilik Ozellikleri ...• 76

2.4 Ddrdtincii Alt Probleme il~kin Bulgular . Milletvekillerinin Ya~ Durumuna Gore Ydneticilik Ozellikleri .•... 77

BOLUMV SONUC VE ONERiLER ··· Sonuc ,0,,, •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 78 - 81 Oneriler 82 KA YNAK(:A 83- 87 EKLER .

Ek- 1 Kibrrstta Osmanh Ydnetimi 88

Ek- 2 1878 'den 1925'e Adaya Tayin Olunan Yiiksek Komiserler 88 -89 Ek- 3 31 Temmuz 1960'da Yaprlan Secimlerde Temsilciler Meclisi iiyeligini

Kazananlar 89 - 91

Ek - 4 Gen el Komite 91 -92

Ek- 5 Kibrrs Gec;ici Tiirk Yfinetirn=inin Teruel Kurallan 92 - 94 Ek - 6 Otonom Kibrrs Tiirk Ydnetimi Bakanlar Kurulu 94 Ek- 7 Krbris Tiirk Federe Devleti Kurucu Meclis Uyeleri.. 95 - 96 Ek - 8

Kibrrs

tiirk Federe Devleti Meclisi 2.

Donem

Milletvekilleri 97 - 99

Ek- 9 KKTC Meclisi' nin Ilk Milletvekilleri 99 - 101

Ek- 10 Milletvekilligi Erken Genel Secimleri 101 - 103

TABLOLAR LiSTESi

Sayfa No Tablo - 1 : Milletvekillerinin Partilere Gore Dagrlnm 52

Tablo - 2: Anketteki Onermelere Kanhm Derecelerine Verilen

Ag1rhklar ve Bu Agirhklarm Snurlari _{... 53}

Tablo - 3 : Milletvekillerinin Cinsiyete Gore Durumu... 55

Tab lo - 4 : Milletvekillerinin Yas Durumu 56

Tablo - 5 : Milletvekillerinin Partilere Gore Durumu 57

Tablo - 6 : Milletvekillerinin Ogrenim Durumlarr 58

Tablo - 7 : Politikacilar Kendi ya da Partilerinin

Crkarlarmdan Cok Genel Kamu Cikarmi Diisflniirler ..•... 59

Tablo - 8 : Geleneksel Olarak idarenin Sorumluluk Alanma Giren Islere Politikacrlarm Karrsmasi Cagda~ Siyasal

Hayatm Sakmcah Yamm TeskilEtmektedir 60

Tablo - 9 : Giiniimiiz Sorunlarr, Siyasal Hayatm Gereklerinden Daha Cok Teknolojik Kiriterlere

Onem

Verilmesini Zorunlu Ktlmaktadrr

··· 61

Tablo - 10: Ozel Cikar Gruplarmm Cansmalari, Genel Kamu Yaranm

..

..

Onemli

Olcilde

Zedeler

62

Onemlidir 70

Tablo - 11: Cok Karmasrk Bir Y

apiya Sahip Olan Modern

Toplumda Vatandaslarm Hiikiime Islerini Kontrol

Etmesine

Imkan

Y oktur 63

Tablo - 12: Her Zaman Gii~lii ve Y

etenekli Liderlere

Ihnyac

Vardir

64

Tablo - 13: Dogru Karar Vermeseler de Kisilere Oy Hakki

Varilmelidir 65

Tablo -14: Uzun Siirede Neyin Kendi Cikarma Oldugunu

Pek az Kimse Bilir

66

Tablo - 15: Ulke sorunlarnn Kisinin Dert Edinmesi Faydasizdtr.

Ctinkfi Bu Konularda Kimsenin Elinden Birsey

Gelmez 67

Tablo -16: Devamh Olarak Baskalarmm Sorunlarryla ilgilenmek

Imkansiz Oldugundan, Gii~ Durumda Bulunan Arkadaslara

Y

ardrm Edilemedigi Durumlarr Kmamamak Gerekir

68

Tablo - 17: Herkes Ozel Proje Islere Goniillii Olarak Kanlmayi Gorev

Bilmeldir 68

Tablo - 18: Kisi Baskalarmm Dertleri ile Hasir Nesir Olmak Zorunda

Kalmasa ve Kendi Sorunlari ile basbasa Kalabilse Manen

ve Maddeten Cok Daha Rabat Eder

69

Tablo - 19: Hiikiimetin Gii~lii Olmasr ve Verimlilik Ilkesine Uymasi,

Program ve Projelerin Niteliginden Cok Daha

Tablo - 20: Hakikat Genellikle Ihmh Fikirlerde Sakh Oldugundan Siyasal Tarnsmalarda A~ir1 Tutum Almaktan Kacmmak

Gerekir 71

Tablo - 21:Siyasal Liderler iddiah Proje ve Uzun Siireli Planlardan

Cok Kisa Siirede ne Yapdabilir Konusu Uzerinde

Durmahdrrlar ...•...•... 72

Tablo - 22: Partilere Gore Milletvekillerinin Ydneticilik Ozelliklerine

Iliskin Onermelerin Gen el Ortalama Verileri

7 4

Tablo - 23: Milletvekillerinin Partilere Gore Ydneticilik Ozelliklerine

YOnelik Anova Testi

Sonuclari ...•••...

75

Tablo - 24: Cinsiyete Gore Milletvekillerinin Ydneticilik Ozellikleri •... 76

Tablo - 25: Ogrenim Durumuna Gore Milletvekillerinin Ydneticilik

Ozelliklerine Ili~kin Anova Testi Sonuclari ...•...•... 76

Tablo - 26: Ya~ Durumuna Gore Milletvekillerinin Ydneticilik Ozelliklerine

SEK.ILLER LiSTESi

Partilere gore milletvekillerinin

yoneticilik ozelliklerine iliskin

onermelerin genel ortal,ama

verilerini gosteren grafik

74

OZET

Bu arasnrmayla, KKTC dorduncu

donem

milletvekillerinin yoneticilik ozellikleri ve partiler arasmdaki farkhhklanrun tesbit edilmesi amaclanrmsnr. Bunun

icin

milletvekillerinin yoneticilik ozellikleri anket formuyla toplanarak, aralarmda fark olup olmadigi karsilasunlrmsnr. Bu

arastrrma

genel tarama turunde, betimsel bir

cahsmadir.

Amaca ulasmak icin 48 milletvekiline iki bolumden

olusan

anket uygulannustir. Birinci

bolumunde

onlar hakkmda

kisisel

bilgiler elde etmeye

yonelik

sorular sorulmustur ( cinsiyet, yas, parti, ogrenim durumu ). 15 maddeden olusan ikinci bolumde ise, milletvekillerinin genel kamu crkanru dusunme, demokratik tutum, ulke ve vatandas sorunlanyla ilgilenme, siyasal liderlik, program ve projelere katihmla ilgili onermeler yer almisttr.

Anket yoluyla elde edilen verilerin analizinde SPSS paket programmdan yararlamlnustrr.Arasnrmanm alt

amaclarmda

KKTC Milletvekillerinin

yoneticilik

ozelliklerini belirlemek icin frekans, yuzde, aritmetik ortalama ve standart sapma degerleri verilmistir. Partiler arasi farkhhklar incelenirken" varyans analizi" kullamlrmstir.

Arastirma sonucunda milletvekillerinin partilere gore

yoneticilik

ozellikleri

acismdan

aralannda anlamh bir farkm oldugu ortaya cikrmsur. Onermelere katihm acismdan ilk

siralarda Bagimsizlar

ve Ulusal Birlik Partisi yer

ahrken

en az

katilan

partiler ise Toplumcu Kurtulus Partisi ile Cumhuriyetci Turk Partisi olmustur.

Arastirma sonucunda yoneticilik ozelligi acismdan kadm - erkek milletvekilleri arasmda bir fark bulunanarrusnr.

Ogrenim durumunun da, milletvekillerini

yoneticilik

ozellikleri

acismdan

birbirinden ayirteden bir etken

olmadigi

ortaya cikrrustir.

Farkli yas gruplarmda olan milletvekillerinin yoneticilik ozellikleri arasmda bir fark bulunamarrustir.

Bu sonuclara karsihk mecliste kadm miletvekillerinin saytsirun artmlmasi, genclere de yonetimde firsat verilmesi, Milletvekillerinin goreve gelmeden once veya goreve geldikten sonra yonetim konulannda uzman kisilerden bilgi edinmeleri onerilmistir,

SUMMARY

This research has tried to put foward the differences betwen hte administration of hte

members of parliament belonging to different parties. The survey has been done with a

questionnarie in order to see whether there's a difference between Members of parliament in

their administration ability. The survey has been done with a general sample, describing

technique.

In order to reach a result, 48 Members of Parliament took part in a two part questionnaire.

The first part of the questionnaire included personal question, ( gender, age, education, party

ect). The second part of the questionnaire inculuded 15 questions concerning their thoughts on

public profits, democratic belief, concerns for hte benefits of the country and the individual,

politikal administration, attending programmes and projects etc.

The result of the survey has been analyzed with the SPSS package programme.

Frequency, percent, average and standard averages has been included in order to research

the administration abilities of the different Members of Parliament. When looking at the

variety analysis has been used. As a result of the survey it seems there's an essential

difference between the Members of Parliament belonging to to different parties in their

administration. As for the agreement of the suggestions made the Independent Party and the

UBP had the highest rate.

According to the research there has been found no difference between males and females

m their adminisrtation. Also there has been foundno relationship between the level of

education of theMembers of Parliamentand their administration ability. Neither is there a

connection between the age and the administration ability.

As a result, there should be an increasement of the numbers of female Members of

Parliament as well as an increasement of young leaders. It has also been suggested that

Members of Parliament should, either before they have been elected or while their duties,

should be trained by professional people about administration.

BOLUMI

ctnts .

Arastirmamda, 12 Arahk 1998'de yapilan son genel secimlerde meclise ginneye

hak kazanmis milletvekillerinin yoneticilik ozelliklerini, milletvekillerinin temsil

ettigi partiler arasmdaki bu yondeki farkhhklan tarafsiz olarak incelemeye cahstim.

Siyasal partiyi, bir program etrafmda toplanmis, siyasal iktidan elde

etmek ya da paylasmak amacnu giiden, siirekli bir orgute sahip kuruluslar olarak

tammlayabiliriz. Burada en onemli unsur, siyasal iktidan " ele gecirmek" veya

hicdegilse onu baska partilerle "paylasmak" amacidir. Biitiin partilerin ortak hedefini

olusturan bu unsur, onlan diger sosyal gruplardan (ozellikle, siyasal iktidarm

kullamhsim sadece etkilemeye cahsan baski gruplanndan) ayirdetmeye yarayan

bashca kriterdir. Bunun yamnda ikinci onemli kriter de, siyasal partilerin gecici

kuruluslar olamayip, siirekli ve iilke capmda oldukca yaygm bir orgute sahip

bulunmalandir. Bu da, partileri parlamento icinde kurulan gruplardan, kliklerden,

siyasal kuluplerden ayiran bir nitelik olarak belirir. ( Kapani, 2001: 160 )

Milletlerin bugiinku devlet, siyaset ve yonetim anlayislannm, gecmism

mirasmdan etkilenmedigini soylemek mumkun degildir, Toplumlar, onceki

nesillerden miras olarak aldiklan kurumlann, degerlerin ve davrarus bicimlerinin

yukunu tasirlar, insanlar bugunu yasarken ve gelecegi dusunurken hep gecmisin

etkisi altmda kahrlar. Dunu incelemeden ve analiz etmeden bugunumuzu ve

gelecegimizi saglam olarak insa edemeyiz ( Eryilmaz, 1992: 9 ) Bu nedenle,

cahsmamm birinci bolnmunde 1571 'den giiniimiize Kibns Turklerinin yonetimlerini

aynntih olarak ele aldim. Bu bolumde Adadaki Osmanli yonetim sisteminden, Ingiliz

yonetimine, 1960 Kibns Cumhuriyetinden Kuzey Kibns Turk Cumhuriyeti'ne kadar

olan donern incelenmistir.

ikinci bolumde bu konuyla ilgili yurt dismda ve yurt icinde yapilan

arastirmalara yer verilmistir,

U9iincii bolumde arastirmanm yontemi hakkmda bilgi verilmistir. Verilerin

nasil toplandigr ve degerlendirildigi anlanlrmstir.

cinsiyet, ogrenim durumu ve yaslanna gore yoneticilikte aralarmda farkm olup olmadigi arastmlrmstir.

Besinci bolumde bulgulardan sonuc cikanlmasi ve buna iliskin onerilerin gelistirilmesine yer verilmistir.

1571

'DEN GUNUMUZE KIBRIS TURK YONETiMLERi

Kibns Adasi 1 Temmuz 1570 - 1 Agustos 1571 tarihleri arasmda yapilan

savaslar sonunda Turk hakimiyetine girmisti. Fetihten sonra Lefkosa merkez olmak

iizere Kibns idari yonden bir " Beylerbeylik" haline getirildi (Alasya, 1992: 3;

Berath, 1995: 217; Cay, 1989: 10; Cevikel, 2000: 61). Dogrudan merkeze baglanan

Kibns Beylerbeyligi

'ne A

vlonya Beyi Muzaffer pasa, tayin olmustu ( Berath, 1995:

217; Yolak, 1989: 17). Kibns Beylerbeyligi'nin gelismesi ve savunmasmm

guclendirilmesi amaciyla Anadolu' dan Alaiye, Karaman'dan i9el, Ziilkadriye' den

Sis ve Halep' ten Tarsus, aynca Tarblussam sancaklan da Beylerbeylige baglandi.

Muzaffer Pasa bu sancaklarm da beylerbeyi oldu ( Cay, 1989: 10; Yolak, 1989: 17;

Cevikel, 2000: 61). Bir muddet sonra Tarblussam Kibns Beylerbeyliginden

ahnacaktir. Kibns dismda 4 sancagm Kibns'a baglanmasi buralann timarh

askerlerinden adanm yararlanmasi icindi.Aynca Kibns' m kendisi de ii9 sancaga

aynlnusti. Bunlar; Magusa, Gime ve Baf Sancaklanydi, Boylece toplam 8 sancaktan

olusan Kibns Beylerbeyligi, ya da Eyaleti olusturuldu. Venedik donemindeki gibi,

Lefkosa yine adanm baskenti olarak kalrrus ve Pasa' mn Sancagi olarak

tammlannusti. Bu arada idari, askeri, mali ve hukuki muesseseler de olusturulmustur

( Cevikel, 2000: 62; Hill, IV, 1952: 10- 13; Gazioglu, 1994: 122). Baf ve Gime' ye

de Mirliva riitbesinde idareciler tayin edildi ( Cay, 1989: 10 ). Aym zamanda, adada

on kadi gorevlendirilmis, Defterliminligi, Timar Tezkireciligi ve Defterdarhk ihdas

edilmisti ( Berath, 1995: 217).

Turk idaresinin baslangicmda ada 16 kazaya aynlmisu. Bu kazalar sunlardi:

Tuzla, Limasol, Piskobu, Gilan, Evdim, Magusa, Karpas, Dag, Degirmenlik, Baf,

Kukla, Hirsofu,Lefke, Omorfo, Mesarya ve Girne idi.Lefkosa' mn hiikiimet merkezi

olmasi nedeniyle, ozel bir idaresi vardi ( Bedevi, 1966: 127; Cay, 1989: 11).

Hiyerarsi bakimmdan Kibns Beylerbeyi, Rurneli Beylerbeyine esit sayihrdi.

Beylerbeyi zamanla vali unvamyla da amlmaya baslandi ( Gazioglu, 1994: 123 ).

Beylerbeyinin yoklugunda onun yerine Lefkosa' daki Y

eniceri Agasi bakardi. Kibns

Beylerbeyi, lmparatorlugun diger yerlerindeki Beylerbeyiler gibi, kendilerinin

baskanhgim yaptiklan bir divan toplar ve memleketin onemli sorunlanm burada

goril~ilrdti. Beylerbeyi' nin yetkisi genis olmakla beraber Divan -

1

Humayun'un

emirleriyle hareket etmek zorundaydi. Divan -

1

Humayun' da gorusulmesi gereken

onemli konular kaydedilerek, Divan cavuslanyla istanbul' a gonderilirdi. Konu

padisahm en ust damsma meclisi olan Divan - Hiimayun' da gorusnldnkten sonra

alman kararla padisaha arz edilir ve hukum haline gelirdi. Beylerbeyleri, Divan

kararlanm ancak hnkumlere uygun olarak uygulamaya koyardi. Divan -

1

Humayun

kararlan , Beylerbeyine Hatt -

1

Humayun adi verilen emirler halinde bildirilirdi.

Kibns' taki divan istanbul'daki Divan -

1

Humayun' un kucuk bir benzeri idi.

Divan' da su uyeler yer ahyordu:

•

Divan Efendisi: B~

katipti,

•

Tezkereci: Yazi islerine bakan kimse olup, divan efendisine

baghydi.

• Hazine defterdan: Para islerine bakan, hazineden sorumlu kisi olup, Lefkosa'

daki 4 Agadan en onde geleni idi.

• Defterdar Emiri: Hazine ile ilgili defteri tutan ve Tapu Mudilrliigu gorevini

yapan kimse idi.

• Ruznameci: Gunluk gelir ve giderlerin kaydmi tutan katipti.

• Y

eniceri Agasi: Beylerbeyine karsi sorurnlu en yuksek rutbeli askerdi.

Divan haftanm belli gunlerinde toplanarak, adamn tum yonetim sorunlanm goril~up

karara baglardi ( An, 1996: 78).

Kibns' m ayn bir il olarak pasalik adiyla istanbul' dan atanan 2 tuglu

Beylerbeyi tarafmdan yonetilmesi 1640 yilma kadar devam etti. Girit Savasi

yillannda ( 1645 - 1669 ) Ada' da sosyal ve ekonomik guclukler sebebiyle niifusun

gittikce azaldigi gorulmektedir. Nufusun azalmasi, ticari hayatm bozulmasi Kibns

Beylerbeyligi gelirlerinde du~ti~e sebep oldu. Bu sebeple 1670 tarihinde Kibns

Beylerbeyligi kaldmlarak Ada, Kaptan pasahga baglandi ( Cay, 1989: 10 ). Kaptan

komutanhgi gorevini

yliriltmekteydi ve Osmanh Imparatorlugu' na bagh Ege ve

Akdeniz' deki adalann yonetiminden sorumluydu ( Gazioglu , 1994; 124).

Ada Kaptan Pasa' ya baglandiktan sonra Kibns' ta oturan bir Musellim, adayi

onun adma idare etmekteydi. Adanm yeni stat-us-U geregi, Kaptan pasa' ya maiset

adiyla bir miktar vergi odenirdi. Vergiyi halktan, o donemde, agalar toplamaktaydi.

Bu nedenle agalar, adanm genel vergilendirme ve bu vergilerin toplanmasmdan

sorumlu olarak buyuk bir g-U9 ve kudret sahibi olmuslardir. Hristiyan halktan

toplanan vergiler ( Harac ) icin ise, Istanbul' dan Haracci adi verilen bir gorevli

gonderilirdi, ( Berath, 1995: 218 ) Parayi toplayan agalar arasmda olusan kiskanchk

ve anlasmazhk sonucunda 1685 yilinda Mehmet Boyacioglu isyaru patlak verdi. Bu

isyan 1687 yilmda bastmldi. isyan hareketi, adanm Kaptan Pasaliga bagh bir

M-Usellim eliyle yonetilmesinin yetersiz ve yanhs bir uygulama oldugunu ortaya

cikardi.

1703 yilmda, Hill'e ( IV, 1952: 73 - 75 ) gore, ada Vezir - i a' zam'a" bass"

olarak verilecek ve ada yonetimi Vezir - i a' azamdan iltizam yoluyla satm alacak

olan "muhassil" isimli bir gorevlinin eline gececektir, Adanm butun idari isleri ve her

turlti verginin toplanmasi islemi eskiden farkh kisiler tarafmdan Ilstlenilmisken,

simdi buttin yetkiler tek bir kisinin elinde toplanrmsti. Agalann yarattigi huzursuzluk

ve tedirginligin ortadan kaldmlmasi, adada huzur ve sukunetin yeniden saglanmasi

icin, muhassilm ic yonetim yetkileri ve askeri sorumluluklan artmldi.. Aynca

baskent Lefkosa' ya bagh 4 Agahk, direkt olarak muhassilm emri altma sokuldu

(Gazioglu, 1994: 125 ). Bu sekilde baslayan muhassilhk idaresi 1745 - 1748 yillan

arasmdaki bir vezirin yonettigi bagimsiz bir valilik donemi haric, 1785'e kadar

devam etmistir ( Cevikel, 2000; 62 - 63 ).

1745 - 1748 yillan arasmda Kibns, Basvezirin Has' 1 olmaktan 91kt1. Ve daha

bagnnsiz bir il olarak 3 tuglu pasa tarafmdan yonetilmeye baslandi, Fakat adanm

yonetimi 1748' den sonra yine muhassillara verildi ( Gazioglu, "1994: 125 ).

1785 yihnda Kibns, Alasya ( 1977 ) , Metin ( 1959 ) ve Gazioglu' na ( 1994:

125) gore Sadrazam'a bagh muhassilhktan cikanhp dogrudan Divan - 1 Humayun'a

bagh bir muhassilm idaresine verilmekle bagunsiz bir muhassilhk yapilrmstir. Hill'e

( IV, 1952; 100 ) ve Yolak'a ( 1989 ; 17 ) gore ise ada bu tarihte Divan - 1

Humayun'a degil, tekrar Kaptan Pasahga baglanmisur. Cevikel' in ( 2000: 63 )

eserinde yer alan Uzuncarsili'ya gore ise Kibns gorunuste Kaptan Pasahga

baglanmis olmakla birlikte, idareci olarak Kaptan Pasa' run aday gosterecegi kisinin

( muhassil ) resmi tayini Divan -

1

Hfunayun tarafmdan yapilacaku.

Ozetlemek

gerekirse, ada, Vezir- i a'zamm " hass"; olmaktan cikanhp, yani

dogrudan onun kontrolii altmda bulunan bir muhassihn elinden ahmp, Kaptan Pasa'

nm teklifi ve Divan -

1

Humayun'un tayini ile goreve gelecek bir muhassilm

idaresine verilmistir. insiyatif Kaptan pasa' ya gecmistir. Bu idare sekli Abdul

Mecit'in 1839 yilmda baslattigr yenilik hareketi gunlerine kadar devam etti.

Tanzimat fermeru'yla baslayan yenilik hareketi sirasmda ise Kibns, Rodos Pasahgi'

na, yani Cezair - i Bahr - i Sefid' e bagh bir sancak haline getirilerek idaresine

" kaymakam" unvanryla bir mutasarnf tayin edildi ( Metin, 1959: 168 ). Tanzimat

Fermarn' run gaynmiislimlere sagladig; yeni haklar sonucu olarak Kibns' ta da

Divan icerisinde gayrimuslim temsilciler yer almaya basladi. Tanzimatm ilk

yillannda 8 kisi olan Divan uyelerinin 4'ii Turk, diger 4' ii ise gaynmuslimler idi.

Gayrimuslimleri ise Baspikopos, Ortodoks baspapazi ile Maronit ve Ermeniler' den

hirer uye temsil etmekteydi (

Cay,

1989: 11 ). Daha sonra Divan iiye sayisi 13' e

kadar cikanlrmstir. Ancak bu durum da uzun surmedi ve Kibns' m statusu 1861' de

yeniden degistirildi; Ada Rodos Pasaligi' ndan ahnarak ii9fulcii kez dogrudan

dogruya Bab -

1

Ali' ye bagh mutasarnfhk

yapildi,

Kaza yoneticileri de mudurlnkten

kaymakamhga yiikseltildi. 1868 yilmda ise Kibns vilayet sisteminin geregi olarak

Canakkale Vilayetine bagh bir mutasarnfhk oldu. Ancak onemli meselelerde

Canakkale' den gerekli emir gelinceye kadar hayli zaman gecmesi halkm sikayetine

neden olmasi sonucu 1870' de Kibns Canakkale valiliginden almarak, eskiden

oldugu gibi dogrudan dogruya merkeze bagli mustakil bir mutasarnfhk haline

getirildi. 1876 yihnda Istanbul' da olusturulan Kurucu Meclis'e Kibns' tan da

temsilci gonderilmesi kararlastmldi. Ancak 90k gecmeden 1878 yilmda ada yeniden

Rodos' taki valilige baglandi ( Gazioglu, 1994: 126; Bedevi, 1966: 145; Yolak,

1989: 18 ). ( EK - 1 )

mnmknndur. Birinci safha, Krbns' in gecici olarak ingiltere' ye devrinden 1914 tarihinde Ada' run resmen Ingilizler tarafmdan ilhakma kadar snrmektedir. Kibns' in lngiliz idaresindeki ikinci safhasi, bir Crown Colony " T~ Koloni" olarak Kibns Cumhuriyeti' nin ilaruna kadar gecen suredir.

12 Temmuz 1878 tarihinde Amiral Lord John Hay ile Osmanli Valisi Sarni Pasa' nm hazir bulunduklan bir toren sonunda Ada' nm fiili idaresi Ingiltere' ye devredilmistir. ingiltere Kralicesi tarafmdan Ada' run idaresine memur edilen sir Garnet Wolseley " Yiiksek Komiser" ve " Baskomutan" unvanlanru ~1d1g1 halde kendisine bagli lngiliz ve Hint birliklerinden meydana gelen kuvvetleriyle 22 Temmuz 1878 giinu Lamaka' da karaya cikarak gorevine fiilen baslanusn ( Cay, 1989: 17 ) .( EK - 2 ).

Sir Garnet Wolseley' e Kralice Hukumeti tarafindan, Rodos valisinin ve mutasarnfm uzerindeki butun yetkilerin aymru icra hakki verilmisti. Fakat bu yetkilerin hukumeti tarafmdan kendisine verilmesi, Ynksek Komiser' in adayi bir lngiliz topragi olarak kabul etmesi icin yeterli bir neden degildi. Zira Osmanh Devleti Kibns' 1 birtaknn sartlarla Ingilizlere terkederken sadece adanm idaresini devrediyordu ve Kibns Osmanli lmparatorlugu' nun bir parcasi olmakta devam ediyordu. Boyle olmakla birlikte lngiltere daha ilk giinlerden itibaren adayi ingiltere lmparatorlugu' na ait bir Crown Colony gibi idare etmeye baslanusn ( Gazioglu, 1994: 18 ). ilk baslarda Kibns' in merkezden yonetimi icin Ingiliz Disisleri Bakanhgi biinyesinde bir " Kibns Bolumu" ( Cyprus Department ) kurulmus, fakat Ingiliz Hnkumeti'nin 1880 yilmda adanm yonetimini Koloniler Bakanhgma devretmeye karar vermesinden sonra, bu bolum kaldmlarak, Kibns' m yonetiminden Londra' daki Koloniler Bakanhgi sorumlu olmaya baslamisur. Bu olay, lngiltere' nin Kibns'r Malta gibi bir Ta9 Koloni'si olarak kabul ettiginin gostergesidir ( Gurel,

1984: 35; Gazioglu, 1994: 24 ). Adadaki lngiliz Valilerinden olan R. Ross' un " Kibns Amlan" adh eserinde lngiltere' nin Kibns' 1 stratejik ve emperyalist gayelerden oturii aldiguu yoksa Kibnshlan Turk yonetiminden kurtarmak veya bir iddia one surerek isgal etmedigini belirtmektedir ( Aktaran: Debes , 1993: 22 ).

ilk Ynksek Komiser olan Garnet Wolseley, adamn Turk Valisinin yerini aldtktan sonra, 6 kazanm yonetimlerini ellerinde bulunduran Turk kaymakamlan

yerine de 6 tane Ingiliz memur atar. Ingiliz yonetiminin yerlesmesinde, ingiliz memurlann Kibns'ta konusulan yerel dilleri bilmemeleri ynzunden, bircok

gucluklerle karsilasihr, Ingilizce yarnnda Rumca ve Turkce de

yonetimde

ve

mahkemelerde resmi dil olarak kabul edilir. Memurlar ise ahmrken bu ii9 dilden de

smava tabi tutulurlar ( An, 1996: 92; Zia, 1975: 82 ).

14 Eylul 1878' de, daha once diger Ingiliz Kraliyet Kolonileri hakkmda kabul

edilmis olan bir ( Kralhk )

Konsey

Emirnfunesi ( Order in Council ) Kibns

icin

cikartildr. Boylece adanm idari yapismi belirleyen ilk Ingiliz Anayasasi yururluge

sokuldu.( Hill, 1952: 416 ) Buna gore, Kraliyet Hukumeti adada kanun

cikanlmasi

isini kontrol edecek ve Yuksek Komiser, Kraliyet Hukumeti tarafmdan

tayin

edilen

bir Meclisin muvaffakatiyle kanun yapabilecekti.

Icra

orgarn hakkmda ise hie bir

kaide tesbit edilmis degildi. Konsey Emimfunesi' nin ii9ilncii maddesine gore, bu,

Yuksek

Komiser' in zaman zaman

verecegi

talimata uygun olarak yurutulecekti.

Kendisine, ingiliz birliklerinin kumandarn olarak yuksek rutbeli subayi muvakkaten

secme

selahiyeti de verilmisti. Buna ek olarak, icra heyetinde bir munhal olursa,

buraya da bir iiye tayin edilebilirdi ( Zia, 1975: 84- 85 ).

Ayru Konsey Emimfunesi, Yuksek Komiser' e yasama gorevinde yardim

edecek bir Yasama Meclisi' nin kurulmasmi da sart kosmaktaydi, Bu Konsey' in uye

sayisr

dortten az, sekizden 90k olmayacak ve

yansi yonetimde gorevli

memurlardan,

oteki yansi ise memur olmayanlardan olusacakti. Konsey' in niteligi, bir darusma

kurulu niteligindeydi, Memur olmayan uyeler de Yuksek Komiser tarafmdan

secilecek,

Kralicenin onayma sunulacakti, Yuksek Komiser gerekli buldugunda,

iiyelerin

gorevine

son verme yetkisine sahip bulundugu gibi, Konseye baskanlik da

edecekti. Bunun yarnsrra, bir de yurutme

isinden

sorumlu olan Yurutme Konsey'i

kurulacakti ki, bunun ayrmnlan diizenlenmeden, yetkiler Yuksek Komiser'e

brrakthyordu.

1879 Nisan'mda Wolseley tarafmdan secilen Yasama Konsey'i i.iyeleri,

Agustos

ayt

icerisinde kralice tarafmdan onaylandi. ( ilk konsey' in memur olmayan uyeleri;

Mustafa Fuat efendi, R. Mattei, G. Glykys) ve ilk" meclis"

goreve

baslamis oldu.

, Alti iiyeli bu ilk konseyin memur olmayan ii9 uyesinden biri Turk, biri italyan asilh

Icra Meclisi ise ( Executive Council ), Yuksek Komiser' in baskanhgmda, yiiksek riitbeli dort hilkilmet memurundan ( Bassavci, Mustesar, Defterdar ve Polis Baskumandam ) olusmaktaydi. icra islerinde Ynksek Komisere yardimci olmak ilzere kurulmustu, Yuksek Komiser bu dort ilyeden baska, gerekli gordilgii takdirde ii9 de ek iiye tayin edebilirdi. Ek ilyeler, tavsiyelerine luzum goruldukce toplantiya cagmhrlardi. 1890 yihnda Icra Meclisi'ne biri Turk, biri Rum olmak ilzere iki de yerli iiye almdi. 1897' de ise, Rum uye sayisi ikiye cikanldi ( Bedevi, 1966: 168 ).

30 Kasim 1882' de lngiltere Kralice Konseyi tarafmdan hazirlanrms bir iradeyle 14 Eylul 1878 tarihli irade iptal edildi. Getirilen yeni diizenlemeye gore yeni meclis, 3 Turk, 6 lngiliz ve 9 Rum olmak ilzere 18 ilyeden olusuyordu. Uyeler arasmdaki bu oran 90k ince dil~iinillmu~tii. 9 Rum, 3 Turk ve 6 Ingiliz ilyeye karsi birleserek tek bir blok meydana getirirse; Yuksek Komiser' in oyu ile istenen tarafm kazanmasi saglanabiliyordu. Ingiliz Yuksek Komiser' inin baskanhk ettigi Kavanin Meclisi' nin 12 Kibnsh iiyesi secimle belirleniyor, secimsiz gelen lngiliz iiyeler ise Kibns' taki kamu kurumlannda gorevli olan ve zaman zaman kralicenin imzasi ve milhrii ile Somurgeler bakani' run onerisiyle atanan kimselerdendi ( An, 1996: 97; Giirel, 1984: 42 ). Hukuken bir Turk illkesi olan Kibns' ta Rumlarm Yasama Meclisi' nde 9 iiye ile temsil edilmesinden Turkler memnun olmadtlar ve durumu protesto ettiler. Turkler bu haksizhga ragmen Ada' da varhklanm korumak icin genel olarak tabii 6 ilye ile isbirligi yaparak oy esitligi saglamak zorunda kaldilar ve baskanm aymci oyu ile cogunluk elde edilmesi yoluna gittiler ( Alasya, 1939: 143).

I. Dunya Savasi' run baslamasi ve kisa silre sonra Osmanh Devleti' nin 29 Ekim 1914' te Almanya' nm yanmda savasa katilmasmi firsat bilen Ingiltere, gecici olmak kaydiyla yonetimine aldigi Kibns' 1 5 Kasim 1914'te tek tarafh olarak ilhak etmistir ( Serter, 2002: 60 ).

Kibns' m isgali dolayrsiyle Ada' da yeni bir statu ortaya 9Ikt1. Tnrkiye, Lozan Konferansi' na kadar bu tek tarafh isgali tarumadi. Turk Istiklal savasi kazamldiktan sonra 24 Temmuz 1923' te irnzalanan Lozan Antlasmasi ile yeni Turk Devleti, itilaf devletleri tarafmdan resmen tamnrmsti, Kibns, Ban Trakya, Musul

gibi

milli

suurlanrruz disinda kalan vatan topraklan icin fazla birsey yapilamadi. Neticede

Ti.irkiye, Kibns' m Ingiliz miilkii olmasuu Lozan Antlasmasi' nm 20. maddesi ile tammak zorunda kaldi ( Cay, 1989: 22 ).

1914 Senesinde Ingilizlerin Ada' yi tek tarafh olarak lngiltere' ye ilhak etmeleri Anayasa' ya herhangi bir degisiklik getirmedi. Rumlarm genis yetki talepleri ise arahksiz devam etti. Fakat bu istekleri reddedildi. 1920 senesinde Yasama Meclisi' nin Rum iiyeleri toptan istifa ile 1921 senesi secimlerini boykot ettiler. Sadece 2 maronit papaz meclis iiyesi oldu ( Fevzioglu, 1998: 16 ).

16 Arahk 1922' de Baspiskopos, Somurgeler Bakamna bir muhtira sunarak tam bir idari muhtariyet istediklerini bildirdi. Bu teklife gore, mecliste nufus oranma gore Ti.irk ve Rum iiyeler bulunacak, fakat tabii olarak cogunlukta olacagmdan her ti.irlii idari ve siyasi yetki Rumlarm eline gececekti.Papaza verilen cevapta bunun uygun olmadigi bildirildi ( Alasya, 1988: 144 ).

1924' de Ingiltere Basbakam Ramsay Macdonald Avam Kamarasi'nda bir soruyu yamtlarken " Majestelerinin hiikiimeti Kibns' m politik statiisii hakkmda herhangi bir degisiklik dusunmemektedir" demesine ragmen Kibns bir yil sonra resmen bir Ta9 Kolonisi olarak tammr ve gecici olan Kibns Yiiksek Komiserligi mevkisi vali ile degistirilir ( Ross, 1993: 22 ) .

Kibns'

m Ingiltere' ye ilhakuu kabul eden Lozan muahedesi Ingilizler tarafmdan 6 Agustos 1924' te tasdik edilmisti, 1925 yih 10 Martmda Ingiliz Krah V. George Kibns' m statiisiiniin Ingiliz tac kolonisine ( Crown Colony) cevrilmesini ve adaya koloni admm verilmesini saglayan bir ihtira beratnu ( Letters patent ) imza ve Birlesik Kralhgm miihiirii ile tasvip etti ( Storss - O'Brien: 29; Kizilyurek, 1983: 33).

II /

/

31 Temmuz 1920' den beri ada yiiksek komiseri olan Sir Malcolm Stevenson, 1 Mayis 1925' den itibaren valilige tayin edilerek Kibns' m ilk Ingiliz Valisi oldu ( Gazioglu, 1960: 34 ).

10 Mart 1925' de Kibns' m bir " Ta9 Kolonisi" durumuna getirilmesi, Kibns Anayasasmda onemli sayilarnayacak birkac degisiklige neden olmustur. 6 Subat tarihli bir Order in Council ile anayasada yapilan degisiklikler 1 Mayis' ta" Cyprus Gazette" ( Kibns resmi gazetesi ) de ilan edildi. ( Hill, 1952: 427 - 429 ) Buna gore:

yiikseltiliyordu. Fakat bu artis sadece Rumlann ve Ingilizlerin lehine idi. Meclisteki Rum uye adedi 9' dan 12' ye ve hukumetin tayin ettigi resmi uyelerin adedi de 6'dan 9' a yiikseltildi. Turk uye sayisi ise hie bir degisiklige ugramamis, 18 82 anayasasmda oldugu gibi 3 kisi olarak kalnusn. Ingilizler ise resmi uye sayismi 9' a cikarmakla, mecliste Rumlarm mutlak cogunlugu ele gecirmelerini onlediler. Hukumetin tayin ettigi 9 resmi uye ile 3 Turk uyenin birlesmesi ile oylar esit oluyor ve bu takdirde karar meclis baskam olan Ingiliz Valiye kahyordu, Neticede meclisteki Rum uye sayismm arttmlmasi ile Rumlara daha genis bir yetki verilmiyor, 1882 anayasasmm esast ve mahiyeti muhafaza ediliyordu ( Gazioglu, 1960: 59 ).

1 Mayis 1925 tarihli emimameye gore, Mesveret Meclisi' nde 4 yiiksek memur ( Somurge Sekreteri, Bassavci, Defterdar ve Yuksek Komiser ) ile 2 Rum ve 1 Turk ilyeye yer verilir. Atamalarda Kibnslilann kullamlmasi ve Kavanin Meclisi' nin secilmis iiyeleri arasmdan Mesveret meclisi icin 3 ek iiye alma zorunlulugu kaldmldi. Zaten Mesveret Meclisi politik konulan tartisiyordu, ama sadece damsma gorevi vardi, karar alamazdi ( An, 1996: 111 ) .

1931 yihnda, Kibns Rumlan lngiliz Hukumetine karsi isyan ettiler. isyamn belli bash ii9 nedeni vardi; Nedenlerden biri, Ingiltere' nin adada somurgeci bir siyaset izlemesi ve Asya ve Afrika' daki somurgelerinde yaptigi gibi, mahalli muhtariyet konusunda en kucuk haklan dahi Kibns halkma tarumamasiydi. ikincisi, Adamn iktisadi durumunun giin gectikce bozulmasi ve ekonomik krizin baslamasiydi, U9iincusii, Rumlarm Kibns' 1 Yunanistan'a baglamak icin sistemli bir propaganda

yilriitmeleriydi.

Kibns Kilisesi, adamnYunanistan'a ilhakim saglamak amaciyla el altmdan surekli olarak propaganda yapiyor ve isyan icin gerekli ortami yaratmaya calisiyordu, 1931 yilmdaki ekonomik krizin ortaya cikmasi ve Ingiltere' nin tutumu, Ingiliz yonetimine karsi olan hosnutsuzlugu arurmisti. Bunun iizerine Kilise, fiili tesebbuse girismeye karar verdi ( Bedevi, 1966: 173 ).

1926' da Ada'ya vali olarak gelen Sir Ronald Storrs ( ismail, 1986: 59) 'un memurlarla ilgili olarak hazirlanus oldugu vergi tarhlan konusundaki kanun tasansi,

Kibns

Tesrii Meclisi' nde ( Legistative Council) bulunan Rum delegeler tarafmdan reddedilmisti ( Kursad ,Altan, Egeli, 1978:101; Gurel, 1984:136 ). Bunun iizerine

vali bir " Order in Council"e basvurmustu. Meclis uyesi Kitium piskoposu Nikodemos, 17 Ekimde , bir toplantrya 9agrrd1g1 meclisteki Rum uyelerine meclise sunulmak uzere hazirladigi bir bildiriyi okudu. Bu bildiride hedeflerinin Enosis oldugu acikca ortaya 91km1~tI ( Cay, 1989: 26; Serter, 2002: 66 - 67 ). Ayru gun

meclis uyeliginden istifa eden Kitium Pikoposu' na diger rum uyeler de katildi. 21 Ekim gecesi isyan Lefkosa' da basladi. Vilayet Konagma yiiriiyen isyancilar konagi atese verdiler. isyan adanm her yanma yayildi. Sonunda, Kitium pikoposu ile diger arkadaslan adadan siirilldiller. Isyan bir hafta icerisinde bastmldi ( Gazioglu, 1994: 36 ).

1931' de gerceklesen isyan hareketiyle Ingiliz Hukumeti, 12 Kasun 1931 tarihli bir kararla Kavanin Meclisi' ni lagveder ve yasama yetkisi valiye verilir. Sorumlu yerel yonetimler ve diger secimle isbasina gelen kurumlarm faaliyetine de son verilir ( An, 1996: 116 ). Hukumet, bu sert tedbirler yanmda baska tedbirler de almisti; Yunanistan' m Kibns Konsolosu Alexis Kyrou bu isyanda rolu oldugu gerekcesiyle Yunanistan'a geri gonderildi, Siyasi partiler kapatildi. Basma sansiir kondu. Okullarda Turk ve Yunan tarihinin okutulmasma son verildi. Muhtarlann secim yerine hiikiimet tarafmdan atanma zorunlulugu getirildi. izinsiz bayrak cekilmesi yasaklandi ( Gurel, 1984: 141; Cay, 1989: 27).

1933' te vali, bir " Darusma Meclisi" kurdu. Bu meclisin uyelerinden 4'ii Rum ve 1 'i Tiirkten ibaret olmak uzere 5 iiyeden olusmaktaydi. Kilise 1931' deki isyanda organizator oldugu icin bu mecliste yer almarmsti ( Alasya,1988:145).

Biiyiik kasabalan temsilen, gayri resmi esraftan secilen kisiler sunlardi: Maguda' dan Mihalakis J. Louzidis, Baf' tan Neofitos Nikolaidis, Leymosun' dan Paul Pavlidis, Lefkosa' dan A. Triantafillidis ve Magusa' dan Mehmet Zeka Bey. Damsma Meclisi' nin Kibnsli uyeleri, yasa taslaklan, yilhk tahminler, anayasanm yeniden diizenlenmesi sorunu ve benzeri konulan goruserek dusuncelerini bildireceklerdi. Bu organda gorev almayi kabul eden Rumlar, fanatik unsurlar tarafmdan derhal halk dusmam olarak damgalanrr ve hatta eski Kavanin Meclis iiyesi ve hukumetle isbirligi yapmak isteyenlar arasmda ileri gelenlerden biri olan A. Triantafilidis 13 Ocak 1934'de oldurulur ( An, 1996: 116; Cay, 1989: 28 ).

1931 Isyam sonunda adada Ingilizlerin uyguladigi bu sert idare II. Dunya Savasi sonlanna kadar devam etti ve 1943 yilmdan itibaren hafifletilmeye baslandi (Gazioglu, 1994: 37).

iNGiLiZ YONETiMi DONEMiNDE KIBRIS TURKLERiNiN SiYASi

ORGUTLENMESi

Adamn Ingiltere'nin eline gecmesinden sonra Rumlarm Enosis faaliyetlerini yogunlastirmasi, Kibns Turk halki arasmda buyuk endiselerin dogmasina neden olmustur.

Bir yandan kilise, bir yandan da sayilan lO'u asan Rum gazeteleri Enosis'in gerceklestirilmesi icin surekli caba icinde bulunuyorlardi. Bu durum karsismda Turk aydmlan l880'li yillann sonuna dogru Osmanh Kiraathanesi'ni kurdu.

Bu orgutun belli bir tuzug-U, kayith uyeleri olmamasma ragmen bir siyasi orgutlenme niteligi tasimaktaydi. Bugiln elimizde bulunan ve en eski Turkce gazetelerden biri olan Zaman Gazetesi Kiraathane- i Osmani'nin yaym orgarn olarak ortaya 91km1~t1 ( Ismail, 1998: 15 ).

Kiraathane- i Osmani' de toplanan aydmlann goruslerini daha iyi anlamak icin cikardiklan " Zaman" Gazete' sinin

su

yaym ilkelerine bakrnak gerekmektedir:

•

Ingiliz Somurgeciligi ile savasmak

Ulusal bilinci ayakta tutmak, Anavatana guven ve baghhgi devam ettirmek, Kibns sorununu yalmz Rumlann bakis acismdan dtinyaya duyurmaya calisan

kalabahk Rum gazeteleri ile savasmak Enosis' e karsi durmak,

Dunya kamuoyuna, Turklerin sesini duyurmak

Turk Toplumunu her alanda kalkmdirmak, Turk esnafve iscilerinin haklanm korumak.

Turk ahlak ve egitimine hizmet etmekti ( Fevzioglu, 1998: 12 ) .

Rumlarm orgutltl Enosis kiskirtmalanna karsin ilk orgutlu Turk hareketi 10 Aralik 1918'de toplanan Meclis - i Milli idi. Meclis - i Milli'nin temel amaci, oncelikle I. Dunya Savasi boyunca suskun kalan Kibnsli Ttirklerin ulusal varhgmi icte ve dista duyurmakti.

•

•

•

•

•

•

0

zamanki Kibns Muftusu

Haer

Hafiz Efendi'nin baskanhgi'nda, adanm her tarafindan gelen temsilcilerle bir " Meclis - i Milli" ( 1. Ulusal Lefkosa Kongresi) olusturuldu. " Meclis - i Milli", u9 gun suren toplanti sonunda aldigi bir kararla, adanm yeniden Osmanh idaresine verilmesini talep etti. Aynca, Kibns Rumlanmn Enosis faaliyetlerinin Kibns Turklerince

endise

ile karsilandiguu belirterek, Paris'te toplanacak Bans Konferansi'na Kibns Turklerini temsilen

Haci

Hafiz Ziyai Efendi'nin adadan cikmasina izin vermedi. Bu kisa omtlrlti Meclis, Krbns Turklerinin ilk meclisidir denebilir ( Serter, 2002: 63; Yolak, 1989: 29 ).

Kibns Tnrkleri'nin bir siyasal parti kimligindeki ilk orgutlenmesi 1924 yilmda " Kibns Turk Cemaat - 1 islamiyesi" adh orgiit oldugu bilinmektedir. Miiftii ve ogretmen

Haer

Hafiz Ziyai Efendi tarafmdan kurulan bu orguttm amaci, kendisinden once kurulan Osmanh Kiraathanesi ve Meclis - i Milli gibi, '' Kibns Turklerinin tehlikede olan varhgmi ve

gelecegi

ile cikarlanm korumak" tir ( ismail, 1986; 72 ).

30 Kasim 1926'da adaya vali olarak gelen Sir Ronald Storrs, ada Turklerinin haklanm bir bir ortadan kaldirmaya ve Turklere karsi aymmcihk uygulamaya baslamisti.

Diger

yandan <la valinin yonetiminde cahsan Kavanin Meclisi'nde Turk uyelerin saytsi azaltihyor ve Turk Halkmm sesinin mecliste gii9H.i bir sekilde yansimasi engellenmek isteniyordu. Bundan da

onemlisi, secimlerde,

ingiliz somurge ycnetiminin destegini alan Ingiliz taraftan adaylar

seciliyordu.

lste boyle bir ortamda; 1930 yih secimleri yaklasirken, Ingiliz yonetiminin aymmct 'tutumuna ve Turk toplumunun haklanmn gasbedilmesine karsi

mucadele

etme

geregine

inanan Kemalist Kibnsh Turk aydmlar, Mehmet Necati Ozkan'in ( Misirhzade )

onderliginde "

Milli Cephe Partisi" ni kurdular. Bu grubun temsilcilerinden olusan Halkcilar listesi ile, 1930 yih Kavanin Meclisi secimlerine katildilar. Parti, 2. Diinya Savasi kosullan nedeniyle faaliyetlerine son verdi

1931 lsyam nedeniyle, 1940 yihna kadar dondurulan siyasi faaliyetler, bu tarihte Belediye secimlerinin yapilmasma izin verildigi icin yeniden bir canlanma icine girer. 1930 secimlerinde Kavanin Meclisi'ne secilen Milli Cephe'nin onderlerinden Necati Ozkan ve

Fadil

Korkut bir grup, Dr Fazil Kucuk ve Necmi A vkiran da bir baska grup olarak secime katilrmslardi. Bu gruplar 1942 yilmda bolnnmeye son vermk icin Av. Fadil Korkut baskanhgmda birlestiler. Boylece KATAK ( Kibns Adasi Turk Azmhklar Kurumu) kurulmus oldu. KATAK, Kibns'ta kurulan ilk Tiirk partisidir ( ismail,1998: 32 ).

KAT AK, 1913 yilmda kurulan ve daha sonra etkinligini yitiren " Cemaat - 1

Islam Teskilan" ndan sonra, otuz yilhk bir sure sonrasmda kurulan ikinci orgut oluyordu. KATAK, Kibns'ta ayn bir Turk varhgmm oldugunu ve Kibns Tiirklerinin Enosis'e karsi ciktigim kamtlamasi ve diinyaya duyurmasi amaclanm temel ilke olarak benimsemisti. KAT AK, kisa bir sure icinde adarun dort bir yarunda orgutlenirken, Kibns Turk halkmm da umut bagladigi bir kurum haline gelmisti ( Akkurt, 2000: 17 ). KAT AK, tiiziigii ve progranu olan bir siyasal orgutlenmeydi. Daha onceki orgutlenmelerden farki da, kendine politik hedefler secmesiydi

( Fevzioglu,

1998; 23 ). Ancak partinin kurulmasmdan kisa bir siire sonra takip edilecek siyaset konusunda, iiyeler arasmda ciddi fikir aynhklarmm ortaya cikmasi iizerine Dr. Fazil Kucuk ve arkadaslan, 12 Nisan 1944'te KATAK'tan aynlarak KMTHP ( Kibns Milli Tiirk Halk Partisi )' ni kurdular. 1948 Ytlmda KATAK ile KMTHP, Kibns Milli Turk Birligi adiyla birleserek, partinin genel sekreterligine Dr. Fazil Kucuk getirildi ( Metin, 1959; 193).

Kibns Rumlannm Enosis miicadelesini luzlandrrmalan, Kibns'taki tiim Turk kurum ve kuruluslanmn " Kibns Turk Kurumlan Federasyonu" adi altmda birlesmelerine neden oldu ( 1949 ). Federasyon baskanligma Faiz Kaymak getirildi. 1957 Yiluun sonlannda da Bassavcihk gorevinden istifa eden Rauf R. Denktas, Federasyon baskanligma getirildi ( Serter, 2002: 74 ).

1960' A KADAR SiYASi ALANDA SUNULAN PLANLAR

ikinci Diinya savasi' run uyandirdigi demokrat dusunceler Kibns'ta da kendisini hissettirmeye baslamrstir. Bunun tizerine somurgeler bakanhgi Kibns'ta demokratik bir idare kurma isini Lord Winster'a vermistir ( Metin, 1959:194 ).1946 Yilmda, Kibns Valiligine Lord Winster tayin olundu. Yeni Vali, Kibns Anayasasmda reformlar yapmak uzere tesebbuse gecti ( Akkurt, 2000: 18 -

!

9 ). Bu arada Ingiliz Hukumeti , 1931 yilmda cikanlan kilise kanunlanm feshetmis, surgune gonderilenlerin tekrar Kibns'a donmelerine izin vermisti ( Gazioglu, 1960: 66).

Vali adaya geldikten sonra bir Danisma Meclisi olusturur. Bu Meclisin gorevi, vali tarafmdan sunulacak olan onerileri gorusmek ve gorii~ bildirmektir. Meclisin karar alma veya

istedigi gibi

bir anayasa yapma yetkisi yoktu. Meclis 19 kisiden olusacakti. Bu tlyelerin sadece 4'ii Turk olacakti. Turklerin bunu protesto etmeleriyle Turk iiyelerin

sayrsi

7' ye cikanldi. Rumlar 12

uyeye

sahipti. Bu meclisi, milliyetci Rumlar ve kilise desteklemedi. Sadece solcu Rumlar istirak etti. Bu Damsma Meclisi, Belediye baskanlanndan, kurum ve kuruluslann, isci Birliklerinin, Ticaret Odasmm temsilcilerinden meydana gelecek ve Meclise Kibns Bashakimi Sir Edward Jackson baskanhk edecekti ( ismail,1986: 73; Gazioglu, 1960: 67; Nikos Kraniotis: 13 ).

Damsma Meclisi ilk toplantisim Bashakim Sir Edward Jackson baskanhgmda 7 Kasun 1947 'de yapar. Bu toplantida baskan, Ingiltere' nin adaya uygulamak istedigi muhtar idarenin esaslanm aciklar. Ancak bir cogunluk olusturan

8

Rum delegenin, daha baslangicta self - government , yani meclisin yetkilerinin tam bir muhtar idare anayasasi hazirlamasi, konusunun tartisilmasinda israr etmesiyle olumlu bir sonuc ahnmasi umudu azahr ( An, 1996: 121 ).

Bu plana gore bir azmhk- cogunluk sistemi kurulacak. Meclis Baskaru, Meclis uyeleri dismdan Vali tarafmdan secilecekti. Yurutme orgarunda Ingiliz V ali tarafindan atanmis uyeler olacakti. Genel yurutme sorumlusu, Ingiltere Hukumeti' nin temsilcisi olarak Vali olacakti. Y eni anayasa icerisinde valinin korunmus ozel haklan ve vetosu olacakn.

Kavanin Meclisi'nde, azmhklann da yeter sayida temsilcileri bulunacakti. Aynca azmhklan ilgilendiren her yasa, Ingiliz hilldimetinin onaymdan gececekti ( Ismail,

1986: 74).

13 Kasun tarihinde yapilan toplantida Rum uyelerin ileri gelenleri ( G. Klerides, Lefkosa Belediye Baskani ve Ploudi Servas , Limasol Belediye Baskaru, ) aciklanan anayasarnn 90k yetersiz oldugunu ileri surerek tam bir muhtariyet talep ettiler. Anayasarnn butun idari ve icrai yetkilerin valinin elinde kaldigmi belirttiler.

Turk uyeler ise onerilere daha olumlu yaklasnuslardir. Onlara gore, Turk toplulugunun Rum cogunlugunun eline teslim edilmemesi gerekmektedir. Bundan dolayi " otonomy" veya "full self government" i reddediyorlardi ( Gazioglu, 1960: 73).

6 ay sureyle cikmaza giren gorusmelere yeniden baslamak icin V aliye gonderilen 7 Mayis 1948 tarihli bir hilldimet bildirisi ile, anayasal reform icin 7 Kasim 194 7' de Meclis tarafmdan hazirlanan plan temeli iizerinde yeni oneriler yapihr, 1948 yilmda bu kez Jackson Plaru diye bilinen ikinci bir muhtariyet plarn taraflara sunulur ( An, 1996: 121 ).

Bu yeni anayasaya gore, " Y asama Meclisi" kurulacak ve iiyeler secimle belirlenecekti. Yasama Meclisi'nde kat'i bir cogunluk olacak, memur olan tabii uyeler mumkun oldugu kadar az sayida bulunacakti. 22 secilmis uyenin 18'i Rum ve 4'ii Turk olacakn. Resmi uyeler somurge mustesan, bas saver, kidemli kaymakam ve defterdar olmak uzere 4 kisiden olusacakti. Meclis Baskam uyeler disinda Vali tarafindan tayin edilecekti. Baskanm yasama konularmda oy hakki olamayacak, fakat oylann esitligi halinde oy kullanmasinm dogru olup olmayacagi hakkmda Damsma Meclisi tavsiyelerde bulunabilecekti.

Yasama Meclisi, Ada' run statiisii haric, her konuyu muzakere edebilecekti. Disisleri, savunma, azmhk haklan ve anayasa tadili teklifleri meclise gelmeden once baskan tarafmdan validen mutalaa ve muvafakatma arz olunacaktir. Valiye yasama sahasmda kamu yaranna haklar tanmacaktir.

Icraat islerini vali yurutecek ve kendisine bir lcraat meclisi yardimci olacaktir. icraat Meclisi'ne, Yasama

Meclisi'nden 3

Rum ve 1 Turk iiye katilacak ve resmi memurlar da kanlacaktir.

Icraat Meclisi uyeleri devlet dairelerinin mtistesan olacak: ve emirlerindeki dairelerin eahsma esasmi tesbit edeceklerdir ( Alasya, 1988: 147 ). Bu Anayasa tasansi

10

Rum, 7 Turk ve 1 Maronit'ten olusan bir kurulda 20

Mayis

19482'de gorii~illdii. Ancak: Rumlar, " Self Government"i savunarak: bu tasanyi geri cevirirken, Turk uyeler, Rauf R. Denktas, Hasan Sasmaz, H. Irfan ve Kenan Bey'ler ise " teklif edilen plamn Turk cemaatinin cikarlanna uygun ve bu safhada ideal bir plan" oldugunu

soyleyerek

plaru destekleyeceklerini aciklarruslardir (

Ismail,

1986: 75).

Rumlann plaru reddetmesi uzerine vali Lord Winster, Londra ile gorustnkten sonra 12 Agustos 1948'de Meclisin dagildigmi aciklar, Kendi

sectigi

bir damsma Meclisi aracrhgi ile adayi istedigi gibi merkezden aldigi talimatlara gore

yonetmeyi

surdurur ( An, 1996: 123 ). 1948'den sonra Kibns kilisesi tarafmdan yaratilan hava, Kibns Rumlannm ne sekilde olursa olsun hie bir muhtar idareyi kabul etmeyecekleri ve sadece ilhaka razi olacak:lan izlenimini birakiyordu. Bunun icin 1948 'den 1954 yihna kadar gecen 6 yd icerisinde Ingiltere Hukumeti muhtariyet meselesini bir daha

gtmdeme

getirmemistir ( Gazioglu, 1960: 82 ).

1950'1i yillar, ingiltere'nin ada uzerindeki egemenliginin ve

Kibns'm

gelecekteki siyasi ve hukuki statustlntin

yogun

olarak: tartisrldigi yillar olmustur,

Ingiltere

onceleri " Self Goverment" cercevesinde bir yoziim onerisiyle ortaya cikmrs ve Kibns uzerindeki egemenligini Kibnshlara ozerklik vererek surdurmeyi planlannsnr. Ne ki " self Government" onerisi, somurgeciligin hizla tasfiye bir

donemde

milletlerarasi destek bulamamis; Kibnsh Rum orgutler Enosis hedefine

yonelik

silahh eylemlere girismistir. ( Denktas, 1986: 8)

Kilise, 1950 yihnda bir ilhak: plebisiti hazirlayarak Kibns Rumlanrun % 96' smm ENOSiS lehine oy kulland1guu burun dunyaya ilan etmistir

1954'de

cok

alevlenen ve bir tehlikle arzetmeye baslayan ilhak: kamyanyasma engel olmak: arnaciyla Ingiliz Hiikiimeti, adaya muhtariyet verme teklifini yeniden gundeme getirmistir, lngiliz Somurgeler Bak:aru yardrmcisi Hopkinson parlamentoda yaptig; konusmada hiikiimetin yeni bir anayasa teklifi niyetini aciklarken, adarun el degistirmesinin asla

soz

konusu olmayacagllll da sert bir dille ifade

etrnistir

Kibns Rumlan, Adamn asla el degistirmeyecegi beyam karsismda Somurge

yonetiminin 1954 yihnda sundugu yeni bir muhtariyet plamm reddederek, sorunu

ayru

yil

Birlesmis Milletler'e goturmeyi tercih etmislerdir. ( ismail, 1986: 76 ). 1950

yilmda Baspiskopos secilen Makarios III. ( Fevzioglu, 1998: 27 ) Yunanistan'a

giderek Basbakan Papagos'u bu konuda ikna etmis ve Yunanistan'm daimi delegesi

Birlesmis Milletler Genel Sekreterligine Kibns halkma " Self - Determinasyon"

hakkmm tanmmasim isteyen talebinin gundeme ahnmasuu istemistir. Gundeme

almdiysa da sonunda ilgili devletlerin meseleyi aralannda bansci yollarla cozmesi

karanna vanldi. Boylece 1954 Anayasa teklifi de sonucsuz kaldi (Alasya, 1988:148).

Rumlann bu faaliyetlerini ABD de desteklemekteydi. Orta - Dogu' daki petrol

yataklan ve bolge tilkeleri ilzerinde nufuzunu artirma cabasi icinde olan ABD,

bolgede en etkin devlet olan lngiltere ile cikar aslmda bir cikar cansmasi

icerisindeydi. ABD, bu nedenle Yunanistan'i da yamna cekmek icin enosis'i

destekler bir durumda goruluyo, lngiltere' nin Orta - Dogu ile ilgilenemeyecek

sekilde Kibns isiyle mesgul olmasim istiyordu.

lngiltere bu durum karsismda, Kibns'taki Turklerin gelecegi ve Kibns'm

stratejik durumu acismdan Kibns ile yakmdan ilgilenen, ancak uluslararasi

anlasmalara olan baghligi nedeni ile Kibns'taki gelismelere taraf olmamaya cahsan

Turkiye' yi de soruna dogrudan taraf yapmayi bir cikar yol olarak gordu. Bu

durumda Yunanistan, Enosis talebi karsismda Ingiltere, Kibns Tiirklerini ve Turkiye'

yi kendi yarunda taraf olarak bulacakti ( ismail, 1986: 77 ). Ingiltere' nin o andaki

genel siyaseti, yukselen Arap Milliyetciligine karsi Orta - Dogu' daki petrol

cikarlanm savunmak amaciyla, kendisine somurge iliskisiyle bagimh bulunan

Kibns' a hayati cikarlannm ( Orta Dogu petrolleri ) zarar gormemesi icin kurdugu

stratejide bir yer vermeye dayamyordu. Bu nedenle Kibns'r artik surduremeyecegi

tam bagimhhk iliskisinden bir yan - bagimhhk statusune dogru kaydirmahydi

Birlesmis Milletlerin karan Kibns uyusmazhgmi sona erdirmemis, aksine ada

icinde ve Yunanistan'da enosis lehine hareketler daha da artmistir. Bu durumda

Ingiltere Hukumeti, uyusmazhgm il9 ilgili devlet, Turkiye, Ingiltere ve Yunanistan

arasmda 9oziimlenmesi icin Londra' da bir konferans toplamaya karar verir.

( Gonlubol, 1993: 340 ) Konferansta, Turkiye'yi temsil eden heyetin basmda Disisleri Bak:aru Patin

Rii~tii

Zorlu vardi. Yunanistan'i temsilen Yunan Disisleri

Bak:aru, Stefanopulos ve Ingiltere'yi temsilen de Harold Mac Millan

'm

onderligindeki heyetler kattlnuslardir ( Gazioglu, 1960: 91 ).

Konferans1'm birinci bclnmu 29 Agustos 1955'te acildi. Delegeler

goruslerini bildirdiler. Turkiye, statiikonun devamuu, ak:si halde Turkiye'ye ilhak:

edilmesini, Yunanistan ise Kibns'a kendi kaderini belirleme ( Self- detenninasyon)

hakki tamnmasim yani Rumlann cogunlukta olmasmdan istifade ederek Enosis'i

gerceklestirmeyi

istemistir (

Serter, 2002: 95 ). Ingiltere, Londra Konferansr' nda

Disisleri Bak:aru MacMillan'm adim tasiyan bir plan sunmustur.

MacMillan plaruna gore cogunluga dayah bir Meclis olacakti. Kibnsh olacak:

olan Basbakan, V

ali' nin de

onayr

ile Meclis tarafmdan secilecekti. Bu arada

belirlenen bazi konularda Turkiye, Yunanistan ve Ingiltere tarafmdan olusturulacak

bir "

09Iu

Komite" karar verecekti ( Fevzioglu, 1998: 29 ).

Muhtariyetle ilgili bu teklifin esaslanndan anlasilacagi gibi

Ingiltere,

Kibns'ta

Malta adasuu

omek

olarak: ayni mahiyette bir Self - government idaresini

uygulamayi dusunrnekteydi ( Gazioglu, 1960: 99 ).

Ancak:

bu oneri hem Yunanistan, hem de soruna henuz kapsamh olarak:

ginneye

hazir olmayan Menderes Hiikiimeti tarafmdan kabul edilmedi ( ismail, 1986: 78 )

Konferanstan sonra Y

unanistan yeniden Birle~mi~ Milletlere basvurdu ( 23 Eylill

1955 ) Ancak: sorunun BM'de gorusulrnesi reddedildi. Bundan sonra Kibns'taki

durum daha da gerginlesti.I Nisan 1955'te faaliyete baslayan EOKA, tedhis

hareketlerini artrrrmsti. Ingiltere Hukumeti ise bu durum kar§1smda

Maresal Sir John

Harding'i olaganustu yetkilerle Kibns

Valiligine

atar ( Serter, 2002: 95 ).

ingiltere' nin Kibns Valisi Maresal Harding, tedhis eylemlerinin artmasi

iizerine basta Makarios olmak:

uzere Rum liderleriyle " Self - Government " tlzerinde

anlasmaya

cahsn.

Kibns Rum liderlerinin " Enosis"

dismda

herhengi bir gorusmeye

yanasmamalsn uzerine Ingiliz idaresi baspiskopos Makarios, Girne Metropoliti

Kyprianu ve

diger

Rum liderlerini Atina'ya gitmek uzere iken tutuklatarak Hint

Okyanus'undak:i Seychelle Adalan' na siirdii ( Oberling, 1987: 46 ).

1956 senesinde ingiltere Hukumeti, Kibns icin bir anayasa hazirlamak uzere anayasa uzmaru Rt. Hon. Lord Radcliffe'i gorevlendirir ( Metin, 1959: 201). Hukumet, Radcliffe' den bazi sartlara uymak uzere bir anayasa tasansi icin tavsiyelerde bulunmasmi istemistir:

1. Anayasarun devami stiresince Kibns'm Ingiliz hakimiyeti altmda kalmasi. 2. Kibns'm bir

us

olarak kullamlmasi, Kralice hukumetinin beynelmilel

teahhutlerinin ve Orta - Dogu'daki ingiliz menfaatlerinin korunmasi ve

Birlesik Kralhk ile muttefik olan ve ona

bagh

bulunan diger devletlerin

menfaatlerinin

gozetilmesi.

3.

D1~ Isleri, savunma ve ic guvenligi

teskil

eden butun konular ya Kralice

Hukumetinin ya da valinin yetkisinde birakilacak.

4.

Bu sartlara tabi olmak suretiyle anayasa, Liberal Demokrasi prensiplerine

dayanacak ve Kibns halkmm secilmis temsilcilerine genis bir sekilde

selahiyetli bir muhtariyet verilecektir. Ayru zamanda adadaki muhtelif

cemaatlerin, dinlerin ve irklann

ozel

cikarlanm hakkiyle korumak icin lazirn

gelen istisnai tahditler, tedbir ve garantileri ihtiva edecektir ( Gazioglu, 1960:

131).

Lord Radcliffe' in hazirlanus

oldugu

anayasa tasansi 19 Arahk 1956' da

aciklandi. Bu tasanya gore; Vali, disisleri, savunma ve guvenlikle ilgili yetkileri

yanmda adadaki askerlerin ve emniyet guclerinin komutam olacakti. Vali

kendisine bir muavin tayin edecek; anayasarun ongord-Ugu yetki ve

odevlere

sahip olacakti. Basbakan, bakanlar ve Yilksek Y

argiclar vali tarafindan atanacak.

Bir Kavanin Meclisi olusturulacak ve bu mecliste sorumlu olan " Kabine

vekilleri" bulunacaktir. Kibns'm idaresi icin gerekli kanunlan yapmak Kavanin

Meclisi 'ne aittir. Kanunlan vali tasdik edecek ve valinin onaylamadigi

hie

bir

yasa tasansi kanunlasmayacakti. Maarif yonetimi ile radyo yonetimini de vali

atayacakti. Vali

istedigi

zaman olaganustu hal ilan edebilecekti ( ismail,1986:80;

Metin, 1959: 202 ).

Turkler

bakimmdan Radcliffe tasansmm

ozelligi

Kibnshlann idaresine

birakilan alanlarda da Ttirklere aynca bir

cesit

muhtariyet tamnnus olmasiydi,

Bu, muhtariyet idarenin her bolumunde

gozontme

almrmstir.

llkonce

kismen

secim ve kismen tayinle uyeleri tesbit edilecek 36 kisilik Yasama Meclisi'nde 6 uyelik Turklere aynlnusti. Bu 6 iiyeyi, Turk cemaati Turklere mahsus ayn secim listesinden sececeklerdi. Turklerin isleriyle ilgili kanunlann kabulu icin Turk milletvekillerinin oylanmn 2/3 'sinin saglanmasi gerekiyordu. Yasama Meclisi'nin baskan veya baskan vekili bir Turk milletvekili olacak, hillctimette de Turk islerine bakacak bir Turk bakam bulunacakti. Turk isleri, ahval - i sahsiye, din, vakiflar, egitim ve kultur kurumlan olarak tesbit edilmisti ( Gonlubol, 1993: 351 ).

Yuksek Mahkeme ve Guvence Mahkemesi kurulacak, gorevli yargiclar esit sayida Turk ve Rumlarda olusacak, Basyargiclar ise tarafsiz olacak. Guvence Mahkemesi, azmhklann haklanyla ilgilenecek.

Yunanistan, tasanmn tum Kibns'a Self - determinasyon hakki tammadigim bildirerek" Radcliffe Anayasasi" m reddettigini acikladiktan sonra, Turkiye Basbakani Adnan menderes, 28 arahk 1956 tarihinde toplanan Buyuk Millet Meclisinde yaptigi konusmada, Taksim tezinin, Turkiye hukumetince kabul edildigini acikladu Fevzioglu, 1998: 31 ).

Rum tedhisi Ada' da siddetini daha da artirrmsti, Bunun uzerine Ingiltere harekete gecmek zorunda kahr. 1957 yih basmdan itibaren EOKA'ya yonelik Ingiliz baskisi kisa zamanda sonuc verir. Bir 90k tedhis lideri ya yakalamr ya da oldiiriilur. Bunun uzerine EOKA 14 Mart 1957 tarihinde Makarios'un serbest birakilmasi karsihgmda tedhis eylemlerine son verecegini aciklamak zorunda kaldi. lngiltere ve Yunanistan birbirlerini suclamak suretiyle meseleyi ayn ayn Birlesmis Milletlere goturduler ( 18 subat 1957 ). Bu arada 20 mart 1957'de Nato Genel Sekreteri Lord Ismay, Kibns konusunda arabuluculuk yapmak uzere taraflara muraccat etti ( Cay, 1989: 42 ).

Nato' nun arabuluculuk teklifi, ingiltere'de oldugu gibi Turkiye'de de iyi karsilandi. Yunanistan ise, Makarios'un serbest birakilmasi ve ancak onunla Kibns2m istikbalinin miizakere edilmesini talebederek Nato' nun teklifini reddetti. Yunanistan'a gore bu yapilmadigi takdirde, Nato' nun arabuluculugu hicbir ise yaramayacakti.

1957 yazi sonunda vali Sir, John Harding'in 2 yilhk gorev suresi bitmisti. Bunun iizerine 21 Ekimde gerek ingiltere2de gerekse Kibns'ta yaymlanan bir tebligde Harding'in yerine, Jameika valisi ve baskomutan Sir Hung Foot'un tayin edildigi bildiriliyordu.

Tedhisciligin durdurulmasi icin Makarios, Ingiliz Hukumeti' nin istedigi sekilde bir beyanatta bulunmadigi halde 28 Mart gunu Kibns'a donmemek uzere serbest birakildi.Makarios'un serbest birakilmasiyla baslayan yeni devre diplomatik temaslarla gecti. Bu temaslar Turkiye, lngiltere ve Yunanistan arasmda yapihyordu. Cesitli gorus aynhklan ve fikir teatileri icinde gecen bu devrede, Ingilizleri olaganustu hal kanunlanmn bir kismmi bagislayarak havayi yumusatmaya cahsti. Fakat Ingilizlerin ii9lii konferans gayretleri bosa 91kt1. Zira Yunanistan pesin garantiler ileri siiriiyor ve self determination prensibinin onceden kabulunu istiyordu ( Gazioglu, 1960:146- 147 - 148).

EOKA' run teror eylemleri butun hizryla surerken, bu kez Basbakan MacMillan 1958 yihnda yeni bir plan hazirlar. MacMillan'a gore planm amaclan soyle ozetlenebilir:" ... Birlesik Kralligin uluslararasi sorumluluklanm yerine getirebilmek icin gerekli olan lngiliz us ve tesislerini korumak, hayati bir bolgede Birlesik Kralhk ve muttefikleri arasmdaki isbirligni kuvvetlendirmek. ... "

( Erim, 1977: 81 ).

MacMillan, 19 Haziran 1958'de hazirlamrs oldugu plam aciklanusnr. Bu plan, genel olarak Kibns'taki Turk ve Rum camaatler ile Ingiltere, Turkiye ve Yunanistan arasmda bir ortakhk kurulmasma dayamyordu ( Serter, 2002: 97 ). Plan Kibns'm gelecegini kesin olarak tesbit etme yerine yedi yil devam edecek gecici bir yonetimi ongoruyordu, Y edi yilhk devre bittikten sonra lngiltere adanm egemenligini Turkiye ve Yunanistan ile bu devletler de istedigi takdirde paylasabilecegini ifade ediyordu. Y edi yilhk gecici devrede Ingiltere, Ttirkiye, Yunanistan ve Turk - Rum cemaatleri arasmda yapilacak isbirligine dayanan ii9lii bir yonetim kurulacaktir. Kibns'm disisleri, savunma ve i9 guvenligi Radcliffe tasansmda oldugu gibi Ingiltere tarafindan tayin edilerak bir valinin mahfuz yetkisine birakihyordu. Y almz MacMillan planmda valinin bu isler icin

Turkiye ve Yunanistan'm tayin edecegi birer temsilci ile istisare edecegi

ongorilhn~tii ( Gonlubol, 1993: 359 ).

plana gore herkes cift tabiyetli olabilecek, Turk ve Rumlarm isteklerine

gore, ingiliz uyruguna ilaveten Turkler icin Turk, Rumlar icin de Yunan

uyruguna girme hakki tanmacakti ( ismail, 1986: 81 ).

Kibns'ta biri Turk milletvekillerinden, digeri Rum milletvekillerinden

olusacak iki Temsilciler Meclisi kurulacak. Her meclis, kendi halkim ilgilendiren

sorunlarla mesgul olacakti. Cemaat islerinden baska adanm genel yonetim isleri

valinin baskanligmda Turkiye ve Yunanistan temsilcileri ile Rum cemaat

meclisinden 4 ve Turk cemaat meclisinden 2 uyeden kurulu bir konsey tarafmdan

yurntulecekti ( Serter, 2002: 97 ).

MacMillan bu plfuu kabul ettirmek icin Ankara ve Atina'ya bildirmis,

her iki hukumet de bunu kendi menfaatlerine uygun bulmayarak reddetmistir.

Ada hakkmdaki siyasi cikmazi mutlaka halletmeye karar vermis olan

ingiltere Basbakaru MacMillan 19 haziran 19~8 tarihinde ikinci MacMillan plfuu

denilen belgeyi bizzat Ankara ve Atina'yi ziyaret etrnek suretiyle ilgili

hukumetlere aciklamrs, plan uzerinde gonismeler yaprmstir.Maclvlillan plamm

iki konuda degistirmistir, Bu degisiklikler, Turkiye ve Yunanistan temsilcilerinin

vali baskanligmdaki konseye katilmasmdan ve cifte tabiyyet esasmdan

vazgecilmesidir. Birinci degisiklik icin temsilcilerin daha serbest olarak

gorevlerini yapabilmeleri gerekcesi belirtilmis, ikinci degisikligin de hukuki

guclukleri gidermek icin

yapildigi

soylenmistir ( Gonlubol, 1993: 362 ).

Fakat Yunan Hukumeti bu plam da reddetmis, Turkiye Hukumeti ise Taksim tezi

esas ohnak uzere yeni ortakhk planuu kabul ederek adaya temsilci tayin etmeye

karar vermistir, Bu karar uzerine Turk temsilciligine orta elci payesiyle Lefkosa

Baskonsolosu-Burhan Ism tayin edilmis ve 1 Ekim 1958 tarihinde fiilen ise

baslarmstir ( Metin, 1959: 207 - 208 ).

Planm 1 Ekimden itibaren uygulamaya konmasi turkiye ve Kibnsh Turkler

arasmda memnunlukla karsilandi. Fakat Rumlar planm uygulanmasuu sabote

etmek icin mitingler, grevler, protesto gosterileri ve teror eylemleri duzenlediler.