D O Ğ U D A K İ T A P S Ü S L E R İ N D E N B İ R K I S I M G E Ç M E L E R
H A K K K I N D A Prof. Dr. A. Süheyl Ünver Yullardanberi süren araştırmalarımız esnasın-
da kitaplarda; metin dışı yapılan eski süsle- rin kenarlarında ve münasip yerlerinde kenar ve iç suları başlıklar ve zahriyelerde, bir takım geç- melere rastladık. Bunu Selçuk geçmeleri diye ad- landırarak ibir dosya halinde topladık. Aralarında bazı farklar gösterenleri meselâ geçmeler arasında dört köşeli boşluklar bulunanları ayırdık. Ayırma- mızın sebebi sayıları yüze varan ve yalnız yuvar- laklar ve etrafında kıvrım ve düz hatlar farkla- riyle çeşit'-er gösteren en mükemmellerinin Ana- dolu'da Selçuklar tarafından yapılanlardan başka bi rkarakterde olmalarından ileri gelmektedir.
Bunları da ayrı bi ryazımızda ele alacağız, ve Sel- çuklara has olan ince ve zevkli hususiyetlerinden ayrıca bahsedeceğiz.
Bu yazımızda ayırdıklarımız arasında her ne kadar Selçukların yaptıklarından da varsa da İs- lâm ülkelerinin her birinde dikkatli veya dikkatsiz bir işçilikle yapılmış olanları ayırdık. Bu tarz her nedense bizde az tutunmuştur. Fakat ona rağmen yapılmıştır. Özelliklerini diğer yerlerde olduğu gibi bozmamağa itina göstermişlerdir. Maamafih dikkatle burada işaret edeceğimiz yapjliş farkla- riyle bunların en güzellerini vücude getirmek ve hattâ .bunlardan örnek alarak ayni esaslar dahilin- de yenilerini yapmak imkânları vardır. O mânâca bunlar taklit olunmakla kalınmaz, yeni örnekler yapmağa vesile teşkil ederler.
Bu süslerin biı noktası ve okunma usulü, ya- ni anlamak voüyle çizmek usulleri vardır. Çünkü bu bilinmezse fena işçilik ile yapılanlar yanlış an- laşılabilir ve yanlış kopya edilebilir. Böyle hatala- r a pek çok sanat kitaplarında raslanir ve bunlar insanı yanlış yola sevkederler ve yapanlara da söz getirirler. Önce dikkatimizi şu ana yollar üzerine çekmeliyiz:
Yapılan örneklerde. görüleceği üzere bir „sira üzerine dizilmiş yuvarlaklar vardır. Bu yuvarlak- lar. bordürün ortasına sıralanır. Muayyen yerlerde
O O o D O—o
0 ~ D
18 — Bu saydığımız geçmeler burada tarif olunan esaslar tes- 'bit olunarak ve bunlara benzetilerek çizilmiştir. Hatların yuvarlaklara nasıl temas ettikleri, hatların yuvarlanmaları, kat'etmeleri, (karşılıklı vaziyetlerini v e geçmelerini göster- mektedir. Yenilerini toplamakta bu şema daima göz önünde bulundurulmalıdır.
meselâ her 2-6 nokta arasında bordürün iç geniş- liği yarısı kadar dört köşe yerler bırakılır.
Bu yuvarlakların yanlarına yani bordürün içi mahfuz olarak üç hatla dörde bölünmüş ise ortadan yanlardaki hatlar imtidadmca aralarına ayni bü- yüklükte birer yuvarlak daha çizilir. Bunlar iki sı- ra üzerine olur. Lâkin bunlar ortada bir ve yan- larda yarım sıralı olabilecekleri gibi 3 sıra ve yan- larında yarımşar sira da bulunabilir. Bu suretle daha kalınca zincirli olanlarla çok çeşitler yapmak kabildir. Bu kalın geçmeye, 6 ıncı geçmeyi misali verebiliriz. Geçmeler arasındaki mesafelere dik- kat etmelidir. Bir çok eski sanatkârlar yapılan bu nisbetlere dikkat etmediklerinden hatalar yapmış- lardır.
Yuvarlaklar örneklerimizde de işaret ettiği- miz gibi yerli yerine konduktan sonra aralarını birleştirmeğe sıra gelir. Bütün bu dediklerimizi, milimetrik taksimatlı kâğıtlara yapılmalıdır ki ara- lardaki nisbetler doğru olsun. Önce bu taksi- matlı kâğıtlara noktalarını yerli yerine çizmeğe dikkat ederse bilhassa tezhipli eserleri dört köşeli kâğıtlara vapmiyacağmdan eli o tâksimatsız kâğıt- larda -bunları muayyen yerlere koymağa, müma- rese kazanmış olur.
G e ç m e l e r i n i z a h l a r ı : U — Eser Fatih Kütüphanesinde N. 2262 de d u r m a k t a - dır. 761 (1369) da Anadoluda yapılmıştır. Altın üzerinedir.
2 — Reisülküttap Mustafa Efendi Kütüphanesinde N.
223 dedir. 9 uncu hicrî asırda Mısırda veya Suriyede yapıl- mıştır. Ortalarında birer beyaz şerit geçirilmiştir. Üçlüdür.
3 — Hacı 'Beşirağa kütüphanesinde N. 325 dedir. Sene 866 (1462) d e yapılmıştır. Dört köşelerin içi kırmızı boyalıdır.
Diğer yerleri altın üzerine v e dörtlüdür.
4 — Lâleli kütüphanesinde N. 3559 dadır. Aralarındaki dört köşelerin biri mavi, biri kırmızıdır. Ortalarındaki y u - varlaklar beyazdır. Nuruosmaniyede N.385 dekinde ayni b o r - d ü r vardır. Yalnız bunda zemin açık mavidir. Geçmelerin hatları ve kıvrım yerleri koyu mavi ile yapılmıştır. Üçlüdür.
847 (1443) de Tebrizde yapılmıştır.
5 — Köprülü kütüphanesi N. 1058. 708 (1308) de y a - pılmış Selçuk geçmesidir. Yeri belli değildir. Dörtlüdür.
- Veliyüddin K. N. 2615. Dört köşe yerler kırmızı boyalıdır.
6 — J . Deny'nin (Somsnaire des archives turCjui d u Caire MGMXXX eserinin kabında ve diğer ciltlerinde gö- rülmüştür. Dört köşeler içi mavi, ortaları kırmızıdır. K e - narlarında ayrıca çift geçmeler vardır. F a k a t nereden aldı- ğını bildirmiyor. Selçuk tavrında v e Selçuk eseridir. B o r d ü r zemini sarıya basılmıştır. Aslı altın olmalıdır. Dörtlüdür.
Yuvarlaklar konduktan sonra bunların ara- larını birleştirmekte iki esas vardır. Ya merkezle- ri hizasından bir hat uzatılır veyahut yuvarlağa mümas çizilir. Merkez hizasından bir hat uzatılın- ca ve bunların istikametleri her vakit değiştirilin- ce şekillerin içindeki geçmelerin yolları da değişir ki örneklerimizin işlemiyerek bıraktığımız yerle- rinde bilhassa bu istikametler ayrıca gösterilmiş- tir.
Mümas olan çizgiler yuvarlakların yanların- da diğerlerine uzatılır ve karşısındakiler de buna muvazi olarak çizilir ve uçlarından yine mümas olarak kapatılır. Bu suretle dört yuvarlak arasında uzunca bir mustatil kapanmış olur. Yani ımümas- lar çizmeğe devam edilir. Alttan ve üstten geç- melerle örnek meydana gelir. Bu geçmeler bir yu- varlağın etrafında 4 m ü m a s yapar. Yani 4 yerin- den dairenin kenarlarına birbirlerine dik olarak temas eder. Yuvarlanır ve geçer. Bazan yalnız 2, bazen 3 yerden geçer. Bunların münasip yerlerin- de merkezinden geçer düz hatlar da bulunabilir ki o zaman daireye m ü m a s veya onu kateden hat- lar üçü geçemez.
Bu esas dahilinde tarifimizi buraya konan şekillere bıraktıktan ve daha büyük kıt'ada el alişıklığı için kopyalarının yapılmasını dileyerek tezhipli sahifelerindeki altın ve renk verme tekni- ğine gelelim:
îslâm ve Türk memleketlerinde tezhipte al- tın pek ince safiha halinde de yapıştırarak veyahut bu ince safihalar ezilerek töz haline getirildikten sonra jeiâtinli su ile sürülerek kullanılmıştır. Lâ- kin biz bunların daha ziyade ince altın varakların yapıştırılarak üzerlerine bu geçmelerin yapıldık- larını çok gördük. Bunu belki altın daha az sar- folunmasından tercih ettiklerini görüyorsak da daha incelerinde altının süzülerek kullanıldığı da görülmektedir.
Kenarlarında çift çizgi vardır ve aralarında burada verdiğimiz örnekler çizilidir. Bazen altın- sız olmayıp beyaz ve boyalı zeminler de yapıldığı da görülmüştür. Bunlarin hangilerinde olduğu işa- ret edilmiştir. Lâkin çoğu altın üzerinedir. Kıs- men aralarından beyaz h a t geçirildiği görülmüş- tür ve bunlar dizilere ayrı bir güzellik vermiştir.
Geçmeler arasındaki dört köşelerin içleri çok defa boyalıdır. Mavi ve kırmızıyı münavebe ile sürerler. Ortalarına birer beyaz veya başka renk- te nokta koyarlar.
Kıvrımların arasında gölge görmedik. Fakat bu ufak yuvarlakların içlerinde münavebe ile bir sıra mavi. bir sıra kırmızı .boyandığı çok vakidir. Ana-
doluda bunun işçiliği çok daha ince ve itinalıdır.
Lâkin bunun diğer yerlerde itinalı olduğu kadar itinasızları da görülmüştür. Verdiğimiz numara- larda asılları görülecek olursa işçilikleri karşılaşıl- mış olur.
Şarkta süsleme sanatimizde hakikaten tenev- vü olduğu meydandadır. Hele Anadolu sanatkâr- ları aslâ bir yaptıklarını bir daha tekrar etmemiş- lerdir. Onlar da basma kalıp iş enderdir. Maale- sef bunların kısmen Anadolu haricindeki yerlerde yapıldığı görülmektedir. Elimize şimdiye kadar geçen eserler bize bu ilhamı vermiştir. Bu defa eserlerin tetkikinde 'bu noktaların göz önünde tu- tulmasiyle bazı eserlerin yapıldığı memleket sı- nırları hakkında da bir fikir edinilmiş olabilir, karakterleri hakkında da bir misal teşkil edebilir.
Üslûbun, inceliğin tenevvüün muayyen coğrafî mevkilerle ve o gibi iklimlerde yaşayan insanların Bu söylediğimiz noktalar, nerelerde yapıldığı bi- Jinmiyen bir çok memleketler hakkında önce yer- leri ve tarihleri malûm olanlar iyice incelendikten sonra bizi muhakkak aydınlatacaktır. Yani eserler bu yazdıklarımıza dikkat olunmak şartiyle hal' dilleriyle farkında olabileceklere dikkat ediniz, bizim buralarda yapılmak ihtimalimiz kuvvetlidir, diyeceklerdir. Bu cihetle verdiğimiz örnekler n u - m a r a l a n tahtında yerlerinde görerek bu kanaatin ne kadar yerinde olduğunu görecekler az olma- malıdır. Buraya asîl örneklerini misal verdikleri- miz arasında XVI ıncı asırdan sonra tezhiplerimize girenler de vardır. Fakat bunların mahiyetleri an- laşılmıyor. Zira anlamıyarak daha doğrusu uydu- rularak çizilmiştir. Yuvarlak ve kıvrımlara asla dik- kat edilmemiştir. Bunlar sümmettedarik çizgiler- den ibaret kalmıştır. Bir millet tereddisinin yalnız bir sahada değil her sahada olduğunun bundan iyi misali olamaz. Sanat ile meşgul olanlar hiç olmaz- sa bu dikkatsizliği reva görmiyeceklerdi. Biz ma- alesef yenilerinden bu örnekleri bu aslı kaybol- muş bordürleri alamamak ve yazımıza koyama- mak zorunda kaldık. Velhasıl sanat asaletinin baş- ka olduğunu şu kısa mütalâamızla bildirmek is- tedik.
Aralarında dört köşe boşluklar bırakılan geç- meleri tiplere ayırmak imkânını henüz toplıya- bildiğ'imiz malzeme ile bulamıyoruz. Yalnız dört, köşeler arasında yuvarlakların sayılması ve örnek- lerin doğru alınabilmesinde esas olduğundan on- ların sayılariyle anılması doğru olur. Meselâ öyle- leri vardır ki dört köşeler arasındaki orta hat üze-
7 — Nuruosmaniye K. N. 737. Beşlidir.
8 — Yenicami K. N. 186 sene 710 (1310) da yapılmıştır.
Selçuk eseridir. Üçlüdür.
9 — K ö p r ü l ü K. N. 1370 sene 601 (1204 - 1205) d e yapıl- mıştır. Yeri belli değildir. Beşlidir. Selçuk eseridir.
10 — Damat İbrahimpaşa K. N. 12. Dörtlüdür 11 — Köprülü kütüphanesi N. 1120. (Mısırda 792 (139$
d a yapılmıştır. Dört köşelerin biri kırmızı, biri mavidir. O r - tası beyaz, diğerlerinde olduğu gibi mütebaki kısımlar al- tındır. ikilidir.
12 — Ayasofya K. N. 4182. Dört köşeler mavi, ortaları beyazdır. İkilidir.
üzerinde 2 noktalı vardır. Biz bunlara adetlerine göre 2 li. 3 lü, 4 lü, 5 li, 6 Sı., diyoruz. Bunların aralarında ve yanlarında olan yuvarlaklar bundan hariçtir. Eğer. esas yuvarlaklar hizasında 'birer sı- r a daha bulunursa o zaman biz bunlara çift iki., çift dörtlü, demekteyiz. Bunların birleşmiş ol-
