ÇİN’DE HÂLEN KULLANILMAKTA OLAN TÜRK LEHÇELERİ ERDOĞDU, İnci İnce
TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET
Çin’de 56 etnik grup birlikte yaşamaktadır. Bu etnik gruplar toplam 53 dil kullanmaktadırlar. Ama her birinin yazısı bulunmamaktadır. Çin’de kullanılan yazı türü 23’tür.
Çin’de 5 büyük dil ailesi bulunmaktadır: Bunlar; Çin-Tibet Dil Ailesi, Altay Dil Ailesi, Güney Asya Dil Ailesi, Hint-Avrupa Dil Ailesi, Malay-Polenezya Dil Ailesidir. Çin Halk Cumhuriyeti’nde Türk uluslarından olan, Uygur, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Salar ve Yugurlar yaşamaktadırlar. Türk lehçelerini konuşmakta olan bu uluslar kendi dillerini yazıp konuşmaktadırlar. Uygurların büyük çoğunluğu, Tarım Havzası, Turpan Havzası, Hami Havzası, İli Bölgesi ve Urumqi ve Tanrı Dağlarının kuzey bölümünde yaşarlar. Kazaklar, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi ve Gansu Eyaletinde yoğun olarak bulunurlar. Kırgızlar, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesindeki, Kızılsu Kırgız Özerk İlinde, Özbekler ise Uygur Özerk Bölgesinde yaşarlar. Tatarlarda yoğun olarak Xinjiang Uygur Özerk Bölgesinde bulunmaktadırlar. Salarlar, Qinghai Eyaleti ve Gansu Eyaleti’nde yoğun olarak yaşamaktadırlar. Yugurlar da Gansu Eyaletinde yoğun olarak bulunurlar. Çin’deki Türk lehçeleri araştırmaları, tüm dünyadaki Türk lehçeleri araştırmaları açısından büyük önem taşımaktadır.
Anahtar Kelimeler: Türk, lehçe, Çin, Altay Dil Ailesi.
ABSTRACT
China has 56 ethnic groups living together. There are approximately 53 languages used by national minorities in China. These languages fall under five language families. The five language families are: The Sino-Tibetan, the Altaic, the South Asian, the Malay/Polynesian and the Indo-European Language families. 23 national minorities have their own written languages.
Turk ethnic groups which live in China are Uygur, Kazak, Kırgız, Uzbek, Tatar, Salar and Yugur. Turk ethnic groups in China use and devolop their own spoken and written languages. The Uygurs largely living in oases of the Tarim Basin, the Turpan Basin, the Hami Basin, the Yili District and in Urumqi and areas to the north of the Tianshan Mountains. Kazaks living in Xinjiang Uygur Autonomous Region, Gansu Province. The Kirgizs mainly live in Kizilsu Kirgiz Autonomous Prefecture of the Xinjiang Uygur Autonomous Region. The Uzbeks mainly live in Urumqi, Kashi, Shache, Yecheng,Tekes. The Tatars
mainly live in the regions of Altay, İli and Changji. The Salar living in Qinghai Province, Gansu Province. The Yugurs mainly live in Gansu Province. The studies on Turk languages studies in China are very important for Turk languages studies all of the world.
Key Words: Turk, languages, China, the Altaic Language Families.
---
Dil bilimciler, dünyadaki dillerin sınıflandırmasını, 19. yüzyılın başlarında yapmaya başlamışlardır. Danimarkalı dil bilimci Rasmus Christian Rask (1787-1832), Alman dil bilimcisi Franz Bopp (1791-1867) ile Jakob Ludwing Karl Grimm (1785-1863), dünyadaki dilleri, aralarındaki akrabalık ilişkisine göre dil ailelerine, dil gruplarına ve aralarındaki akrabalık ilişkisinin uzaklık ve yakınlığına göre dil kollarına ayırmışlardır.
Bilindiği gibi Türk dilinin ortaya çıkışı, Türklerin tarih sahnesine çıkışı ile eş zamanlıdır. Türklerin çıkış yeri, coğrafi yönden Orta Asya olarak gösterilir. Bu konuda tarihçiler arasında herhangi bir anlaşmazlık yoktur. Hatta kimi bilim adamları, Asya kıtasını yalnız Türklerin değil, bütün insanların çıkış yeri olarak kabul ederler. (Karal, 2001; 9).
Çin’deki dilbilimciler tarihi karşılaştırma yöntemi ile Çin’de yaşayan etnik grupların dilleri ile ilgili araştırmalar yapmışlar ve Çin’de yaşayan 56 etnik grubun dillerini, dil ailelerine, dil gruplarına, dil kollarına ayırmışlardır.
Çin’de 5 büyük dil ailesi bulunmaktadır: Bunlar, Çin-Tibet Dil Ailesi, Altay Dil Ailesi, Güney Asya Dil Ailesi, Hint-Avrupa Dil Ailesi, Malay-Polenezya Dil Ailesidir.
Çin’deki en büyük dil ailesi Çin-Tibet Dil Ailesidir. Çindeki ikinci büyük Dil Ailesi Altay Dil Ailesidir. Bu dil ailesi 3 dil grubunu kapsamaktadır. Bunlar:
Türk Dil Grubu, Moğol Dil Grubu, Mançu-Tunguz Dil Grubudur. Bu dil grupları toplam 18 dil kolundan oluşur. Bu diller, Uygur dili, Kazak dili, Salar dili, Özbek dili, Tatar dili, Kırgız dili, Batı Yugur dili, Moğol dili, Daur dili (Tahur), Tu dili, Dongxiang dili, Baoan dili, Doğu Yugur dili, Oroqen dili (Olunchun), Ewenki dili (Owenk), Mançu dili, Xibo dili,Hezhen (Hoche) dilidir.
Çin’de bulunan 56 ulus, 53 dil kullanmaktadır. Ama her birinin ayrı yazı dili bulunmamaktadır. Han ulusu dışında (Çinliler kendilerini Han milliyeti olarak adlandırırlar) 55 etnik grup bulunmaktadır ve bunların 20 sinin kendi yazısı vardır. Dai, Miao, Moğol, Naxi ulusları ikiden fazla yazı kullanmaktadır.
Bunlarla birlikte kullanılan yazı türü 27 dir. Bunlardan 23 adedi en sık kullanılanlarıdır. (Wang, 2004; 672-673).
Eski Türk tarihine Çin’in kuzeyinde yaşayan Hunlar (Xiongnular) ile başlıyoruz. Çin tarih kitaplarında, “Hu “ olarak da geçmektedirler. Bu ad, Çin’in Savaşan Beylikler Döneminde (MÖ 475-MÖ 221), tarih kitaplarında görülmeye
başlamıştır. Hunlar, yazıları olmadığı için antlaşmalarını Çince’yi kullanarak yapmaktaydılar. Bu nedenle Çin tarihi kaynakları Türk tarihi için büyük önem taşımaktadır. Daha sonra Çin tarih kitaplarında Tujüe olarak adlandırılan Göktürkler ile ilgili kayıtları görmekteyiz.
Tujüe (Türk), kelimesine ilk kez Çin tarih kitaplarından “Zhoushu” nun 27. bölümünde rastlanmaktadır. (Li, 1992; 9). Türk kelimesi Çin tarih kitaplarında, MS 6-8. yüzyıllarda Gobi Çölünün kuzeyindeki geniş bölgede göçebelik yaparak yaşamını sürdüren ortak dil grubuna mensup eski bir ulus olarak tanımlanmaktadır. (Hu, 1986; 428).
Türk Dil Grubuna giren uluslar, Çin’in kuzeybatı kısmı ile Rusya, Moğolistan, Türkiye, İran, Afganistan, Doğu Avrupa ve Akdenize kıyısı olan ülkelerde yaşamaktadır. Türkçe 30 dan fazla ulusun kullandığı bir dildir. (zhang, 2005; 4)
Günümüzde Çin’de hâlen Uygur, Kazak, Özbek, Tatar, Kırgız,Salar, Yugu gibi 7 ulus, 9 Türk lehçesi kullanmaktadır. Bunlar: Uygurca, Kazakça, Kırgızca, Salarca, Özbekçe, Tatarca, Sarı Uygurca, Tuwaca ve Fuyu lehçesidir.
( Heilongjiang eyaletinin, Fuyu ilçesinde yaşayan az sayıda Kırgız tarafından konuşulan Xinjiang Uygur Özerk Bölgesinde konuşulan Kırgızcadan farklı olan bir Türk lehçesidir).
Çin’de konuşulan Türk Dilleri sayı bakımından dünyada Türkçe konuşan ulusların beşte birini oluşturur. Nüfusları bakımından da Çin’de Türkçe konuşan ulusların nüfusu, genel olarak dünyada Türkçe konuşan ulusların dörtte birini oluşturur. Bu uluslar arasındaki Uygurların büyük bölümü Çin’de yaşamaktadır.
Sarı Uygur ve Salar ulusları yalnızca Çin’de yaşayan bir ulustur Çin topraklarında yaşayan Kazak, Kırgız, Özbek gibi ulusların nüfusu daha azdır.
Özbekçe, Tatarca, Salarca ve Sarı Uygurcayı kullanan nüfus ile bu milliyetten olan nüfus arasındaki fark oldukça büyüktür. Çünkü bu milliyetler kendi aralarında Çince ve diğer dilleri kullanmaktadırlar. Sarı Uygurca, Yugur milliyetinin kullandığı iki tür lehçeden biridir. Diğeri ise Altay Dil Ailesi’nin Moğol Dil Grubundan olan Doğu Yugucasıdır. Tuwa dilini kullananlar Moğol Milliyetine mensupturlar. (Zhang, 2005; 4).
Bu Türk lehçeleri Çinin Xinjiang Uygur Özek Bölgesi başta olmak üzere, Gansu, Qinghai gibi eyalet ve bölgelerinde kullanılmaktadır.
Çin’de hâlen konuşulmakta olan bu Türk lehçelerine kısaca göz atalım:
Uygurca: Çin’de yaşayan Uygurlar tarafından konuşulmakta olan Türk lehçesidir. Çin’de yaşamakta olan Uygurların nüfusu 2000 yılı nüfus sayımına göre 8399393 kişidir. Önemli kısmı Xinjiang Uygur Özerk Bölgesinde bulunan,Tarım Havzası, Turfan Havzası, Hami Havzası, İli Bölgesi ile Urumqi gibi Tanrı dağlarının kuzeyindeki bazı bölgelerde yaşamaktadırlar. Bunların
dışında, Hunan Eyaletinin Changde şehri, Taoyuan ilçesi ile Hanshou ilçesinde de az sayıda Uygur bulunmaktadır. Günümüzde Uygurca’da 3 ağız bulunur:
1. Zhongxing (Merkez) Ağzı: Doğuda Hami’den, batıda İli’ye kadar, güneyde Kashi’ya kadar geniş bir alanda kullanılmaktadır. Bu ağzı kullanan Uygurların nüfusu Uygur nüfusunun%80 ini kapsamaktadır.
2. Hetian Ağzı: Hetian bölgesinde yoğun olarak kullanılmaktadır. Bu ağzı kullanan nüfus toplam nüfusun %19’unu kapsar.
3. Luobu (Labnor) Ağzı: Kullanıldığı yer Yuli ilçesidir.
Merkez ağzı ile Hetian ağzının aralarında çok fark yoktur. Ancak Labnor ağzı ise diğer ağızlardan oldukça farklıdır.
Uygurlar tarihte Türk yazısını, Huihu yazısını, İslamiyetten sonra da Arap alfabesini kullanan bir ulustur.
Uygurların Çağatay yazısı temellerine dayanan alfabesi, diğer Türk lehçelerini kullanan ulusların yazıları da incelenerek bir kaç kez degiştirildi. Bu çalışmalar sonucu 1938 yılında şu an kullanılmakta olan bir yazı kabul edilmiştir. 1960’lı yıllarda Latin harflerine geçilmiş ve yeni bir Uygur yazısı oluşturulmuştur. Bir dönem Latin harfleriyle oluşturulan bu yeni yazı eski Uygur yazısıyla birlikte kullanılmıştır1982 yılında yeni yazının kullanımına son verilerek eski Uygur yazısına dönulmuştur (2002; 45). Daha sonra eski yazı, gramer hataları düzeltilerek günümüzde kullanılmakta olan Uygur alfabesi yayınlanmış ve bu alfabenin 1984 yılından itibaren kullanılması kararlaştırılmıştır. Bu yazı bugün kullanılmakta olan Uygur yazısıdır. (Li, 2003;
81).
Günümüzde Uygur dili ve yazısı okullarda, yayınevlerinde, radyo, televizyon ve hükümetin tüm birimlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Kazakça: Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kazak nüfusu 1250458 kişidir. (2000 yılı)
Kazaklar Çin Halk Cumhuriyeti’nin, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesinde, Tanrı dağlarının kuzey bölümünde, İli Kazak İlçesinin, İli, Tacheng ve Altay bölgeleri ile Changji Hui Özerk İlinin, Mori Kazak Özerk İlçesi ile Hami bölgesindeki Barkol Kazak Özerk ilçesinde yaşarlar. Bortala Moğol Özerk İli, Shıhezı şehri, Urumqi şehrinde de çok sayıda Kazak yaşamaktadır. Bu bölgelerin dışında Gansu Eyaletindeki, Aksai Kazak Milliyeti Özerk İlçesi de Kazak ulusunun toplu olarak yaşadığı bölgedir.
Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra her bir azınlık ulusunun hakkını korumak, azınlık bölgelerinin, politik, ekonomik, kültürel gelişimini sağlamak amacıyla milliyet ili ve ilçesi politikasının uygulanmasına karar verildi. 27. 11.
1954 yılında Xinjiang İli Kazak Özerk iline doğrudan bağlı idari birimler, İli,
Tacheng, Altay bölgeleri ile Yining, Kuytun şehirleridir. İl halk hükümetinin yönetim merkezi Yining şehridir.
30.9.1954 yılında, Barkol Kazak Özerk İlçesi kuruldu. Halk hükümetinin yönetim merkezi Barkol’dur. Hami bölgesinin kontrolu altındadır. 17.7.1954 yılında Mori Kazak Özerk İlçesi kuruldu. Halk hükümetinin yönetim merkezi Mori’dir. Changji Hui Milliyeti Özerk İlinin kontrol kapsamına girer 27.4.1954 yılında Gansu Aksai Kazak Özerk İlçesi kuruldu. Halk hükümetinin bulunduğu yer Boluozhuanjing’dir. (Wang, 2004; 1).
Kazak Dili, Altay Dil Ailesinin, Türk Dili grubunun, Batı Hunca koluna aittir. Kazakların ataları, önce resim yazısını sonra Türk ve Huihu dil ve yazılarını daha sonra da Çağatay harfleriyle yazılan Kıpçak dilini kullandılar.
15. yüzyılın sonlarında ve 16. yüzyılın başlarında şekillenen Kazak milliyeti Arap harflerini kullanarak Kazak dilini yazdılar ve kullandılar. 1912 yılında Kazak bilim adamı Ahmet Baitolson’un Arap harflerini temel alarak ortaya koyduğu Kazak yazısına ilişkin taslak Xinjiang’da da yaşayan Kazak halkı tarafından kabul edildi. Bu taslak zamanla tamamlanmış ve son 40 yıl içinde kullanılmıştır. Daha sonra Slav harflerinden oluşan yeni yazı reformu ve Latin harfleri temelinden oluşan yeni yazı reformları gerçekleştirildi. Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi Halk hükümeti, 1982 yılında eski yazının yeniden kullanılmasına ve yeni yazının ise ses olarak korunmasına karar verdi. (Li, 2003; 84).
Kırgızca: Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Kırgız nüfusu 160823 (2000 yılı) kişidir. Önemli kısmı Xinjiang Uygur Özerk Bölgesindeki Kızılsu Kırgız Özerk İlinde, Yengisar, Taxkorgan Tajik Özerk İlçesi, Pishan, Shache, Wushi, Baicheng, Tekis, Zhaosu, Qapqal Xibe milliyeti Özerk İlçesi, Emin gibi ilçelerin dışında, kuzey doğuda, Heilongjiang Eyaleti, Fuyu ilçesinde (1473 kişi -2002) yaşamaktadır (Hu, 2006; 40).
Kırgızca Altay Dil Ailesi’nin, Türk Dili grubunun, Doğu Hunca kolundandır. Xinjiang Kırgızcası, Güney, Kuzey lehçesi olmak üzere ikiye ayrılır. Edebiyat Dili, Kuzey lehçesi temelinde gelişmiştir.
Heilongjiang Eyaleti, Fuyu ilçesindeki Kırgız milliyetinin dili, Xinjiang Kırgızcasından farklıdır ve Rusya Federasyonundaki Hakas lehçesiyle oldukça yakındır.
14. yüzyılda Kırgızlar, Çağatay yazısını kullanmaya başladılar. Ancak Çağatay yazısı Kırgız konuşma diline fazla uymadıgından yaygın şekilde kullanılamamıştır. 19. yüzyılda Kırgızlaşmış olan Çağatay yazısıyla bazı halk edebi eserleri kaydedilmiştir. Manas destanı bunlardan biridir. Xinjiang’daki Kırgız Milliyeti 1954 yılından bu yana Arap harflerine dayanan Kırgız yazısını kullanmaktadırlar. 1955 yılında, Kızılsu Kırgız Özerk İli Yazın Komitesi,
“Kırgız Yazısının Kuralları”nı derledi. 1989 yılında düzeltilmiş olarak yeni
“Kırgız Yazısı Kuralları” adlı eser yayınlanmıştır. Bu eser Kırgız yazın tarihinde en kapsamlı kuralları olan bir eserdir (Li, 2003; 83).
Sarı Uygurca: Yugu (Sarı Uygur) milliyetinin, Çin Halk Cumhuriyetindeki toplam nüfusu 13719 (2000 yılı) kişidir. Bu dilin % 70’e yakını Gansu Eyaletindeki, Sunan Yugu Milliyeti Özerk İlçesi sınırları içerisindeki, Kangle, Dahe, Minghua, Huangcheng bölgesi ile Mati bölgesinin, Youaixiang ve Jiuquan şehrinin Huangnibao Yugu milliyeti kazası ile Jiuquan şehrinde konuşulmaktadır. (Fan, 2003; 12)
20. yüzyılın 60’lı yıllarında 100 kadar insan Gansu Jiuquan Huangnibaodan, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesindeki, Hami şehri, Daquanwan kazası ile Changji Hui Özerk İli Manas ilçesine yerleşmişlerdir.
Yugu Milliyeti iki tür lehçe konuşmaktadır. Birinci lehçe, Altay Dil Ailesi’nden olan, Batı Yugurca ( Sarı Uygurca), diğeri ise Altay Dil Ailesi’nin, Moğol Dil grubundan olan Doğu Yugurcası (Şira uygurcası) dır. (Zhong, 2002;
276).
1954 yılında Sunan Yugu Milliyeti Özerk İlçesi kuruldu. Bu tarihten sonra Sarı Uygur ve Şira Uygurları ortak bir adla “Yugur” olarak adlandırılmaya başladılar.
1990 yılında Çin’de yapılan 4. nüfus sayımında Yugu milliyetinin nüfusu 12279 kişidir. Sunan Yugu milliyeti Özerk ilçesinde oturanların nüfusu 8825 kişidir. Bunlar arasında Sarı Uygurca konuşanlarınsayısı 3693 kişidir. Şira Uygurca konuşanların sayısı 3193 kişidir. (Zhong, 2007; 54).
Sarı Uygurlar ile Şira Uygurların Hepsi geleneksel Tibet Budizmine inanırlar.
Yugu milliyetinin nüfusu oldukça azdır. Tarihte uzun yıllar Han (Çinliler) milliyeti gibi kardeş milliyetlerle yakın ekonomik, politik ilişkiler içinde olmuşlardır. Bu yüzden kullanılan dil durumu da oldukça karmaşıktır. Bir kısmı Sarı Uygurca, bir kısmı Şira Uygurca konuşur. Bir kısmı ise kendi lehçelerini kullanmayarak Çince’yi kullanmaktadırlar. İki çeşit Yugu lehçesini konuşan topluluk aynı zamanda Çince de konuşmaktadır. Çince Yugu milliyetinin ortak iletişim aracı olmuştur. (cheng, 2004; 13).
Salarca: Çin’deki Sala (Salar) Milliyetinin nüfusu 104503 kişidir. (2000 yılı) Qinghai Eyaleti,Xunhua Salar Özerk İlçesi ve Qipiling’deki Hualong Hui milliyeti Özerk İlçesi ile Gansu Eyaleti, Jishıshan Baoan Milliyeti Dongxiang Milliyeti, Sala Milliyeti Özek ilçesinde yaşarlar. Bu yerlerin dışında Qinghai Eyaletinde, Xining, Tongren, Guide, Xinghai, Gonghe, Wulan, Dulan, Chılian gibi şehir ve ilçelerde, Gansu Eyaletinin, Xiahe ilçesi, Xinjian’ın ili bölgesinde de yaşamaktadırlar. Sadece az sayıda bir bölümü kuzeydoğuda Heilongjiang Eyaletinin, Fuyu ilçesinde yaşarlar. (Han, 2004; 3).
Salarca Altay Dil Ailesi’nin, Türk Dil grubunun, Batı Hunca kolundandır.
Salar lehçesinin Jiezı ağzı ve Mengda ağzı olmak üzere iki ağzı vardır:
Jiezı Ağzı: Xunhua ilçesinin, Suzhı, jiezı, Qingshu,Baizhuang, Hualong ilçesinde, Ganduda kullanılır.
Mengda Ağzı: Xunhua ilçesinin, Mengda Dazhuang, Muchang,Tasapo bölgelerinde konuşulur.
Mengda ağzı oldukça farklıdır. Diğer bölgelerdeki Salarlar ise karşılıklı anlaşabilirler. (Lin, 1985; 2).
Salarların kendi yazısı yoktur. Çin yazısını iletişim aracı olarak kullanırlar.
Tarihte Salarlar, Arapça ve Farsça harfleri kullanarak kendi dillerini yazmışlar ve bir bölümü “Tuerkewen” olarak adlandırdıkları bir yazıyı geliştirmişlerdir.
Daha sonra bu yazı sadece din alanında kullanım görmüş, günlük hayatta Çin yazısı kullanılmıştır. (Han, 2004; 8).
Sala ulusu kendi dillerine “Turki soz”, kullandıkları yazıya da “ Turki ohux”
adını verdiler. (Yibula, 2004; 501).
Tatarca: Çin Halk Cumhuriyetinde Tatar ulusunun nüfusu 4890 kişidir.
( 2000 yılı)
Önemli kısmı Xinjiang Uygur Özerk Bölgesinin, Urumqi, Yining, Tacheng, Altay gibi şehirleri ile İli, Tacheng bölgelerindeki her ilçe ve Changji Hui Özerk İlindeki, Qitai, Jimsar ilçelerindeki otlaklarda yaşarlar. Bu şehirlerden Urumqi’de 767, İli bölgesinde 889 kişi, Tacheng bölgesinde 448 kişi, Altay bölgesinde 1236 kişi, Changji Hui Özerk İlinde 968 kişi, Qitai ilçesinde 553 kişi yaşamaktadır. (Zhou, 2004; 1).
Tatarca Altay Dil Ailesinin, Türk Dili grubunun, Batı Hunca Dil kolundadır.
Tatarların, Arap harflerine dayanan yazıları vardır. Fakat bu yazıyı çok az kullanırlar. Tatarlar, Uygur ve Kazak uluslarıyla uzun yıllar ilişki içinde olmuşlardır. Bu nedenle bu iki ulusun dili de, yazısı da yavaş yavaş Tatar ulusunun günlük hayatına girmiştir. İslam dinine inanırlar.
Özbekçe: Çin Halk Cumhuriyetinde 2000 yılı 5. nüfus sayımına göre Özbek nüfusunun sayısı 12370 kişidir. Bunların %90’ı şehirlerde yaşar. Az sayıda Özbek köy ve otlaklarda yaşar. Önemli kısmı ticaret ve el sanatlarıyla uğraşırlar.
Buyuk bir bölumu Xinjiang Uygur Özerk bölgesindeki, Urumqi, Kashi, Shache, Yecheng, Qitai, Mori, Yining, Xinyuan, Zhaosu, Tekis gibi şehir ve ilçelerinde, özerk ilçelerde yaşar.
Özbekçe, Altay Dil Ailesinin, Türk Dilleri grubu, Batı Hunca, kolundandır.
Özbekler aralarında Özbekçe konuşurlar. Sosyal yaşamda, iletişimde Uygurca kullanırlar. Özbekçe ve Uygurca oldukça benzemektedir.
Özbek yazısı Arap harfleri temeline dayanan bir yazıdır. Bu nedenle Uygur yazısıyla aynıdır. Fakat Xinjiang’da Özbek yazısını kullanarak basım yapılacak sistem olmadığı için Uygurca kullanılmaktadır. (Dai, 2002; 273).
Tuvaca: Tuva ulusu, Tuwa (Tuvin) olarak da adlandırılmaktadır. Xinjiang Uygur Özerk Bölgesinin, İli Kazak Özerk İli, Altay Bölgesi’nde 5000’den fazla yerleşik Moğol yaşamaktadır. Bunlar arasında bir kısmı oldukça özel bir grup oluşturur. Moğol ulusuna mensup sayılırlar. Yaşam tarzları ve inanışları bakımından Moğollarla çok farklı değildirler. Fakat onların kökenleri ve sonraki nesilleri arasında fark vardır. Özellikle de kendi dilleri bulunmaktadır. Bu dile Tuvaca denir. (Wu, 1999; 1)
Önemli kısmı Xinjiang Özerk Bölgesi Burqin, Habahe, Altay ve Fuyun ilçesi gibi yerlerde yaşarlar. 1990 rakamlarına göre 10000 kişidirler.
Çin’deki Tuva ulusunun kendi yazısı yoktur. Günlük yaşamlarında uzun süre Tuote (Todo) Moğol Yazısını kullandılar. 1982 yılında Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi Halk hükümeti tüm ülkedeki Moğol ulusunun aynı yazıyı, Hudumu ( Hudum) Moğol yazısını kullanmalarını kararlaştırdı.
Moğol yazısını kullananların dışında bir grup Tuva, Kazakça ve Çinceyi kullanır.
Çin’de kullanılan Türk lehçelerinden, Uygurca, Kazakça ve Kırgızca, eğitim dili olarak da kullanılmaktadır. Xinjiang Uygur Özerk bölgesindeki gazeteler Uygurca, Kazakça, Kırgızca olarak da yayınlanmaktadır. Xinjiang, Halk Radyosu da Uygurca, Kazakça ve Kırgızca yayınlar yapmaktadır. Çin’de Türk lehçeleri araştırmalarına önem verilmektedir. Üniversitelerde bu Türk lehçeleri Anabilim dalı olarak bulunmakta ve ders olarak okutulmaktadır. Çok sayıda Çinli bilim adamı Türk lehçeleri üzerinde araştırmalar yapmaktadırlar. Bu araştırmalar Çin’de yasayan 9.956.156 Türk ve dünyadaki Türkler açısından büyük önem taşımaktadır.
Çin Halk Cumhuriyeti, Çin’de yaşayan azınlık ulusların dil ve kültürlerini korumaları konusunda hassas davranmaktadır. Bu alanda yapılan çalışmalar özendirilmektedir. Pekin’de bulunan Merkezi Milliyetler Üniversitesi tümüyle bu konuda araştırmalar yapmak üzere kurulmuştur.
Anlaşılacağı üzere Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içerisinde 9 Türk lehçesi hâlen kullanılmakta olup Türk dili ile ilgili yapılacak çalışmalar için sanki canlı bir laboratuvar gibidir.
KAYNAKÇA
Chen, Liankai, (1999), Zhongguo Minzushı Gangyao. Beijing: Zhongguo Caizheng jingji Chubanshe: 464.
Chen, Zongzhen, (2004), Xibu Yuguyu Yanjıu. Beijing :Zhongguo Minzu Sheyin Yishu Chubanshe: 13.
Dai, Chengping, (2002), “Wuzıbiekezu”. Hao. shıyuan (ed. ) Zhongguo Shaoshu Minzu Fenbu Tuji. Beijing: Zhongguo Ditu Chubanshe. 273.
Fan, Yumei. ,(2003), Yuguzu. Beijing: Minzu Chubanshe: 1.
Han, Jianye. ,(2004), Salazu Yuyan Wenhualun. Xining: Qinghai Renmin Chubanshe: 3.
Hao, Shiyuan, (2005), Zhongguo Shaoshu Minzu Fenbu Tuji. Beijing Zhongguo Ditu Chubanshe: 45.
He, Xingliang, (2003), Xinjiang Minzu Chuantong Shehui Yuwenhua.
Beijing: Shangwu Yinshuguan Chubanshe: 326.
Hu, Qiaomu, (1986), Zhongguo Dabaike Quanshu. Beijing: Zhongguo Dabaike Quanshu Chubanshe: 428.
Hu, Zhenhua, (2006), Keerkezızu Yuyan Wenhua Yanjiu. Beijing:
Zhongyang Minzu Daxue, Chubanshe: 40.
Karal, Enver Ziya, (2001), “Osmanlı Tarihinde Türk Dili Sorunu ( Tarih Açısından Bir Açıklama)”. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe.
Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 9.
Li, Hongbin, (2005), Minzu Shı Yanjiu. Beijing : Minzu Chubanshe: 9.
Lin, Lianyun, (1985), Salayu Jianzhı. Beijing: Minzu Chubanshe: 2.
Li, Sheng. ,(2003), Zhongguo Xinjiang Lishi Yu Xianzhuang. Xinjiang:
Xinjiang Renmin Chubanshe: 81.
Li, Zengxiang, (1992), Tujueyu Gailun. Beijing:Zhongyang Minzu Xueyuan Chubanshe: 9.
Su, Beihai, (1996), Hazakezu Wenhuashı. Wulumuqi: Xinjiang Daxue Chubanshe: 25.
Tian, Weijiang, (2004), Xinjiang Shı Gang. Wulumuqi: Xinjiang Renmin Chubanshe: 31.
Wang, Jianhui, (2004), Zhongguo Wenhua Zhıshı Jinghua. Wuhan: Hubei Renmın Chubanshe: 672-673.
Wang, Tiezhı, (2004), Hazakezu. Beijing:Minzu Chubanshe: 1.
Wang, Yuanxin, (1994), Zhongguo Minzu Yuyanxue Lungao. Beijing:
Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe: 12.
Wu, Hongwei, (1999), Tuwayu Yanjiu. Shanghai: Shanghai Yuandong Chubanshe: 1.
Yibula, Kelimu, (2004), “Tan lishıshangde Salawen-Tuerkewen”.
Mawei(ed. ) Bainian Salazu Yanjiu . Xining: Qinghai Minzu Chubanshe. 501.
Zhang, Tieshan, (2005), Tujueyuzu Wenxianxue . Beijing :Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe: 4.
Zhong, Jinwen, (2005), Zhongguo Shaoshu Minzu Fenbu Tuji. Beijing:
Zhongguo Ditu Chubanshe: 302.
Zhong, Jinwen, (2002), Zhongguo Yuguzu Yanjiu Jicheng. Beijing: Minzu Chubanshe: 276.
Zhong, Jinwen, (2007), “ Sarı Uygur-Şira Uygur: Türk Moğol İlişkisi.
Çinceden Çeviren: İnci İnce Erdoğdu”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (2), 54-64.
Zhong, Jinwen, (1995), Yugu Wenhua Yanjiu. Beijing: Zhongguo Hang Chubanshe: 19.
Zhou, Jianhua. ,(2004), Tataerzu. Beijing: Minzu Chubanshe: 1.
