Sayı. 15 Sene: İSTANBUL ÜNiVERSiTESi EDEBiYAT FAKÜLTESİ. Prof. Dr. M. MÜNİR AKTEPE'YE ARMAGAN. \ıl( TARiH ENSTiTÜSÜ DERGiSi

Sayı. 15 Sene: 1995-1997

İSTANBUL ÜNiVERSiTESi EDEBiYAT FAKÜLTESİ

Prof. Dr. M. MÜNİR AKTEPE'YE

\ıl(

ARMAGAN

TARiH ENSTiTÜSÜ DERGiSi

EDEBİY AT F AKÜLTESİ BASIMEVİ İSTANBUL 1997

ANZA VUR'UN İKİNCİ AYAKLANMASI'NDA

CEMİYET-İ AHMEDİYE'~

Özcan Mert**

CEMiYET-i AHMEDiYE

. . İstikl~l )iarbi içinde zararlı ya da milli mücadeleye karşı ola-:- rak· bilinen demeklerden biri de Cemiyet-i Ahmediye'dir. Mevcut

:v.ayınlara ve şimdiye kadar. görülebilen belgelere göre Ahmet An- ziwur'a ait olan Cemiyet-i Ahmediye, Kuvay-ı Milliye'yi dağıtmak amacıyla Hürriyet ve İtilM Fırkası, Nigehbfm Cemiyet-i Askeriye- st ve gizli bir kuruluş olan Kızıl Hançerliler'in ittifakı sonucu mey- dana getirildiği öne sürülen bir demektir. ··

Bu cemiyet ile ilgili olarak şimdiye ~dar tesbi~ edilebilen en eski belge 26-27 Şubat 1336/1920 tarihlidir. En yeni belge ise 7· Mart 1336/1920 tarihini t~ımaktadır. ·

Cemiyet-i Ahmediye hakkındaki bilgllerin temelinde. İsa ve Cengiz kod adlanyla istanbul'daki Kuvay-ı Milliyeci iki kişinin

Ankara'ya, Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya ver- dikleri raporlar vardır.

İsa kod isimli Kuvay-:ı Mtlliyeci, Kurmay Albay Şevket Gala-

talı'dır. Cengiz· kod adlı Ku vay-ı Milliyeci ise, 1872'de Yemen'de

doğmuş ve 193l'de İstanbul'da ölmüş olan Kara Vasıf'tır. Kurmay subay ve İttihat ve Terakki mensubu olan Kara Vasıf, I. Düİıya Harbi'nin. mağlüpiyetle son bulması -qzerine, İstanbul'daki ilk giz-

* Bu çalışma 5 Eylül 199a. tarihinde Gönen'de düzenle~en Kurtulu~ Sa-

vaşında Gônen ve Çevresi Semıpozyumu'na bildiri olarak sunulmuştur.

"* Prof. Dr., Marmara tl'ntv. EğUlm Fakültesi ötretlm üyesi ..

574: ÖZCAN MERT

U milli direniş derneği olan Karakol Cemiyeti'run önde gelen ku-

rucularındandn'1.

Karakol Cemiyeti, kısa sürede teşkilMını yaygınlaştıı"lp kuv- vetlendi. Kara Vasıf, 4-11 Eylül 1919'da toplanan Sivas Kongre- si'nde Heyet-i Temsiliye'ye üye seçildi. Ardından son Osmanlı Me- buslar Meclisi'ne katılan Kara. Vasıf, 16 Mart 1920'de İstanbul'un

işgalinden sonra İngilizler tarafından tUtUklanarak Malta'ya sü-

rüldü~. Kara Vasıf, İngilizler tarafından tutuklanmcaya kadar,

İstanbul'daki gelişmeleri Beşiktaş'tan Cengiz takma adıyla, gizli bir biçimde, Ankara'da bulunan· Mustafa Kemai Paşa'ya ulaştır­

maktaydı. Paşa da Heyet-i Temsiliye narnma kendisine gelen ha-

ber ve bilgileri ilgili komutanlara aktarmaktaydı.

Kara Vasıf'a göre Cemiyet-i Ahmediye, İngilizlerin teşebbüsü

ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Nigehban Cemiyet-i Ask~riyesi ve Kı­

zıl Hançerlilerin yaptıkları bir ittifak sonucu kurulmuştur. Teali-i

İslam Cemiyeti de Cemiyet-i Ahmediye'nin taraftandır ve Anado- lu'daki bütün şubelerinde bu yeni ·derneğin propagandasun ·yap-

rüaktadı~. · · ·

Yukancla

adı geçeıi lmruluşla~dan

İtilaf Fırkası,

Kuvay-ı Miliiyeiye karşı olan ve .bu hareketi eşkıyalık ve ittihat-

çılıkla suçlayan bir partidir'~·.

Resmiyette 1919 yılının Ocak' ve Ekim aylan arasında faali- yet gösteren Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi, subayların ekonomik

durumlarını düzeltmeyi ve orduyu politikadan uzak tutmayı ilke

edinmiş görünen bir dernektir. Ancak ilkeıeıinin aksine olarak bu dernek, siyasetle ilgilenmiş ve İttihat ve Terakki ile Müdafaa-i Hukuk karşıtı düşmanca bir tutumu benimsemiştir^{6 •.}

1 Karakol Cemiyeti, Kara Vasıf ve Şevket Galata)ı hakkında fazla bilgi lçin bk. Hasene ngaz, «Milii Mücadelede Varlığı Gizli Kalan Bir Cemiyet Ka- ra.;kol Ceı:niyeti», Ta1"ih ve Edebiyat MeC'Intwsı, XVU/1 (1981), 10·20; Fetht T.evet-oflu, Müli.Miicddele Yıllarındaki Kt~ruıu.:{lar, Ankara 1988, s. 3-50, 71-73,

so-s2, 84, ı2o, 125, ı2s, ıs4-ıss. ıs~ .. 193. .

2 Ana Britwwnica, xv,v, 5ıu; 58-5. .. . .

3 Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüdler Başkanlıtı Ar~ivi

(ATASE). K. ll, D. 335/26-34, F. 4-5-, 4-6, 6-2, 6-21.

4 Tarık zafer Tunaya, Tiir'kiye'de . Siyasaı Pa:rti!er, II, !stanbul 1986, s. 264:-3~9. .

5 a.g .e., . II,. 83'1' ·58. ·

CEM.İYET-İ AHMED!YE 575

Bazı Nıgehbancıların kUiduğu Kızıl Hançer Cemiyeti de Ku-

vay-ı Milliye'ye muhalefet ederek bir bir kısım ayaklanmalara

kan§mıştırı ..

Cemiyet-i Ahmediye için ittifak eden kuruluşları destekle- yen Teali-i İsUtm Cemiyeti de Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın para- lelinde çalışmalar ve yayınlarda bulunmuş, milli mücadeleye kar-

şı ve. İttihat ve Terakki d\i§manı olan bir demekti. .Kurucuları arasında İskilipli .Atıf Hoca ve Said-i Kürdi (Nursi) gibi kimse- lerin bulunduğu bu cemiyet, Anadolu'da bulunan şubeleriyle Ce- miyet-i. Ahmediye'ye iltihak etti'.

Görüldüğü üzere bu dört derneğin ortak yanı İttihat ve Te- rakki'ye ^karşı olmalan ve ^Kuvay-ı Milliye'ye muhalif bulunma:.

larıdır. İşte bu dört derneğin desteği ile Cemiyet-i Ahmediye kurul~·

muştur.

Cemiyet-i Ahmediye hakkında bilgiler bulunan ilk belgeler 26- 27 Şubat 1336/1920 tarihli olmakla birlikte derneğin daha erken bir tarihte .kurul~uğu anlaşılmaktadır. · · Anzavur'un 1919 yılının sonralanndaki birinci ayaklanma- sını; İngiliz Muhibler Cemiyeti, Damat Ferit P3.§a ve arkadaşları ile 31 Mart Olayı'nda olduğu gibi çıkarları gereği gerici çevreleri

kışkıttan İngiltere desteklemişti. Bu kadar büyük desteğe rağ­

men

ve

mıştı. Daha sonra Anzavur, bu mağlubiyetin intikamını almak için fırsat kollamaya başladı. Bir yandan da kuvvetini teşkilatlı

bir · biçimde güçlendirmeye çalıştı. Bunu yaparken de Kuvay!ı

Milliye düşmanları ile beraberliğini devam ettirdiği gibi, tarafına

yeni dernekler çekmeyi de başardı. Bunlarla bir ittifak kurarak Cemiyet-i Ahmediye'yi vücuda getirdi.

Derneğe Cemiyet-i Ahmediye adının verilmesinde Mustafa Kemal ^Paşa, Ahmet Anzavur'un ilk ismiyle bağlantı kurmaktadır.

Bilindiği gibi IIAhmedıı' uHz. Muhammed)) in Kur'an-ı Kerim'de

6 a.g.e., n, 297, 342-45.

7 a..g.e., II, 892-97; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıra.ları, İstanbul

1953, s. 298.

576 .ÖZCAN MERT

geçen adlarından ·biri olup en çok övülniüş ve medhe en ziyade

lAyık anlamlarına gelmektedir^{11 •} Mustafa Kemal Paşa, 5 Mart 1336/1920 tarihli bir yazısında, ((Ahmed» adına Anzavur'un ^iha~

net ederek Cemiyet-i Ahmediye'yi kurduğunu bildirir^9•

Mustafa Kemal ^Paşa ile haber kaynağını teşkil eden Kara

Vasıf ve Şevket Galatalı, dernekten Cemiyet-i Ahmediye, ^Teşkl·

lat-ı Alımediye ve Kuvay-ı Ahmediye olarak bahsederler^10• Buna

karşılık Anzavur, kendisine ^Kuvay-ı Muhammedi Kumandanın

ve Kuvay-ı Muhammed! Reisi'² sıfatıarını verir. İttihat ve Terak- ki ile aynı kabul ettiği Kuv!y-ı Milliye karşısında ittihad-ı Mu~

harnınedi adlı fırka için çalıştığını söyler^1\ Bu fırka adı şüphesiz

31.Mart Olayı'nı çağnştırmaktadırıı. Bunun üzerine hem Mustafa Kemal Paşa hem de Kazım Karabekir Paşa, Anzavur'u ve isyanı­

m Derviş Vahdeti ve 31 Mart Olayı ile ilgili bir biçimde yorumla-

makta sakınca görmezleru. ·

. öte taraftan Yusuf. Hikmet Bayur, Muhammed! tabirini .((ter- cüme lcokan, dolayısıyla· ingiliz etkisini hissettiren bir tabirdir;

zira Müslümanlar kendilerini Muhammed?. diye tanımlainazlar, bunu Bıristiyanlar yapar ve onun için çok kez Müslümanlardan Muhammedi diye söz ederlern biçiminde yorumlamıştır¹⁰• ·

. Derneğin adı belgelerde ve yayınlarda Cemiyet-i Ahmediye olarak geçmekle beraber, Biga olaylarını araştırıp soruşturmak

8 Kur'anı-ı Kerim Medli (Türkçe Çeviri), çev. Yaşar Nuri ö~türk, İstan­

bul 1!t9'4, s. 510; Jam~s W. Redhouse, A Tur7tislı-Englislı Leı:cicon, New edition,

!stanbu~ 19'78, s. 40; .Ferit Devellio~lu, 0817!4nlwa-Tii.rkçe A~ SCJzlük, tÜivefi ~. baskı, Ankara 1970, s. 22.

9 . ATASE, K. 310, D. 17-44, F. 126, 125·1.

10 ATASE, K. ll, D. 335/28-84, F. 4-3, 4~5, 6-3, 6·21.

ll Uluğ İğ'demir, Biga Ayaklanıması ve A1ı.eavur Olaylan (Giünlilk Anılar), Aıı~ra 1973, s. 22.

12 ATASE, K. 2483, D. g.2-6, F. I, matbu bildirinin fotokopisi.

13 !~demir, a.g .e., s. 25.. .

14 Sina Ak~in, istaııb'I/J. Hiiı~metleri ve Milli Mücadele Son MeŞT"ttyet

r

lG a.g.e., n, 367.

16 a. yer.

CmMtYET-İ AHMEDiYE 577

üzere bu kasabaya Dahiliye Nazırı Hazım [Tepeyran] tarafından

gönderilen Heyet-i Tahkikiye'de bulunan Mülkiye Müfettişi Fah- rettin Bey, dernekten Cemiyet-i Muhammediye olarak bahsetmiş­

tir11; Dahiliye Nazın da. aynı ifadeyi kullanmıştır¹⁸•

. Ceıriiyet-i Ahmediye ile bağlantılı olarak .Anzavur'un kuvvet- lelinin adı belgelerde Kuvay-ı. Ahmediye biçiminde geçmektedir^19: Mahalli bir gazetede ise aynı birliklerden Kuvay-ı Muhammediye

olarak bahsedilmektedir^{20 • · · ·}

. Anzavur'un İngilizlere olan ~h~ı, isyanlannın.' arkasında İngiliz. taraftarlarmın ve altınlannın bulunduğu hatırlanırsa Ce- miyet-i Muhammediye ve Kuvay-ı Muhammediye isimlerinin kul- lanıli:Qa.Sında İngiliz etkisinin bulunması olağan karşılıırimalıdır.

öte yandan J:ialk Üzennde (r.Muhammedıı adının ((Ahmed)) ismin-

de·:n··

rasında, birliklerine Kuvvet-i Muham~edi ile Kuvvet-i Muham-

İned2.1 ve kendisine de Muhammed} Fırkası Kumandanı!>.² sıfatıa­

rını yakıştırdığı bilinmektedir. O böyle yapmakla, kendisini ve ta-

raftarlarını müslüman ve Kuvay-ı Milliyecileri de isitim dininden

çıkmış kafirler olarak görmek ve göstermek isteyerek, yandaşla­

rının sayısını arttırınayı ve halkın Kuvay-ı Milliye'ye teveccühünü önlerneyi düşünmüş olmalıdır.

Kuvay-ı Muhammediye ^adını kullanmakla· Anzavur; dini is-

yanına alet edip, yani halkın dini duygularını sömürüp islam için hareket ettiğiı,ıi çevtesine yaydı. Böylece nüfuz ve nüfusunu art- tımıakla kalmayıp Kuvay-ı Milliye tarafındaki kimseleri de yanı-

na çekmeyi duşündüz.~. ·

17 · Tesvir-i E-jkdr, 26 Şubat 1336/1920, s. 2.

18 Ebubekir Hazım Tepeyran, Beıgelerıe Kurtuluş Sl11Va.şı Anıları, Sade- l~tirip y:aymlayan ·: Sadi Bora.k, İstanbul 1982, s. 37.

19 ATASE, K. ll, D. 33{i/26-34, F. 6·21.

20 t~~:mir'trDoğru, 10 Mart [1) 336, s. 2 .. ·: . .. ·

21 Ba§bakanlılt Osmanlı Arşivi (BOA·),, BAbıali Evı•.ak ()dası (BEO), n~.

845166, lef: 21/2, 3; ATASE, K. 2482, D. 87-·8, F. 12/14-15; Özcan Mert, «Anza- vur'un İlk Ayaklanmasma Ait Belgeler», BeUeteıı, LVI/217 (1992), 934, 935.

22 Mustafa Kemal {Atatürk}, NutuTc-SöyZev, yay. İsmail Ara.r-U1uğ !ğ-

demir-Sa.ml, N. özer-d1m, lll, An·kara 1989, s: 165·2.

23 Harndi E.rtuna, Türk lsti'klaı Harbi, VI,. Ankara 1974, s. 38. 301.

Tarih. EnsUtüsü Dergisi Il'. S'i

578 ÖZCAN M..IDRT

CEMiYETİ iDARE EDENLER

Kara Vasıf ve. Şevket Galatalı, Kuvay-ı Milliye'ye karşı açık

ve sert düşmanlık güden kimseleri Cemiyet-i Ahmediye'nin ida- recileri olarak göstermişlerdir. Onların Beşikta§'tan Ankara, Ba-

lıkesir ve Bursa'ya ulaştırdıkları 26-27 ^Şubat 1336/1920 tarihli bir habere göre:

<<Biga hc1disesini ve TeşkUdt-ı Ahmediye'yi idare edenler Tay- yar Paşa, Nigehban'dan Binbaşı Hüsnü, Topçu Binbaşısı Hüsnü Bey, Çerkes Bekir, Adapazarlı Çerkes Kamil, Kirmastili Çerkes ldris, Mütekli'id Binbaşı Çerkes Hasan Bey, Mekteb-i Harbiye Tab- ya Mu'allimi ^Erkdn-ı Harb ^Binbaşısı Hay1i Bey, Kürd Mustafa PCL§a, Kiraz Hamdi, Da'va Velclli Fu'dd Şükrü, Ref1/ Cevad, Ktı­

infl Paşa M:nıddı Dr. Esad, Zeynel®icf,~n, Sadullah Bey, Kadri Peh- livan, Eskişehir Mutasarrıt-ı Sabıkı Sdmi, Ali Kemtıl, Mehmed Ali, Hikmet Beylerdir>>²~·. ^•

CEMiYETiN HEDEFLERİ

Cemiyet-i Ahmediye'nin gayelerini ve kabul ettiği esasları aşağıda gösterildiği biçimde sıralamak mümkündür : ·

«1 - Cem'tyet-i Ahmediye Anadolu'da Kuvay-ı Muhamme- diye2' teşkilatına inkılab ederek dini bir perde aıtında ve ahalinin ta'assubundan istifade ile Kuvay-ı MiUiye'ye karşı i'ıdn-ı cihad edecekdir.

2 - Biga'daki teşkzUit-ı esasiyesini ikmOlden sonra Gönen'i elde edip Bursa'da ihdds edilecek valaıyi' ile teşkilata germiyet ve- rilecek ve Adapazarı'yla birleşdirilerek harekdt tevhtd olunacakdır.

3 - Bu giiUenin istihsalinden sonra b.ir kongre 'akd edüerek ingilizlere bir muhtıra verilecek ve kabinenin ıskatı ve yerine Da-

24 ATASE, K. ll, D. 335/26--34, F. 4-6, 6-2.

25 Ar§iv belgesinde .bu Isim Kuvay-1 Ahmediye olarak geçmektedir. :Sk.

ATASE, K. 11, •D. 835/26-34, F. 6·21.

CEMİYET·İ AHMEDİYE 579

mdd Feri.d veya Kiraz Hamdi Paşa'dan birisinin riyaseti altında

bir kabine teşkili taleb edilecekdir.ıı²⁹•

4 - Meclis-i Mebusan fesh edilecektir.

5 - ^Kuv!y-ı Milliye ilga edilecektir.

6 - İstanbul'da bir Şuray-ı Hilafet lmrulacaktır²i.

7 - Cemiyet-i Ahmediye ile birlikte çalışan «Nigehban'a men- sub zabitan eUerinde yeşil küçük varakalarda muharrer numara- larla dağılacaklar ve beher altı köyden bir ndhiye te§ktl ile her nahiyeye bi1· zabit ta'y1.n olunacak ve halka Kuvay-ı Milliye rü'esa-

sı 'aleyhinde propagandaya başlayacaklardı. Husule getirecekleri hareket-i kıyamiye ile vaz'iyete hakim olacaklar ve !lYvalık ceb- hesinde sağ cendhlarını denize düşman mu'avenetlerine istindd etdirecekler ve Yunan Kuvay-ı İşgğliy_e_ lf:J?.marıd.arı.lığı;r.ıa.bir.. muh ..

tıra vererek-fcendiferiiiin

iunan

«Cem'iyet-i Ahmediye'nin maksad ve gayesi aylarca Yunan meza- lim ve fecayi'ine karşı mukaddesat-ı milli ve diniyemizi her· türlü mahrumiyetler içinde müdafa'a eden Balıkesirdeki millf cebhe-i harbtmizi arkadan vurmak ·ve· ··bu sUretle ·dܧ'11ıdnın M:tekat-ı is- tilacuyanesini teshU etmek ve bi'l-cümle memleketimizin son ümi- di ve halası olan teşkilat-ı milliyeninıı dağılmasını isterneyi amaç edinmek 1di^29•

8 - Cemiyet-i Ahmediye, faaliyetleri ile, İngilizlerin Boğaz­

lardaki hakimiyetlerini sağlayacak ve Kuvay-ı Milliye'ye bağlı

Anadolu'daki yerlerle İstanbul arasmda bir tampon bölge teşkil

edecekWI).

26 Jzmir'e Dağru, 10 Mart [1] 33f1, s. 2.

27 ATASE, K. 311, D. 14-42, F. 12; (Atatiirk), a.g.e., Ili, s. 1788; Ka·

zım Karabekir, lstiklaı Harbimiz, Sadeleştirip yayıulayan: Faı·uk Özereng.in, Genişletnml.§ yen1 baskı, İstanbul 1990, s. 4'80.

28 lzmir'e Doğru, 10 Ma.r.t [1) 836, s. 2.

29 ATASE, K. 310, D. 17~44, F. 125.

30 ATASlil, K. ll, D. 335/26-84, F. 6·21,

580 ÖZCAN MERT

· İSTANBUL'DAKi GELİŞMELER

27 Şubat 1920 cuma .günü öğleden sonra saat ikide Bayezit

Kıraatlıanesi yanındaki Moda Kıraathanesi'nde Nigehb~ncılar ve

bazı müteşebbis üyeleri (Çerkesler) toplandı. Tophintıda Anza- vur'a fı.it Teşkilat-ı Ahmediye'nin bas1lı bildirilerinin dağıtımı ve takip edilecek yol üzerinde durulduaı.

İngiltere, İstanb~l'daki teşkilatm güçlenmesi ve yayılması

için Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile Sait Molla ve Pehlivan Kadri'ye külliyetli mikdarda para verdi',^2• Cemiyete 5.000'den fazla İngiliz lirası sağlandı~~.

Cemiyet-i Ahmediye'nin yönetimi, Hürriyet ve İtilaf Fırkası

ile Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi arasında bir anlaşmazlık mey- dana getirdi. Fırka, parayı sağladığı için derneğe sahip olmak is- tiyordu. Nigehbancılar ise, <<kendi zabittJnıyla maddi fedakarlık yapdığından bütün teşkilata ve emir ve kumandaya hakim olmak fikrinde» idi>M.

Biga isyanı ve Teşkilat-ı Ahmediye mensuplarının girişimleri kaı:-şısında Babıali'nin çekimser tavırlan Kuvay-ı Milliyecileri ra-

hatsız etmekteydi. İstanbul muhafızı olan kuma~danın Çerkes ol-

ması, Kuvay-ı Milllyecilerin cemiyetin önüne geçmesine imkan

bırakmamaktaydı.ıır..

TAŞRADAKi GELiŞMELER

16 Şubat 1920'de Biga olaylarının başladığı gün Nigehba.ncı Yüzbaşı Süreyya Efendi bir mülazımla birlikte Pomaklan etkile-

31 ATASE, K. 11, D. 335/26-34, F. 4-5; izmir'e Do~rn, 10 Miart [1] 386, s. 2.

32 ATASE, K. U, D. 335/26-34, F. 4-6, 6-2.

SS Cebe$oy, a.g.e.; s. 299.

34 ATASE, K. ll, D. 335/26~34, F. 4·6, 6-2. Böyle bir anlaşmazlık Kuvay-t tnzibatiye ytJnetiminde de Anzavur, İzmit mutasarrıfı ve Süleyman Şefik P-ıı.~a

arasmda görülecektlr. Bk. Tarık Mümtaz Gl:iztepe, O:mıoooğuJlarınm Stm Pa.cti- gahı Vahideddin Mii.ta'1'6ke Gayyasında, İstanbul 1Q69, s. 294~96. ·

35 ATA.SE, K. ll, D. 335/26-.S't, .. F. 10·1, 1.0·4:. . ·

CElMİYET-1 AHMED!YE 581

rnek için Karabiga'ya gitmişW". Aynı sırada belki de daha önce Damat ·Ferit Paşa ile İngilizler Anzavur'u Biga'ya göndermişler"

dP^7• Biga olaylarının gelişmesi üzerine Anzavur, Kuvay"ı Ahnie..

d:iYe·; adiı . teşkilAtı burada: kurmaya kalkıştı :ıs. Karabiga.'ya İstan­

bul ve Tekirdağ'dan Osmanlı, İngiliz ve Romen vapurlanyla Kı­

zıl Hançer mensubu subaylar giderek Biga'da Anzavur;a katıla­

caklar ve teşkiHi.tlanmaya yardımcı olacaklardı³". Karabiga'ya ge- rekirse Tekirdağ'dan subay gönderilebilecekW^0•

Cemiye~i Ahmediyecilerin bir hareket ^noktası da Bursa idi.

Buraya 25 Şubat 1920 çar§amba günü cemiyetiri bazı üyeleri ha- reket ettiler. Cemiyet, Bursa'da bir ayaklanma çıkardıktan som-a hükümete . elkoyacak, telgraf ile haberleşmeyi kesecek, Atızavur

hareketi ile birleşecek ve 11Z.ürt Mustafa Paşa'yı Kuvay~ı Alıinediye

Umüm Kumandanı ilan ed.ecekti't^1•

Bursa'daki harekatın sağ cenahında Karacabey'deki Arnavut ve Çerkeslerden ibaret kuvvetler bulunmaktaydı. Bu kuvvetler kendisine katılan YüZbaşı Ziya Bey ile Gostivarlı İbrahim Bey ve şaki Çerkes Davut yönetimindeydi. Karacabey. Kayma.ka!nı Tev~

fik Nevzat Bey de bu kimselere yardımcı olmaktaydı. Merkezdeki güçleri Osman Nuri Bey ve arkadaşları ile 56. Fırka'dan Nigeh-

ba.ncı subaylar idaresindeydi. Bursa harekatının sol cenahında

~enişehir'deki kuvvetler bulunmaktaydı. Bu kuvvetleri ise Ethem

Paşa, İbo, Adapazarlı Kazım'ın kardeşi Hikmet ve arkadaşları yö- netecekti'w.

Teşkilat içm gereken parayı İngilizler, altın olarak Anzavur .ve Şah İsmail'e vermişlerdi. Ayrıca silah ve mühimmatın Anza- vur'da toplanmasına da ^yardımcı olrnuşlardı·•:ı.

36 ATASE, K. 11, D. 335/26-84, F. 4-5.

37 Karabekir, a.g.e., s. 448.

38 ATASE, K. 50; D. 46-197, ·F. 34.

39 ATASE, K. 11, D. 335/26~34, F. 4-5, 6-12.

40 ATASE, K. ll, D. 335/26~34, F. 6·18.

41 ATASE, K. 11, D. 335/26-34, F. 6-15; tremv'e DojJru, 10 Mart [1] 336, s. 2; Karabekir, a.g.e., s. 488·489.

42 Cebesoy, a.g.e., s. 299·300.

43 ATASE, K. 11, D. 335/26·34, F. 4·6, 6-2, 6·11.

582 ÖZCAN MıERT

1920 yılının Mart ayı başlannda Cemiyet-i Ahmediye; Balı­

kesir, İzmit, Adapazarı ve Bolu gibi yerlerde kurulmak yolunday-

dı. :auralann dışında cemiyet; Konya, Sivas ve Samsun havallsine kadar yayılmak istenmekteydi""·. Ancak Biga isyanı ile Anzavur'un ikinci ayaklanması sonunda (16 Şubat-19 Nisan 1920) Cemiyet-i Ahmediye ve Anzavur taraftarlarının milli kuvvetler tarafından

yenilgiye uğratılması üzerined~, derneğlıı Anadolu'da yayılması engellenmiş oldu.

KARŞI TEDBİRLER

. Biga olaylarının cereyan ettiği bölgeye Nigehbancı ve Kızıl

Hançercl subaylann gitmesi karşısında Heyet-i Temsiliye, burada- ki Kuvay-ı Milliyeci kumandanları uyardı. Konuyla ilgili haber ve bilgiler bölge ^dışındaki (Diyarbekir ve Siirt) kumandanlara da ak-

tarılctrı'~~.

Heyet-i Temsiliye, bir ara Biga olaylarıyla bağlantılı olarak

teşkilatın İstanbul'daki faaliyet ve gelişmesini fedai tipindeki kim- selerle önlemeyi düşündü*'.

2. Mart 1920'de Sivas'taki 3. Kolordu Kumandanlığı, «Biga vak'i:ısı ve Cem'iyet-i Ahmediye teşkilat ve fa'aliyetlerine da/ir ...

mevcud ma'lilmatın isim zikredilmeksizin muhtasaran ve halkı irşad edecek tarzda derhftl inide-i Milliye gazetesiyle neşr ve ta'- mzmi))ni gerekli gördüğünü Heyet-i Temsiliye'ye bildirdi. Bu gö-

rüşü benimseyen Heyet-i Temsillye, Albayrak ve Hakimiyet-i Mil- liye gibi diğer Kuvay-ı Milliyeci ·basın organlarında da bu konu- lara yer verilmesini istediııı. Nitekim çok geçmeden bu istek yeri- ne getirildi Mesela Balıkesir'de yayınlanan İzmir'e Doğru gaze- tesi 7 ve 10 Mart [1] 336/1920 tarihli baskılanndaki sayfalann- da bu konuya yer verdi. Bu durum, Biga olayları ile Anzavur is-

yanlarmın cereyan ^ettiği bölgelerde, asilere karşı Kuv:fty-ı Milliye- cilerin halktan güç kazanmasına bir ölçüde yardımcı oldu.

44 1zm4r'e Doğru, 10 Mart [1] 386, s. 2; ~besoy, a.g.e., s. 300. · 45 Ertuna, a.g.e., s. 71-87.

46 ATASE, K. ll, D. 335/2&·34, F. 24.

•!7 ATASE, K. 11, D. 885/26·34, F. 6.

48 ATASE, K. 11, D. 335/26·34, F. 10; K. 311; D. 14-42; F\ 7.

CEMİYET-1 AHMEDIYE 583

Alman askeri tedbirler sonunda ise, güç de olsa Cemiyet-i Ahmediye ve Anzavur'un Biga, Bandırma, Gönen ve çevresindeki isyan hareketleri bastınld~~⁹• Böylece derneğin diğer Anadolu şe-­

hir ve kasabalarında yaygınlaşıp taraftar bulması önlendi.

SONUÇ

Cemiyet-i Ahmediye hakkındaki, Kara ^Vasıf ve ^Şevket Gala-

talı ile Heyet-i Temsililiye arasındaki ayrıntılı istihbarat içinde

yanlış veya ^abartılı (mesela Kuvay- Milliye'ye karşı açık ve sert bir biçimde düşmanlık sergileyen çok kişinin cemiyetin yöneticile-- ri arasında gösterilmesi gibi) bilgiler bulunabilir. Ama bu haber-

leşmelerden sonraki haftalarda Marmara'nın güneyini ve klsmen de iç Anadolu'yu kapsayan isyan dalgası, böylesine geniş bir komp- lonun , varlığına kanıt teşkil etmektedır.

Cemiyetin adı kağıt üzerinde Cemiyet-i Ahmediye olarak geç- se de halk ^arasında daha etkili olabilmek ve taraftar toplayabil- mek için Cemiyet-i Muhammediye biçiminde kullanılmıştır.

Mevcut bilgi ve belgelerin l§ığında denebilir ki, amaçlarma.

ula§mak için dini bir ^vasıta olarak kullanan Cemiyet-i Alunediye'- nin faaliyetleri ile Biga ve ikinci Anzavur isyanlan çıkmıştır. İn­

gilizlerin ve işbirlikçilerin yardımıarına rağmen Cemiyet-i Ahma- diye, bu isyanlarda Kuvay-ı Milliyeciler karşısında başarısızlığa uğradı. Böyle olunca da cemiyet, Anadolu'da yayılıp gelişme im-

kanı bulamadı.

Cemiyet, Biga ve ikinci Anzavur isyanlarmda başarı kazana-

ınadı ama bir kısım amaçlarına ulaştı. Mesela padişah tarafından

Damat Ferit Paşa'nın dördüncü defa sadarete getirilmesi (5 Nisan 1920) ve ^ardından da Meclis-i Mebusan'm kapatılması (ll Nisan 1920) gerçekleşti. Ayrıca cemiyetin faaliyetleri ile çıkarılan ayak- lanmalar sonunda Kuvay-ı Milliye hı.rpalandı, bölgedeki Yunan ilerlemesi· hızlandı ve Çanakkale Boğazı için bir tampon bölge

oluşturuldu.

49 Ertuna, a.. yer.

584 ÖZCAN MERT

İşgalcı kuvvetlerin emrinde, milli mücadeleye. karşı Sultan VI. Mehmed. Vahdettin'in ^şindirme politi.kaslJ+l.ll. mümessili görü-

.Ien. Cemiyet-i Ahmediye'ninsa bir yerli Yeşil Ordu'nun resmen

kUrulmasında etkili olduğu da öne sürülmi,iştür'¹•

50 Tuna.ya, a.g.e., II, 609.

51 «Bo~evi'kli'IC t6h'U~sini linlemek, 1controı altına almc;k. ve kendilerinden

yard,ım ıımMla;n Bolşevikleri gücendjrm.eden oyala1ook, (Cemiyet-i Ah.mediye)'-

nitı mtmfi ve m~ır teli'ı;inlerine karşı hali'ı;a gerçekleri anlatmak ve onla~ Mitıı

Mücadele'nin zcırııri.U.ğitıe i?tandırmai'ı; gibi dü.§iUu:eıerT.edir ki, Mustafa .l{emaı Paşa bir yerli (Yeşil O'l"d.u)'nun ·resmen kurı~lmasını ba.şla4ıgıçda.. uyg~ın bulmuş­

dur.» Bk. Teveto[tlu, a.g.e., s. 197-98.