ALT GRUPLARINDA CONNERS ÖĞRETMEN ve ANABABA ÖLÇEKLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ
Birim Günay Kılıç*, Şahnur Şener**
ö z e t
A m a ç : B u a ra ştırm a d a C onners A n a b a b a ve Ö ğretm en D erecelen d irm e Ö lçeklerinin a lt ö lçek p u a n la rın ın D ik k a t E k sik liğ i H ip era ktivite B o z u k lu ğ u (DEHB) a lt g ru p la rın a göre farklı o lu p o lm a d ıkla rı
n ın ve D EH B g r u b u n u n y a ş ve c in s iy e t d eğ işken leriyle iliş k is in in b e lirlen m esi a m a ç la n m ıştır. Y ö n te m : İk i a şa m a lı p s ik iy a tr ik d eğ erlen d irm e s o n u c u n d a D EH B ta n ısı k o n a n 6-11 y a ş arası 1 05 olgu
n u n a n n e ve babalarına C o n n ers A n a b a b a D erecelen d irm e Ölçeği, ö ğ retm en lerin e C onners Ö ğretm en D erecelen d irm e Ö lçeği u y g u la n m ıştır. D EH B g r u b u n d a y a ş v e c in s iy e t d e ğ işken lerin in , D EH B a lt g ru p la rın ın ve e k tanıların C o n n ers Ö lçeklerin d en elde edilen a lt ö lç e k p u a n la r ın a y a n s ım a s ı ve a y rıştırm a g ü çleri is ta tis tik i ola ra k a n a liz edilm iştir. B u lg u la r: D E H B g r u b u n d a y a ş v e c in s iy e t d eğiş
k e n le rin in C onners Ö lçeklerinin a lt ö lçek p u a n la r ın a e tk is in in a n a lizin d e y a ş te m e l e tk is i ile y a ş ve c in s iy e t o rta k e tk is i h iç b ir C o n n ers a lt ölçeğinde a n la m lı b u lu n m a m ış tır . Ö ğretm en ölçeğinin d ik k a t e k sik liğ i a lt ölçeğinde is e c in s iy e t te m e l e tk isin in a n la m lı o ld u ğ u s a p ta n m ış ve kızla rın d a h a y ü k s e k p u a n la r aldıkları b elirlenm iştir. D EH B ü ç a lt g r u b u n u n birbirleri a ra sın d a a n la m lı fa r k ortaya k o y a n a lt ölçeğin ö ğ retm en ölçeğinin D ik k a t ek sik liğ i a lt ölçeği o ld u ğ u b elirlenm iştir. D EH B olgularında e k ola ra k K a rşıt O lm a K arşı G elm e (KGB) ve D a vra n ım B o z u k lu ğ u (DB) tanılarını da alan g ru p la rın a n a b a b a ölçeğinin d ik k a t, KGB, D B a lt ö lçeklerin d e a n la m lı ola ra k farklılaştığı b u lu n m u ş tu r . T a r tış m a : B u ça lışm a C onners D erecelen d irm e Ö lçeklerinin D EH B k lin ik a lt g ru p la rın ı b elirlem ed e y o l g ö steri
ci o lm a kla b irlik te belirli sın ırlılıkla rın ın o ld u ğ u n u g ö ste rm iştir. Ö ğretm en d eğ erlen d irm elerin d e D ik k a t ek sik liğ i a lt ölçeğinin ü ç a lt g r u b u b irb irin d en a yıra b ilm esin in çocukları s ı n ıf iç in d e v e a k a d e m ik uğ ra şıla r sıra sın d a g ö zle m e şa n s ı olan ö ğ retm en lerin b o z u k lu ğ u n d ik k a ts iz lik b o y u tu n u d a h a n e s n e l değerlendirm eleriyle ilişkili olabileceği ileri s ü r ü lm ü ş tü r . K G B -D B e k tanılarını ala n D E H B ’li ç o c u k ların a n a b a b a la n ta ra fın d a n d a h a h a r e k e tli ve d ik k a ts iz ola ra k d eğ erlen d irilm esin d e is e e k ola ra k va r olan d a vra n ışsa l b o zu k lu k la rın e tk is i o ld u ğ u d ü ş ü n ü lm ü ş tü r .
A n a h ta r s ö z c ü k le r : D ik k a t e k sik liğ i h ip e r a k tiv ite b o zu k lu ğ u , C onners a n a b a b a v e ö ğ retm en derece
le n d irm e ölçekleri.
SU M M A R Y : D IS C R IM IN A N T V A LID A TIO N O F C O N N ER S T E A C H E R A N D P A R E N T R A T IN G SCA
LES FOR A T T E N T IO N D E F IC IT H Y P E R A C T IV IT Y D IS O R D E R S U B T Y P E S
O b je c tiv e : To te s t C onners P a ren t a n d T ea ch er R a tin g S ca les d isc rim in a tiv e p ro p e rtie s fo r A tte n tio n D eficit H y p era ctivity D iso rd er (ADHD) s u b ty p e s a n d to d e te r m in e rela tio n s w ith age a n d g e n d e r va
riables o f a clinical g ro u p o f ch ild ren w ith ADH D. M e th o d : P a ren ts a n d tea ch e rs o f 1 05 ch ild ren aged 6-1 1 , d ia g n o sed a s ADHD, w ere a d m in is te r e d C onners P a ren t R a tin g S ca les a n d C onners T ea ch er R a tin g Scales, resp ectively. C onners su b -sc a le scores w ere a n a ly s e d in te r m s o f age, gen d er, AD H D s u b ty p e s a n d co m o rb id d ia g n o stic effects. C onners su b -sc a le d isc rim in a tiv e p ro p e rtie s w ere also eva
lu a te d . R e s u lt s : T h ere w ere n o age m a in effects o r age a n d g e n d e r in tera ctio n effects fo r a n y o f th e C o n n ers' su b -sc a le s. Girls sco red sig n ific a n tly h ig h e r on th e a tte n tio n d eficit su b -sc a le o f th e teac
h e r ra tin g s. A tte n tio n d eficit su b -sc a le o f C onners T ea ch er R a tin g Scale d is c rim in a te d b etw een th e th re e s u b ty p e s o f ADHD. C onners P a ren t R a tin g S ca les c o u ld d isc rim in a te clinical g ro u p s w ith co m o rb id O ppositional D e fia n t D iso rd er (ODD) a n d C o n d u c t D iso rd er (CD). D is c u s s io n : C onners R a tin g S ca les are effective in d is c rim in a tin g AD H D s u b ty p e s b u t w ith so m e lim ita tio n s. T h e d isc rim in a tiv e p o w e r o f te a c h e r s ’ a tte n tio n d eficit ra tin g s fo r A D H D s u b ty p e s se e m e d to s te m fro m teac
h e r s ’ o p p o r tu n ity to o b serve ch ild ren o b jectively d u r in g cla ssw o rk. P a ren ts p e rc e iv e d th e ir children w ith ODD a n d CD c o m o rb id ity to be m o re h y p e ra c tiv e a n d in a tte n tiv e p o s s ib ly d u e to a h a lo effect.
K e y w o rd s: A tte n tio n D eficit H y p era ctivity D isorder, C onners P a ren t R a tin g Scale, C onners T ea ch er R a tin g Scale.
GIRIŞ
G ünüm üzde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bo
zukluğu (DEHB) tanısı fenomenolojik temele da
yanm aktadır. Klinik değerlendirm eler yanı sıra
* Uzm. Dr., A n k a r a Üniv. Tıp Fak. Ç ocuk R u h Sağlığı ve H a sta lıkla rı A n a b ilim Dalı, A n ka ra .
** Prof. Dr., G azi Üniv. Tıp Fak. Ç ocuk R u h Sağlığı ve H a sta lıkla rı A n a b ilim Dalı, A n ka ra .
çocuğun davranışlarının farklı alanlardaki görü
nüm lerini belirlemek amacıyla ana baba ve öğ
retm en derecelendirm e ölçekleri kullanılm akta
dır (Collett 2003, Conners 1999). Diğer psikiyat
rik bozukluklarda olduğu gibi temel bilgi kay
naklarından özenle alınmış klinik öykü ve de
ğerlendirm elerin yerini tutabilecek, yeterli du-
Ç ocuk ve G ençlik R u h Sağlığı D ergisi : 10(2) 2 0 0 3
50
yarlılık ve özgüllükte nesnel psikolojik ya da bi
yolojik ölçüm testi bu lu n m am ak tad ır (APB 1994). Okul çağı çocuklarının %3-5'inde sapta
nan DEHB'nin dikkat eksikliği ve dü rtü sellik/
hiperaktivite boyutları DSM-IV'te birbirinden ayrılmıştır. Dikkat eksikliğinin ön planda oldu
ğu tip (DE), H iperaktivite/ dürtüselliğin (HA) ön planda olduğu tip ve Bileşik tip olmak üzere üç alt grup tanımlanmıştır (APB 1994).
DSM-IV DEHB'yi çok sayıda davranışsal ölçü
tü n varlığıyla klinik olarak tanım layan kategorik bir çerçeve sunm aktadır. Davranış değerlendir
me ve derecelendirm e ölçekleri ise gerek tanı aşam asında gerekse olguların izleminde katkı sağlayan ekonomik, duyarlılığı ve özgüllüğü ka
nıtlanm ış araçlardır (Conners 1998). Conners Anababa (CADÖ) ve Conners Öğretm en Dere
celendirme Ölçeği (CÖDÖ) ülkem izde DEHB tanısı konulması ve izlenmesi sırasında sık kul
lanılan ölçekler arasındadır.
DSM-IV DEHB'yi çok boyutlu olarak alt grup
lara ayırm a olanağı vermektedir. Conners Dere
celendirme Ölçeklerinin Dikkat Eksikliği-Edil- ginlik (DİK), H iperaktivite (HİP) gibi alt ölçekle
rinin varlığı dikkate alındığında alt ölçek p uan
larının DEHB alt gruplarını ayrım laştırm a özel
Tablo 1: DEHB Alt G ruplarının Cinsiyete Göre Dağılımları, Yaş Ortalamaları ve Yakınmaların Başlama Dönemleri.
Yaş (ay) X (ss) Yakınmaların başlangıcı
Alt G rup N % Kız Erkek Okul öncesi Okul dönemi
DE 17 16,2 105,53 (18,77) 5 12 3 14
HA 10 9,5 92,90 (16,70) 1 9 10 -
BİLEŞİK 78 74,3 100,77 (17,10) 21 57 51 27
Tablo 2: Ek Tanı Alan Olguların Cinsiyete ve DEHB Alt G ruplarına Göre Dağılımları.
DEHB Alt Grubu
DEHB + EK TANI N % Kız (N) Erkek (N) DE HA BİLEŞİK
KGB 24 22,9 6 18 2 4
DB 7 6,7 1 6 - -
Ek Tanı yok 74 70,4 20 54 15 6
liklerini sorgulam ak bu araştırm anın temel am a
cıdır.
YÖNTEM Örneklem
Çalışmaya 2000-2002 tarihleri arasında Gazi Üni
versitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Polikliniğine ilk kez başvuran ve DEHB tanısı alan 6-11 yaşları ara
sında 105 (27 kız, %26; 78 erkek, %74) olgu alın
mıştır. Olguların tüm ü 1.-5. sınıf öğrencisidir.
DSM-IV temel alınarak oluşturulan DEHB alt gruplarına ve Karşıt Olma Karşı Gelme Bozuklu
ğu (KGB) ve Davranım Bozukluğu (DB) ek tanı
larına göre olguların dağılımı sırasıyla Tablo 1 ve Tablo 2'de sunulm uştur.
Veri Toplama Araçları
Conners Öğretmen Derecelendirme
Ölçeği-CÖDÖ (Conners' Teacher Rating Scale, CTRS-28)
CÖDÖ, öğrencilerin sınıf içi davranışlarının öğ
retm enleri tarafından derecelendirilmesi am a
cıyla (Conners 1969) geliştirilmiştir. Ölçeğin ilk form u 39 m adde içerirken, daha sonra geliştiri
len kısa form u (Conners 1973) 10 m adde, gözden
geçirilmiş form ise 28 m adde içermektedir (Go- yette ve ark.1978). Ölçeğin Türkçe'ye uyarlam a
sı ilk olarak 39 soruluk form u ile yapılmıştır (Şe
ner ve ark.1992). Daha sonra 28 m addelik formu kullanılarak CÖ DÖ 'nün Türkçe çevirisinin nor
m atif verileri elde edilmiş, kurultu geçerliği ve iç güvenirliği çalışılmıştır. Ölçeğin Cronbach alfa iç tutarlılık katsayısı .95 olarak hesaplanmış, düzel
tilmiş m adde-toplam korelasyonlarının .27-.74 arasında değiştiği gözlenm iştir (Şener ve ark.1995). CÖ DÖ 'nün "Dikkat Eksikliği ve Yıkı
cı Davranış B o zu k lu kların ı taram ak amacıyla kullanılabileceği belirtilmiştir. Bu çalışmanın de
vamı olarak "Dikkat Eksikliği ve Yıkıcı Davranış B o z u k lu k la rın a özgü davranışsal boyutları ayırt edecek alt ölçeklerin belirlenmesine yönelik çalışmada (Dereboy ve ark. 1997) ölçeğin toplam puanının daha özgül tanılara varm ak açısından yeterli olmadığı belirtilmiştir. Ayrıca Conners alt ölçeklerinin ayrı ölçekler biçiminde uygulanm a
sı d urum unda iç tutarlılığı ve ölçüm niteliğinin yükseldiği bildirilm ektedir (Dereboy 1998). Bu nedenle bu çalışmada CÖDÖ-28'in DİK ve HİP alt ölçekleri kullanılmış ve ayrı olarak puanlan- mıştır.
CÖDÖ'de sorular öğretm enler tarafından 4'lü li
kert skalası üzerinde yanıtlanm aktadır. "Hiçbir zam an", "nadiren", "sıklıkla" ve "her zaman"
seçenekleri sırasıyla; "0", "1", "2" ve "3" olarak puanlanm aktadır. Ölçekten alman yüksek puan
lar yıkıcı bozukluklara özgü belirtilerin yoğun
luğunu göstermektedir. Conners alt ölçekleriyle yapılan araştırm alarda sorunlu denekleri ayırt etm ek için en yaygın biçimde kullanılan yöntem, ortalam anın iki standart sapm a üstünü kesme noktası olarak kabul etm ektir (Hinshaw 1987).
Bu nedenle bu çalışmada daha önce bildirilen or
talam a ve standart sapm a değerleri dikkate alı
narak DİK puanı için 17 ve üstü, HİP puanı için 15 ve üstünde yer alan deneklerin sorunlu ke
sim de olduğu kabul edilmiştir.
Conners Anababa Derecelendirme
Ölçeği-CADÖ (Conners' Parent Rating Scale, CPRS-48)
CADÖ Türkçe uyarlam a çalışması Dereboy ve arkadaşları (1998) tarafından yapılmıştır. Top
lam 48 m addeden oluşan bir ölçektir. Dikkat Ek
sikliği Faktörü (DİK) altında 5, Hiperaktivite Faktörü (HİP) altında 4, KGB'yi tarayan 5, DB'yi tarayan 11 m adde bulunm aktadır. Ölçeğin iç tu tarlılığı Cronbach alfa katsayısı ile hesaplanmış ve dört alt ölçek için .67 ile .92 arasında bulun
m uştur. M adde-Toplam korelasyon aralığı .35
.81 olarak bildirilm iştir (Dereboy ve ark. 1998).
Ölçekte sorular ana babalar tarafından 4'lü likert skalası üzerinde yanıtlanm aktadır. "Hiçbir za
m an", "nadiren", "sıklıkla" ve "her zam an" se
çenekleri sırasıyla; "0", "1", "2" ve "3" olarak puanlanm aktadır. Bu çalışmada önerilen kesme noktalarına koşut olarak DİK alt ölçeği için 5, HİP alt ölçeği için 6, KGB alt ölçeği için 7, DB alt ölçeği için 18 puan ve üstünü alan deneklerin so
runlu alanda yer aldıkları kabul edilmiştir.
İşlem
Bu araştırma, Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Ço
cuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Polikliniği'ne 2000-2002 tarihleri arasındaki ilk başvurulardan belirli dışlama ölçütlerine göre seçilen denekler üzerinden yürütülm üştür. Öz
gül Öğrenme Bozukluğu, Anksiyete ve Depresif Bozukluklar, psikotrop ilaç alım öyküsü (özellik
le psikostimulanlar), ağır ailevi işlev bozukluğu ve cinsel/fiziksel kötüye kullanım öyküsü, Tik Bozuklukları, Toplam Zeka Bölümü < 70, bilinç kaybı ile seyreden kafa travm ası/epileptik nöbet öyküsü, fizik gelişme geriliği ve major dismor- fik bulgu varlığı, düzeltilem eyen algı kusurunun olması dışlama ölçütleri olarak belirlenmiştir.
Olguların belirlenmesinin ilk aşam asında, dik
katsizlik ve aşırı hareketlilik temel yakınm ala
rıyla polikliniğe yönlendirilen tüm olgular DSM- IV tanı ölçütlerine bağlı olarak değerlendirilm iş
tir. DSM-IV'e göre "Dikkat Eksikliği ve Yıkıcı Davranış Bozuklukları" ana başlığı altında top
lanan tüm ölçütler ana babalarla sorgulanmıştır.
DEHB tanı ölçütlerine göre Dikkatsizlik ya da Hiperaktivite-Dürtüsellik alt grupları için bir gruptan en az 6 m addeyi ve en az 6 ay süreyle uyum suzluk doğurucu ve gelişim düzeyine ay
kırı bir derecede sürdüren olgular belirlenmiştir.
DEHB tanısı konan olguların ana babalarının
5 2
CADÖ ve sınıf öğretm enlerinden CÖDÖ'yü dol
durm aları istenmiştir. Değerlendirm eye giren olgulardan DEHB/KGB/DB kapsam ı dışında klinik olarak şüphe edilen diğer bir tanı olasılı
ğında rutin klinik değerlendirm elere ek olarak DSM-IV tanı ölçütleriyle bu tanılar netleştiril- miştir.
Olgu seçiminin ikinci aşamasında; belirlenen ol
gular en az iki deneyimli çocuk psikiyatristi tara
fından yeniden değerlendirilmiştir. Bu değer
lendirm e sonucunda DEHB/KGB/DB dışında tanı alan olgu saptanm am ıştır. DEHB tanısında fikir birliği sağlanan olguların DSM-IV tanı öl
çütlerine göre alt grupları belirlenmiştir.
İstatistiksel İşlem
Ana babalar ve öğretm enler tarafından d olduru
lan ölçeklerin alt ölçek puanları üzerinden yü rü
tülen verilerin analizi, Sosyal Bilimler için İsta
tistik Paket Program ının (Statistical Program for
Social Sciences - SPSS) 10.0 sürüm ü ile yapılmış
tır. İstatistiksel değerlendirm elerde anlamlılık düzeyi <.05 olarak alınmış ve analizler iki uçlu yapılmıştır. Çoklu karşılaştırm alarda "çok değiş
kenli varyans analizi" (multivariate analysis of variance: MANOVA) uygulanm ıştır. Anlamlı çı
kan temel etkiler için gruplar arası farkın kayna
ğını belirlemek amacıyla Tukey LSD analizleri yapılmıştır.
BULGULAR
DEHB grubundaki öğrencilerin sınıf içi davra
nışlarının öğretmenleri, ev içi davranışlarının ana babaları tarafından değerlendirilmesi am a
cıyla kullanılan CADÖ ve CÖDÖ alt ölçek p uan
larının ortalam a ve standart sapm a değerleri cin
siyet düzeylerine göre Tablo 3'te, DEHB alt gruplarına göre Tablo 4'te, ek tanı alma d u ru m u na göre ise Tablo 5'de verilmiştir.
Tablo 3: DEHB G rubunun CADÖ ve CÖDÖ Ortalama Değerleri.
Kız (N=27)
Erkek (N=78)
Toplam (N=105)
ALT ÖLÇEKLER X ss X ss X ss
CADÖ/DİK 8,22 2,17 7,37 2,74 7,59 2,62
C A D Ö /H İP 8,93 2,11 9,09 2,20 9,05 2,17
CADÖ/KGB 7,37 2,56 7,59 3,48 7,53 3,26
CADÖ/DB 13,85 5,95 14,94 7,06 14,66 6,78
CÖDÖ/DİK 18,93 2,85 16,63 3,72 17,22 3,65
C Ö D Ö /H İP 14,85 3,66 15,86 2,96 15,60 3,17
Tablo 4: DEHB Alt G ruplarının CADÖ ve CÖDÖ Ortalama Değerleri
DE HA BİLEŞİK
(N=17) (N==10) (N =78)
ALT ÖLÇEKLER X ss X ss X ss
CADÖ/DİK 7,18 1,91 5,50 2,55 7,95 2,65
C A D Ö /H İP 7,82 2,43 8,70 1,64 9,36 2,09
CADÖ/KGB 6,76 2,70 6,30 2,67 7,86 3,40
CADÖ/DB 12,18 5,97 13,00 5,94 15,41 6,95
CÖDÖ/DİK 19,35 2,62 14,70 5,10 17,08 3,41
C Ö D Ö /H İP 10,76 5,24 16,60 0,84 16,53 1,27
Tablo 5: DEHB G rubunda Ek Tanıya Göre CADÖ ve CÖDÖ Ortalama Değerleri
Ek tanı
+KGB (N=24)
+DB (N=7)
KGB+DB (n=31)
Ek tanı yok (N=74)
ALT ÖLÇEKLER X ss X ss X ss X ss
CADÖ/DİK 8,46 2,73 9,43 3,51 8,68 2,89 7,14 2,37
C A D Ö /H İP 8,67 2,91 11,14 1,22 9,23 2,81 8,97 1,85
CADÖ/KGB 9,88 2,64 12,00 2,45 10,35 2,71 6,35 2,70
CADÖ/DB 18,67 6,77 24,71 5,74 20,03 6,95 12,41 5,31
CÖ DÖ /D İK 17,71 2,84 14,43 1,51 16,97 2,93 17,32 3,92
C Ö D Ö /H İP 15,79 3,06 17,00 1,00 16,06 2,77 15,41 3,32
Tablo 6: CADÖ ve CÖDÖ Puanlarına Uygulanan 5x2 Faktörlü MANOVA Sonuçları.
Değişim Kaynağı Ölçek Kareler s.d. Ortalama F P
N=105 Puanı Toplamı Kare
Yaş CA DÖ /D İK 38,04 4 9,51 1,41 0,24
C A D Ö /H İP 28,50 4 7,13 1,67 0,16
CADÖ/KGB 37,53 4 9,38 0,86 0,49
CADÖ/DB 105,71 4 26,43 0,59 0,67
CÖ DÖ /D İK 20,25 4 5,06 0,39 0,81
C A D Ö /H İP 16,67 4 4,17 0,42 0,80
Cinsiyet CA DÖ /D İK 19,42 1 19,42 2,88 0,09
C A D Ö /H İP 5,37 1 5,37 1,26 0,26
CADÖ/KGB 0,14 1 0,14 0,01 0,91
CADÖ/DB 3,51 1 3,51 0,08 0,78
CÖ DÖ /D İK 114,77 1 114,77 8,89 0,000
C A D Ö /H İP 2,95 1 2,95 0,29 0,59
YaşxCinsiyet CA DÖ /D İK 49,29 4 12,32 1,83 0,13
C A D Ö /H İP 49,41 4 12,35 2,90 0,06
CADÖ/KGB 49,51 4 12,38 1,13 0,35
CADÖ/DB 414,32 4 103,58 2,33 0,06
CÖ DÖ /D İK 47,62 4 11,91 0,92 0,45
C A D Ö /H İP 42,08 4 10,52 1,05 0,39
Yaş ve cinsiyet değişkeninin DEHB grubunun Conners Ölçeklerinin alt ölçek puanları üzerin
deki etkisini test etmek için ölçek puanlarına MANOVA uygulanm ıştır. Analiz sonuçlarına göre, yaş temel etkisi ile yaş ve cinsiyet ortak et
kisi hiçbir Conners alt ölçeğinde anlamlı bulun
mamıştır. Cinsiyet temel etkisi için bakıldığında ise, yalnızca Öğretm en Ölçeğinin DİK (F= 8,89, s.d.= 1-105; p<.001) alt ölçeğinin anlamlı olduğu görülm üştür (Tablo 6). Bu alt ölçekte, kızların
(X= 18.93) erkeklerden (X= 16.63) daha yüksek puanlar aldıkları saptanm ıştır (Bkz. Tablo 3).
Conners Derecelendirme Ölçeklerinin alt ölçek puanlarının DEHB alt gruplarına göre farklılaşıp farlılaşmadığı MANOVA ile test edilmiştir (Tab
lo 7). Analiz sonuçlarına göre, CADÖ KGB ve CADÖ DB alt ölçekleri dışındaki alt ölçek p uan
larının DEHB alt gruplarına göre anlamlı olarak farklılaştığı görülm üştür.
5 4
Tablo 7: DEHB Alt G ruplarının Conners Ölçekleri Puanlarına Uygulanan MANOVA Sonuçları
Test Puanı Kareler Toplamı s.d. Ortalama Kare F P
CADÖ (DİK) 56,63 2 28,31 4,40 0,015
CADÖ (HİP) 34,24 2 17,12 3,84 0,025
CADÖ (KGB) 33,53 2 16,76 1,60 0,208
CADÖ (DB) 176,31 2 88,16 1,95 0,147
CÖDÖ (DİK) 142,44 2 71,22 5,85 0,004
CÖDÖ (HİP) 474,29 2 237,15 42,52 0,000
Tablo 8: DEHB'da Ek Tanı G ruplarının Conners Ölçekleri MANOVA Sonuçları.
Test Puanı Kareler Toplamı s.d. Ortalama Kare F P
CADÖ (DİK) 51,97 1 51,97 8,09 0,005
CADÖ (HİP) 1,40 1 1,40 0,30 0,588
CADÖ (KGB) 350,17 1 350,17 47,84 0,000
CADÖ (DB) 1270,85 1 1270,85 37,28 0,000
CÖDÖ (DİK) 2,78 1 2,78 0,21 0,650
CÖDÖ (HİP) 9,49 1 9,49 0,95 0,333
Anlamlı fark gösteren alt ölçek puanlarına iliş
kin olarak farkın kaynağını araştırm ak üzere Tu- key LSD uygulanm ıştır. CADÖ (DİK) alt ölçe
ğinde, Hiperaktivite ve Bileşik alt grupları ara
sında; CADÖ (HİP) alt ölçeğinde Dikkat Eksikli
ği ve Bileşik tip alt grupları arasında; CÖDÖ (DİK) alt ölçeğinde Dikkat Eksikliği, Hiperakti
vite ve Bileşik tip alt grupların birbirleri arasın
da; CÖDÖ (HİP) alt ölçeğinde Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite alt grubu ile, Dikkat Eksikliği ve Bileşik tip alt grupları arasında anlamlı fark bulunm uştur (Tablo 4). Conners Derecelendirme Ölçeklerinin DEHB grubunda ek tanı gruplarına göre farklı olup olmadığı MANOVA ile analiz edilmiştir (Tablo 8). Analiz sonuçlarına göre, DEHB yanısıra ek tanı alan grupların CADÖ- DİK, CADÖ-KGB, CADÖ-DB alt ölçeklerinde anlamlı olarak farklılaştığı bulunm uştur (Tablo 5).
TARTIŞMA
Sunulan araştırm ada yaş aralığı aynı olmasına rağm en, DEHB grubunda k ız/erk ek oranının 1 /3 olması literatür bilgileriyle uyum göster
m ektedir (Faraone ve Biederman 1999). Epide-
miyolojik örneklem lerde ise cinsiyetler arası yaygınlık farkının azaldığı bildirilm ektedir (Bi
ederm an 1998).
DEHB olgularının alt gruplara göre dağılım ında sıklık sırasında; bileşik tip 1., DE alt grubu 2., HA alt grubu ise 3. sırada yer almıştır. Bu araş
tırm ada saptanan sıklık sırası, daha önce klinik örneklemlerde bildirilen sıralanışla uyum ludur (Eiraldi ve ark. 1997, Faraone ve ark. 1998, Pater- nite ve ark. 1995).
DEHB'li okul çağı çocuklarında, 2 /3 oranda en az bir kom orbid psikiyatrik bozukluk olduğu bildirilmektedir. En sık KGB ve DB saptanm ak
tadır (Cantwell 1996). Araştırm ada DEHB gru
bunda saptanan yaklaşık %30 KGB/DB komor- biditesi, diğer kom orbid durum ların dışlandığı düşünülürse literatüre benzer bir görünüm orta
ya koymaktadır.
Sunulan araştırm ada DEHB alt gruplarındaki ol
guların yaş ortalam alarına bakıldığında, yaşça en büyük grup DE, en küçük grup ise HA'dır.
DSM-IV alan çalışmalarında da benzer sonuçlar bildirilm iştir (Lahey ve ark. 1994). Alt grupların cinsiyete göre dağılım ında, HA alt grubunda er
keklerin çoğunlukta olduğu görülm ektedir. DE ve Bileşik alt grup için cinsiyet dağılım ında be
lirgin bir eğilim saptanm am ıştır. Literatürde DE alt grubunun daha çok kızlardan oluştuğu bildi
rilm ektedir (Lahey ve ark. 1994). Mevcut çalış
m anın sınırlı bir klinik örneklemde yürütülm üş olması ve alt gruplardaki olgu sayısının yetersiz
liği cinsiyet dağılımını değerlendirm eyi zorlaş
tırmaktadır.
DEHB alt gruplarında kom orbid KGB/DB tanısı konm a oranı DE alt grubu için %12, HA alt gru
bu için %40, bileşik tip alt grup için %30 civarın
dadır. Alt gruplardaki denek sayısı değerlendir
meyi etkilemekle beraber, en azından DE alt gru
bunda kom orbid KGB/DB tanısı konm a oranı
nın daha düşük olduğu söylenebilir. DE alt gru
bundaki olgularda suça yönelik davranışlar ve davranım bozukluğu belirtilerinin daha az gö
rüldüğü bilinm ektedir (Paternite ve ark. 1995).
Araştırm ada kullanılan davranış derecelendir
me ölçeklerinden CADÖ ve CÖ DÖ 'nün DİK alt ölçeklerinde kızların; HİP, KGB, DB alt ölçekle
rinde erkeklerin daha yüksek puan ortalam aları
na sahip olduğu saptanmıştır. İstatistiki olarak alt ölçek puanlarında cinsiyetler arasında anlam lı fark yaratan tek alt ölçek ise öğretm en derece
lendirm e ölçeğinin DİK alt ölçeğidir. Alt grupla
ra dağılım da DE grubunda kızların çoğunlukta olduğu saptanm am akla beraber her iki DİK alt ölçeğinde kızların daha sorunlu olarak belirlen
mesi literatürle uyum gösterm ektedir (Lahey ve ark. 1994).
Ölçek puanlarında, DEHB alt gruplarına göre de farklılaşmalar olduğu görülm ektedir. H er iki öl
çekte DİK ve HİP puanları incelendiğinde, iki boyutta da klinik alt grup tanılarına uyan sonuç
lar saptanm ıştır. Fakat ana baba derecelendirme ölçeğinde, dikkatsizlik boyutunun bileşik tip ile DE alt grubunu, hiperaktivite boyutunun Bileşik tip ile HA alt grubunu ayıramadığı görülm ekte
dir. Öğretm en ölçeğinde de hiperaktivite boyu
tun d a Bileşik tip ve HA alt grubunun ayrılama- dığı saptanm ıştır. Öte yandan öğretm en ölçeği
nin dikkatsizlik boyutunda, 3 alt grubu da ayıra
bildiği görülm ektedir. Çalışma kapsam ımızdaki çocukların tüm ü nün ilköğretim öğrencileri oldu
ğu ve uyanık oldukları saatlerin büyük bir bölü
m ünü okul ortam ında geçirdikleri dikkate alınır
sa öğretm enlerin davranış değerlendirm elerinin daha gerçekçi olduğu söylenebilir.
Öznel gözlemleri temel alan değerlendirm e öl
çekleri ile edinilen bilgilerin, değerlendiriciler arası güvenirliğinin düşük olduğu bildirilm ekte
dir. Yıkıcı davranış sorunları olan çocukların ak
ranlarından dikkat yetenekleri yönünden farklı olmasalar da daha fazla dikkatsiz olarak değer
lendirildiği, dikkate ilişkin sorunların yaygınlı
ğının arttığı ileri sürülm ektedir (Halperin 1996).
Kullandığımız ana baba ölçeğinde benzer bir d u rum ortaya çıkmıştır. KGB/DB ek tanısı alan ço
cuklar, ana babaları tarafından daha hareketli ve daha dikkatsiz olarak tanımlanmıştır. Bu veriler, DEHB klinik alt gruplarının belirlenmesinde be
lirli sınırlılıklarına rağm en ölçeklerin yol gösteri
ci olabileceğini düşündürm üştür. Bu sınırlılıkla
rı azaltm ak ve daha güçlü psikom etrik özellikle
re sahip derecelendirm e ölçeklerine kavuşm ak için, ülke kültürüne uyarlanmış, ergen ve eriş
kinleri de hesaba katan yeni ölçeklerin geliştiril
mesi gerektiği düşünülm üştür.
KAYNAKLAR
A m e r ik a n P sikiya tri Birliği (1996) M ental B o zu klu kla rın T a n ısa l ve S a y ım s a l Elkitabı, D ördüncü B a s k ı (DSM-IV), A m e r ik a n P sikiya tri Birliği, W a sh in g to n DC, 1 9 9 4 ’ten çeviren E Köroğlu, H ekim ler Y a y ın Birliği, A n ka ra . B ie d e r m a n J (1998) A tte n tio n -D e fic it/H y p e r a c tiv ity Disorder: A life s p a n p ersp ective. J Clin P sychiatry 5 9 (su p p l 7):4-16.
C a n tw ell DP (1996) A tten tio n d eficit disorder: a review o f th e p a s t 10 y e a rs . J A m A c a d C hild A d o le sc P sych ia try 35:978-987.
Collett BR, O han JL, M yers KM (2003) T en -yea r review o f rating sca les, V: sc a le s a s s e s s in g a tten tio n -d eficit/
h y p e r a c tiv ity d iso rd e r. J A m A c a d C hild A d o le s c P sych ia try 4 2 :1 015-1037.
C onners CK (1969) A tea ch e r rating sca le f o r u s e in drug s tu d ie s w ith children. A m J P sych ia tr 126:884-888.
C onners CK (1973) R ating sc a le s fo r u s e in drug s tu d ie s w ith children. P sych o p h a rm a B ull (special is s u e -p h a r m a co th era p y w ith children) 24-84.
C o n n e rs CK (1998) R a tin g s c a le s in a tte n tio n - d e fic it/h y p e r a c tiv ity d isorder:use in a s s e s s m e n t a n d tr e a tm e n t monitoring. J Clin P sych ia try 5 9 (su p p l 7):24- 30.
56
C onners CK (1999) Clinical u s e o f rating sc a le s in d ia g n o sis a n d tre a tm e n t o f a tten tio n -d eficit/h yp era ctivity disorder. P ediatr Clin N orth A m 46:857-870.
D ereboy Ç, Ş e n e r fi, D ereboy İF ve ark. (1997) C onners ö ğretm en derecelendirm e ölçeği türkçe uyarlam ası-2.
Ç ocuk ve G ençlik R u h Sağlığı D ergisi 4:10-18.
D ereboy Ç, Ş en o l S, Ş e n e r fi ve ark. (1998) C onners a n a b a b a derecelendirm e ölçeği u y a rla m a çalışm ası. X.
U lusal Psikoloji Kongresi, A n ka ra .
D ereboy Ç (1998) A n k a r a C onners ölçekleri ö ğretm en
lere n a sıl uyg u la n m a lı: İk i fa r k lı u y g u la m a biçim inin k a rşıla ştm lm a sı. 3P D ergisi 6:99-106.
E iraldi RB, P ow er TJ, N e zu CM (1997) P atterns o f com or
b id ity a s s o c ia te d w ith s u b t y p e s o f a tte n tio n - d e fic it/h y p e r a c tiv ity d iso rd e r a m ong 6-to 12-year-old children. J A m A c a d Child A d o lesc P sych ia try 3 6 :5 0 3 514.
Faraone SV, B ied erm a n J, W eber W ve ark. (1998) P sychiatric, neuropsychological a n d p sych o so cia l f e a tu res o f DSM-IV s u b ty p e s o f a tten tio n -d eficit/h yp era c- tivity disorder: re s u lt fr o m a clinically referred sa m p le. J A m A c a d C hild A d o le sc P sych ia try 37:185-193.
Faraone SV, B ied erm a n J (1999) T h e neurobiology o f a tten tio n d eficit h yp era ctivity disorder. N eurobiology o f M ental Illn ess içinde. Birinci b a skı. D S C harney, E J N estler, B S B u n n e y (eds), O xford U niversity Press, s:788-801.
G oyette CH, C onners CK, Ulrich R F (1978) N orm ative d a ta on re v ise d C o n n ers’ p a r e n t a n d tea ch e r rating sca les. J A b n o rm Child P sychol 6:221-236.
H alperin JM (1996) C onceptualizing, describing, a n d m e a s u r in g c o m p o n e n ts o f a tte n tio n : A su m m a r y . A ttention, M em ory a n d E xecutive Function içinde. GR Lyon, NA K rasnegor (eds), P aul H. B ro o kes Publishing Co, B altim ore, s:119-136.
H in sh a w S P (1987) O n th e d istinction b e tw e e n atten- tional d e fic it/h y p e ra c tiv ity a n d co n d u ct p r o b le m / a g res
sio n in child p sych o p a th o lo g y. P sy c h B ull 101:443-463.
L a h e y B, A p p leg a te B, M cB urnett K (1994) DSM-IV fie ld trials fo r a tten tio n deficit h yp era ctivity d iso rd er in chil
d r e n a n d a d o le s c e n ts . J A m A c a d C hild A d o le sc P sych ia try 151:1673-1685.
P aternite C, L oney J , R oberts M (1995) E xternal va lid a tion o f oppositional d iso rd er a n d a tten tio n deficit d isor
d e r w ith h yperactivity. J A b n o rm Child P sychol 2 3 :4 5 3 471.
fien er fi, U luergüven Ç, S ertca n Y (1992) T ü rk örnekle- m in d e C onners ölçeklerinin n o rm a tif ve fa k t ö r y a p ıs ı verileri. II. Ç o cu k ve E rg en P s ik iy a tr is i G ünleri, K u şa d a sı.
fien er fi, D ereboy Ç, D ereboy İF ve ark. (1995) C onners öğretm en derecelendirm e ölçeği türkçe u y a rla m a s ı - I.
Ç ocuk ve G ençlik R u h Sağlığı D ergisi 2:131-141.
