DİKKAT EKSİKLİĞİ- HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU ( DEHB) Dr.F.Özgün ÖRMECİ

DİKKAT EKSİKLİĞİ- HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU

( DEHB)

Dr.F.Özgün ÖRMECİ

1

“ Başladığı işi bitirmiyor. ”

“ Söylediklerim bir kulağından girip diğerinden çıkıyor. ”

“ Eli dursa ayağı oynar. “

“ Sürekli hareket halinde , yürümez koşar. “

“ Ya konuşur ya sesler çıkarır.

‘TV izlerken bile hareket eder. “

“ Sabırsızdır, istekleri hemen olsun ister. ”

“ Asla sırasını bekleyemez. ”

“ Aklına geleni hemen yapıyor. “

TANIM

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) :

Aşırı hareketlilik, kısa dikkat süresi ve dürtüsellik ( düşündüğünü hemen yapma) ile karakterize bir bozukluktur

 DEHB’nin ortaya çıkma nedeni tam olarak

bilinmemektedir. Eldeki bulgular tek bir nedenin sorumlu tutulmayacağını göstermektedir.

Biyo-psiko-sosyal nedenlerin ortak bir biçimde yer aldığı düşünülmektedir

3

 “Hiperaktivite”, aşırı hareketlilik anlamına gelmektedir;

ancak bu terim DEHB olan çocukların tümünü iyi

anlatan bir terim değildir, çünkü hiperaktivite olmadan da DEHB olabilir.

 Bazı çocuklarda en belirgin şikayet dikkat süresinin çok kısa olmasıdır.

 Yani DEHB olan çocukların bir kısmında aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ile ilgili belirtiler ön plandayken bir

kısmında dikkatsizlik ile ilgili şikayetler ön plandadır.

 Önemli bir kısmında ise her iki gruptan şikayetler bir arada görülür.

DEHB-EPİDEMİYOLOJİ

 DEHB çocukluk çağında en sık tanı konulan psikiyatrik bozukluktur.

 Çocuk ve ergende % 3-10

 En sık alt tip bileşik tiptir. En sık okul çağındaki erkeklerde görülür.

 Erkeklerde 3-5 kat daha fazladır.

 Başlangıcı genellikle 3 yaş dolaylarında olmakla birlikte, tanı koymak için eğitim ve öğrenim için gerekli olan dikkat süresi ve yoğunlaşmanın

beklendiği ilkokul yılları en uygun zamandır.

5

NEDENLERİ;

Nedenleri tam olarak tespit edilemese de;

Aileden birinde hiperaktivite olması,

Çocuğun beynindeki mesaj alış verişini gerçekleştiren kimyasallardaki sorunlar, (DEHB’si olan çocukların BOS, kan ve

idrarlarında Dopamin ve Norepinefrin gibi

nörotransmitterler ve yıkım ürünlerine daha düşük oranda rastlanılmıştır.

Doğum sırasında veya doğumdan sonra beyin dokusunda olan zedelenmeler,

Çocukluk çağı rahatsızlıkları ve gelişimsel problemler ( Demir eksikliği,MSS enfeksiyonları gibi)

Kimyasallar zehirler ( kurşun gibi).

Annenin gebelik sırasında sigara,alkol kullanması.

DSM 4 kriterlerine göre 3 alt tipi vardır:

1. Dikkat eksikliğinin ön planda olduğu tip,

2. Hiperaktivite-impulsivitenin ön planda olduğu tip,

3. Kombine tip.

7

DEHB

T ALT İPL DİKKAT ERİ

EKSİKLİĞİ ÖNDE OLAN

TİP

AŞIRI

HAREKETLİLİK ÖNDE OLAN

TİP

BİRLEŞİK TİP

DEHB Belirti grupları

Dürtüsellik

Çoğu zaman çok konuşur

Yanıtları ağzından kaçırır

Sırasını bekleyemez Başkalarının sözünü keser

Başkalarının

yaptıklarının arasına girer

Hiperaktivite

Yerinde duramaz Sınıfta sırasında oturamaz

Aşırı

koşma/tırmanma eğilimindedir

Sakin bir şekilde oynayamaz/çalışam az

Sürekli hareket eder

Çoğu zaman çok konuşur

Dikkatsizlik

Dikkatini vermez Başladığı işi

bitirmez

Organize olamaz Sürekli çaba

gerektiren görevlerden kaçınır

Bir şeyleri kaybeder, unutkandır

Dikkati kolayca dağılır

Detayları gözden kaçırırlar

İlgileri kolayca

başka yöne kayar ⁹

ÇOCUKTA DEHB OLDUĞUNU SÖYLEYEBİLMEK İÇİN;

Dikkat Eksikliği, Aşırı hareketlilik ve Dürtüsellik belirtilerinin :

 7 yaşından önce başlamış olması

 Birden fazla ortamda (okul-ev) görülmesi,

 Sürekli olması

 Kişinin yaşamını ciddi anlamda etkilemesi

 Belirtilerin en az 2/3ünün bulunması gerekir.

TANI

 Ayrıntılı bilgi almak ( anne,baba,öğretmen,çocuğun kendisi vs

 Aileler çoğu zaman okul öncesi dönemde dikkatsizlik, aşırı

hareketlilik, dürtüsellik belirtilerini gözlemlerler ancak genellikle tanı, çocuğun okula başlamasından sonra konulur.

 Fizik muayene

 Çocuğun davranışlarının gözlenmesi

 Günümüzde DEHB tanısına yardımcı olacak herhangi bir laboratuar testi (kan testleri, idrar testleri, EEG...vs), beyin görüntüleme yöntemi (beyin tomografisi, magnetik rezonans görüntüleme...vs) ya da psikolojik test yoktur.

11

DEHB için DSM-IV kriterleri

A- Dikkat eksikliği belirtileri

1. Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemezler,

 2. Dikkatlerini yaptığı işe ya da oyununa vermekte zorlanırlar,

3. Evde ya da okulda yapacağı iş ve aktiviteler için gereken malzemeleri kaybederler,

4. Siz konuşurken dinlemez gibi görünürler,

5. Detayları gözden kaçırırlar,

6. Düzensiz görünürler,

7. Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta zorlanırlar ve bunlardan kaçınırlar,

 8. Unutkandırlar,

 9. İlgileri kolayca başka yönlere kayar.

B- Hiperaktivite belirtileri –

1. Yerinde duramazlar,

2. Oturması gerektiği halde oturamazlar,

3. Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çekerler,

4. Yerli yersiz koşup tırmanırlar,

5. Çok konuşurlar,

6. Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını yapıştırırlar,

7. Her zaman bir şeylerle uğraşırlar,

8. Sırasını beklemekte zorlanırlar,

9. Olaylara ya da konuşmalara müdahale edip yarıda keserler.

Yakın zamanda yapılmış çalışmalardan elde edilen veriler

 Takip çalışmalarına göre bu çocukların beyin büyüklüğü ve olgunlaşmasında normal çocukları geriden takip ettikleri ve ergenlik döneminde bazı çocuklarda aradaki bahsedilen farkın kapandığı düşünülmektedir.

 Araştırmacılar beynin, sorunları çözmemize, karşımızdakinin davranışlarını anlayıp değerlendirmemize, plan yapabilmemize ve isteklerimizi erteleyebilmemize yarayan bölgesi (frontal loblar) ve diğer bazı bölgelerindeki küçüklüğün daha belirgin olduğunu saptamışlardır

 Tedavi görmüş DEHB olan çocuklarla tedavi almamış olanlar

karşılaştırıldığında, tedavi alanlarda hacim azalmasının düzeldiği ancak almayanlarda anormalliğin devam ettiği gösterilmiştir.

 DEHB olan çocukların kardeşlerinde de beynin bazı bölgelerinde benzer ama daha hafif değişiklerin olduğu gösterilmiştir ₁₃

Okul öncesi; hiperaktivite/dürtüsellik, İlköğretim; bileşik tip,

Lise ve erişkinde; dikkatsizliğin önde olduğu tip ise daha sıktır.

DEHB-KLİNİK ÖZELLİKLER– ( YAŞLARA GÖRE )

Bebeklikte;

● Az ve düzensiz uyku

● Kolik

● Yeme sorunları

● Huzursuzluk,

● Çok ağlama,

● Kolay yatıştırılamama,

15

Erken Çocukluk:

 Aşırı hareketlilik, olaylara düşünmeden dalma, korku hissetmeme

 Sık kavga ve kazalara yatkınlık

 Söz dinlememe, çok konuşma, sabırsızlık

 Başına buyruk davranma, dikkatsizlik

 İlişki sorunları

Çocukluk:

 Dikkatsizlik, ödevlere karşı isteksizlik, sık eşya kaybetme,

 Öğrenme güçlükleri

 Aşırı hareketlilik,

 Dürtüsel tehlikeli davranışlar, kaza ve yaralanmalar,

 Düşük kendilik algısı

17

Ergenlik:

● Ders çalışamama, dikkatsizlik, unutkanlık, zamanı organize edememe,

● Gerginlik, huzursuzluk,

● Tehlikeli aktiviteler (Cinsel riskli davranışlar, kavgaya katılma, alkol-madde kötüye kullanımı)

● Zayıf sosyal ilişkiler kurma,

● Düşük kendilik algısı, depresif yakınmalar, ● Antisosyal ve saldırgan davranışlar sergileme

DEHB’NA EŞLİK EDEN DİĞER PSİKİYATRİK SORUNLAR

- DEHB çocuklarda karşı gelme bozukluğu ve davranım bozukluğu ile birlikte görülebilir.

- Ayrıca, özel öğrenme güçlüğü sıklığı bu çocuklarda daha fazladır. Özel öğrenme güçlüğü ile birlikte görüldüğünde ders başarısızlığı çok daha belirgin hale gelir.

19

TEDAVİ

 1- İlaç tedavisi

 2- Davranış düzenleyici yaklaşımlar ve psikoterapi (Psikoterapiler standart olarak uygulanmazlar. Ancak zaman zaman tedavinin çok önemli bir parçasını oluştururlar: örneğin aile iletişiminde, ilişki

biçimlerinde ciddi sorunlar varsa ve sorunlar çocuktaki bozukluğun gidişini olumsuz etkiliyorsa “aile terapisi” gerekebilir; ya da DEHB’nin yanısıra anksiyete, depresyon, kendine güven ile ilgili sorunlar varsa bireysel psikoterapi gerekebilir.

 3- Anne-baba eğitimi

PROGNOZ

 Hiperaktivite yaşla birlikte azalmakta, ancak dikkatsizlik ve dürtü denetim sorunları kalıcı olabilmektedir.

 Genellikle ilk kaybolan aşırı hareketlilik, en son kaybolan ise dikkat eksikliğidir.

 Remisyonun 12 yaşından önce seyrek olduğu, genellikle 12 ile 20 yaşlar arasında görüldüğü bildirilmektedir.

 Ancak olguların önemli bir bölümünde bozukluk kısmi remisyona girmekte ve duygu-durum bozuklukları ile antisosyal ve diğer kişilik bozukluklarının ortaya çıkışı kolaylaşmaktadır. Öğrenme sorunları sıklıkla

sürmektedir.

21

DEHB SEYRİ NASILDIR?

DEHB’lilerin;

 %30’unda genç erişkinlik döneminde belirtiler kendiliğinden kaybolur.

%40’ında belirtiler erişkin dönemde de sürer.

 %30’unda ise DEHB devam etmekle birlikte alkolizm, madde kullanımı ve antisosyal kişilik bozukluğu gibi sorunlar ortaya çıkabilmektedir.

DEHB bulunan cocukların anne-babaları icin onerilen 10 kural:

1. Kurallar koyduğunuz zaman bunların çok spesifik olmasına dikkat edin ve onları yazıp asın

2. Ödülleriniz çocuk için anlamlı ve güçlü ödüller olsun

3. Sık sık geri bildirim verin, çocuğunuza onun ne yaptığının farkında olduğunuzu gösterin

4. Çocuğunuza beklentileri ve planları konusunda yardım edin

5. Çocuğunuzun iyi günleri olabileceği gibi kötü günleri de olabileceğini göz önünde bulundurun

6. Olumsuzluklar, yapamadığı şeyler ve cezalar hakkında odaklanmaktan ziyade olumlular üzerinde odaklanın

7. Bir karakter sorunuyla değil biyolojik bir sorunla mücadele etmekte olduğunuzu daima akılda tutun

8. Çok konuşup nasihat vermeyin, davranışlarınız daha öğretici olacaktır

9. Espiri anlayışınızı kaybetmeyin ve sabırlı olun

10. Kendiniz ve çocuğunuza karşı hoşgörülü olun. Bu işte birliktesiniz ve elinizden geleni yapıyorsunuz

23

NE YAPILMALI;

 Sorunun tam olarak DEHB mi değil mi olduğu tespit edilmeli ve sorun kabul edilmeli,

 Çocuğun enerjisini boşaltabileceği uğraşlar yapmasına imkan sağlanmalı,

 Çocuğa sorumluluk verilmeli,

 Çocuğun uyumunu kolaylaştırmak için yemek yeme,yatma,oyun saatleri düzenli olmalıdır,

 Çocuğa uygun kurallar konulup, kesinlikle uygulanmalı ve taviz verilmemelidir,

 Çocuğun ilgi çekmek için yaptığı davranışlara izin verilmemeli ve uygun davranışları hemen ödüllendirilip,teşvik edilmelidir,

 Çocuğun dikkat süresini artıracak ve onu eğlendirecek faaliyetler yapılmalıdır.Yap-bozlar,resim eşleştirme,bul-tak vb…