Prof. Dr. Ali ÜNAL Prof. Dr. Ruhi SARPKAYA
Ankara 2020
EĞİTİM HUKUKU
Herkese Nitelikli Eğitim
EĞİTİM HUKUKU Herkese Nitelikli Eğitim Prof. Dr. Ali ÜNAL
ORCID: 0000-0003-2967-2444 Prof. Dr. Ruhi SARPKAYA ORCID: 0000-0001-5476-0716
©Tüm Hakları Saklıdır.
Bu kitabın Türkiye’deki basım, yayın ve satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic.
Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz.
Yayıncı Sertifika No : 49260 Matbaa Sertifika No : 46586
ISBN : 978-605-170-445-6 e-ISBN : 978-605-170-446-3 Kapak Tasarımı : Kezban KILIÇOĞLU Mizanpaj : Göksel ÇAKIR Dil Kontrol : Göksel ÇAKIR Baskı : Sözkesen Matbaacılık
Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk.
No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10
KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI ÜNAL, Ali
SARPKAYA, Ruhi EĞİTİM HUKUKU Herkese Nitelikli Eğitim Anı Yayıncılık, Ankara/Türkiye 2020, 1. Baskı, xvi+560 Sf., 16x24 cm ISBN: 978-605-170-445-6
e-ISBN: 978-605-170-446-3 Hukuk, Eğitim Hukuku, Eğitim
Pozitif Hukuk, Doğal Hukuk, Adalet, Ahlâk Kuralları, Din Kuralları, Görgü Kuralları, Hukuk Kuralları, Hukuk Sis- temleri, Türk Hukuku, Kamu Hukuku, Özel Hukuk, Hak, Eğitim Hukuku, Eğitim Hakkı, Uluslararası, İnsan Hakları, Devlet, Ayrımcılık Yasağı, Eşitlik, Engelli Ayrımcılığı, Irk, Etnik Köken, Dezavantajlı, Korunmaya Muhtaç, Çocuk İşçiliği, Saygı Hakkı, Kimlik, Din, İnanç, Ana Dil, Katılım Hakkı, Onura Saygı, Çocuk, Oyun, Çocuğun Yüksek Kararı, Nitelikli Eğitim Hakkı, Öğrenci, Veli, Öğretmen, Hak ve Sorumluluk
Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx
e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr
A harfinin evrimi
ÖN SÖZ ... Xİİİ
I-GİRİŞ ... 1
II-HUKUKLA İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ... 7
1-HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI ... 9
HUKUK KAVRAMI ... 9
HUKUK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ... 10
Pozitif Hukuk-Doğal Hukuk ... 10
Adalet ve Hukuk ... 11
TOPLUMSAL DÜZEN VE HUKUK ... 14
Ahlâk Kuralları ve Hukuk ... 17
Din Kuralları ve Hukuk ... 20
Görgü Kuralları ve Hukuk ... 22
Hukuk Kuralları ... 24
HUKUK KURALLARININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ ... 25
Hukuk Kuralları Normatiftir ... 25
Hukuk Kurallarının Konusu İnsan Davranışıdır ... 25
Hukuk Kuralları İnsan İradesi Ürünüdür ... 25
Hukuk Kurallarının Yaptırımı Vardır ... 26
HUKUK KURALLARININ İŞLEVLERİ ... 26
Hukuk Toplumda Barış ve Düzeni Sağlar ... 26
Hukuk Toplumda Güven Sağlar ... 27
Hukuk Toplumda Eşitliği Sağlar ... 27
Hukuk Toplumda Özgürlüğü Sağlar ... 28
2-HUKUK SİSTEMLERİ VE TÜRK HUKUKU ... 35
Roma-Germen Hukuk Sistemi ... 35
Anglo-Sakson Hukuk Sistemi ... 36
İslâm Hukuk Sistemi ... 36
Sosyalist Hukuk Sistemi ... 37
İÇİNDEKİLER
iv/ Eğitim Hukuku
3-POZİTİF HUKUKUN KAYNAKLARI ... 43
HUKUKUN YAZILI KAYNAKLARI ... 43
Anayasa ... 43
Kanunlar (Yasalar) ... 44
Uluslararası Antlaşmalar ... 46
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ... 47
Yönetmelik ... 48
YAZILI OLMAYAN KAYNAKLAR: ÖRF VE ADET HUKUKU ... 48
YARDIMCI KAYNAKLAR ... 50
Mahkeme Kararları (İçtihat) ... 50
Bilimsel Görüşler (Doktrinler, Öğretiler) ... 51
4-HUKUKUN DALLARI... 55
KAMU HUKUKU VE DALLARI ... 56
Anayasa Hukuku ... 56
Türk Anayasası’nın Temel İlkeleri ... 57
Yönetim Hukuku ... 62
Yönetim Örgütü ... 63
Yönetim İşgörenleri... 63
Yönetimin Hukuksal İşlemleri ... 64
Yönetimin Denetimi ... 64
Disiplin Hukuku ... 65
Eğitim Hukuku ... 68
İş Hukuku ... 68
Ceza Hukuku... 70
Vergi Hukuku ... 72
Uluslararası Hukuk ... 72
ÖZEL HUKUKUN DALLARI ... 73
Medenî Hukuk ... 73
Medenî Hukuk ... 73
Kişiler Hukuku ... 74
Aile Hukuku ... 74
Miras Hukuku ... 74
Eşya Hukuku ... 75
Borçlar Hukuku ... 75
Ticaret Hukuku ... 75
İçindekiler /v
Devletler Özel Hukuku ... 75
Uyrukluk ... 76
Yabancılar Hukuku ... 76
Yasalar Çatışması (İhtilafı) ... 76
5-HAK KAVRAMI... 81
HAKKIN NİTELİĞİNE İLİŞKİN KURAMLAR ... 83
İrade Kuramı ... 83
Çıkar Kuramı ... 84
Karma Kuram ... 84
HAKKIN TÜRLERİ ... 84
Kamu Hakları ... 85
Kişisel Haklar ... 85
Sosyal ve Ekonomik Haklar ... 86
Siyasal Haklar ... 86
Özel Haklar ... 86
Mutlak Haklar ... 87
Göreceli (Nispî) Haklar... 87
HAKKIN KAZANILMASI ... 89
Aslen Hak Kazanma ... 90
Devren Hak Kazanma... 90
HAKKIN KULLANILMASI... 90
HAKKIN KORUNMASI... 92
Bireyin Kendi Gücüyle Hakkı Koruması ... 92
Haklı Savunma ... 92
Zorda Kalma ... 95
Kuvvet Kullanma ... 95
HAKKIN DEVLET ELİYLE KORUNMASI ... 95
HAKKIN KAYBEDİLMESİ ... 96
Hakların Hukuksal Bir Olayla Kaybedilmesi ... 96
Hakkı Sona Erdiren Eylemler ... 97
Hakkı Sona Erdiren İşlemler ... 97
6-EĞİTİM HUKUKU ... 101
Toplum Eğitim ve Hukuk İlişkisi ... 101
Eğitim Hukuku ... 105
vi/ Eğitim Hukuku
Eğitim Hukukunun Kapsamı ve Amacı ... 109
Türk Hukuk Sistemi İçinde Eğitim Hukukunun Yeri ... 111
Eğitim Hukukunun ve Eğitiminin Gerekliliği ... 115
Eğitim Hukukunun Diğer Bilim Alanlarıyla İlişkisi ... 118
III-EĞİTİM HUKUKUNUN TARİHSEL TEMELLERİ ... 127
7-EĞİTİM HAKKININ TARİHSEL TEMELLERİ ... 129
Birinci Dönem (-- - 1776) ... 130
İkinci Dönem (1776 - 1940) ... 132
Üçüncü Dönem (1940 ve Sonrası) ... 138
8-EĞİTİM HAKKINI GÜVENCEYE ALAN ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI BELGELERİ ... 143
Eğitim Hakkına İlişkin Uluslararası Belgeler ... 146
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (1948) ... 146
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi/İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Korumaya Dair Avrupa Sözleşmesi (1950) ... 147
Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirisi (1959) ... 147
Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Uluslararası Sözleşme (1960) ... 148
(Gözden Geçirilmiş) Avrupa Sosyal Şartı (1965/1996) ... 148
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (1966) ... 149
Medenî ve Siyasî Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (1966) ... 150
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (1979) ... 150
Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989) ... 151
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006) ... 152
Eğitim Hakkı ile İlgili Uluslararası Örgütler ... 152
Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF-1946) ... 152
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (UNESCO-1945) ... 154
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO-1946) ... 156
9-TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE EĞİTİM HAKKI ... 161
Osmanlı Dönemi ... 162
Cumhuriyet Dönemi ... 165
Eğitim Hakkına İlişkin Ulusal Kaynaklar ... 169
İçindekiler /vii
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ... 169
1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ... 170
222 Sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu ... 170
IV-EĞİTİM HUKUKUNUN DEVLETE YÜKLEDİĞİ YÜKÜMLÜLÜKLER ... 175
10-DEVLETİN EĞİTİM HAKKINA İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ ... 177
Mevcudiyet ... 177
Erişilebilirlik ... 179
Ayrımcılık gözetmeme ... 179
Fiziksel erişilebilirlik ... 180
Ekonomik erişilebilirlik ... 180
Kabul Edilebilirlik ... 181
Uyarlanabilirlik ... 182
11-DEVLETİN EĞİTİM HAKKINA İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLERİNİN ANA BİLEŞENLERİ ... 189
Zorunlu İlköğretim ... 189
Mevcut ve Erişilebilir Ortaöğretim ... 191
Mevcut ve Erişilebilir Meslekî ve Teknik Eğitim ... 194
Eşit ve Erişilebilir Yükseköğretim ... 198
Temel Öğrenme İhtiyaçlarının Karşılanması ... 200
Parasız Eğitim ... 205
Erken Çocuklukta Eğitim ... 210
12-DEVLETİN EĞİTİM HAKLARINA İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLERİNİN İÇERİĞİ... 217
Saygı Duyma... 218
Koruma ... 219
Yerine Getirme ... 220
V-AYRIMCILIK YASAĞI ... 229
13-AYRIMCILIK YASAĞI/EŞİTLİK ... 231
viii/ Eğitim Hukuku
Resmî/Hukukî Eşitlik ... 232
Fiilî Eşitlik ... 233
Dönüştürücü Eşitlik ... 233
Yasaklı Ayrımcılık Biçimleri ... 234
Doğrudan Ayrımcılık ... 234
Dolaylı Ayrımcılık ... 235
Makul Düzenlemenin Reddi ... 237
Taciz ... 238
Dolayısıyla Ayrımcılık ... 238
Çoklu Ayrımcılık ... 239
Yasaklanmış Ayrımcılık Gerekçeleri ... 239
14-ENGELLİ AYRIMCILIĞI YASAĞI ... 245
Engelli Çocukların Hakları ... 251
Nitelikli eğitim ... 251
Öz saygı ve kendine yetme ... 251
Okul sisteminde eğitim ... 251
Kariyer eğitimi ve meslekî eğitim ... 252
Boş zaman ve kültürel etkinlikler... 252
Spor ... 253
Kapsayıcı eğitim ... 253
15-IRK VE ETNİK KÖKEN AYRIMI YASAĞI ... 261
16-DEZAVANTAJLI VE KORUNMAYA MUHTAÇ KİŞİLERE AYRIMCILIK YASAĞI ... 273
Çocuk İşçiliği ... 274
Mülteci Çocuğun Eğitim Hakkı ... 279
Korunmaya Muhtaç Çocuklar ... 285
Sokak Çocuklarının Eğitim Hakkı ... 287
Hastanedeki Çocuklar ... 290
Tutuklu ve Hükümlü Çocukların Eğitim Hakkı ... 291
VI-SAYGI HAKKI ... 299
17-ÖĞRENME ORTAMINDA SAYGI HAKKI ... 301
İçindekiler /ix
18-KİMLİK-DİN VE İNANÇLARA SAYGI ... 307
19-KİMLİK-ANA DİLİNİN KULLANILMASI, ÖĞRENİLMESİ VE ÖĞRETİLMESİNE SAYGI ... 323
20-KİMLİK-FARKLI CİNSEL YÖNELİMLERE SAYGI ... 339
21-KATILIM HAKLARINA SAYGI ... 347
22-ONURA SAYGI ... 355
Okullarda Şiddet Biçimleri ... 358
Fiziksel ve Psikolojik Ceza ... 358
Cinsel ve Cinsiyet Temelli Şiddet ... 360
Zorbalık ... 361
Okullarda Şiddetin Nedenleri ... 364
Okulda Şiddet ve Zorbalık Riski Taşıyan Çocuklar ve Ergenler ... 364
Okulda Şiddetin Önlenmesi ... 365
Okulda Şiddet Konusunda Türkiye’deki Hukuksal Durum ... 366
23-ÇOCUĞUN OYUN, EĞLENCE, KÜLTÜREL VE SANATSAL ETKİNLİKLERE KATILMA HAKKINA SAYGI ... 371
Çocuğun Oyun, Eğlence, Kültürel ve Sanatsal Etkinliklere Katılma Hakkının Gerçekleştirilmesindeki Güçlükler ... 376
24-ÇOCUĞUN YÜKSEK YARARI ... 387
Yüksek Yararın Değerlendirilmesi ve Belirlenmesi ... 389
Çocuğun Yüksek Yararının Eğitime Uygulanmasına Yönelik İlkeler ... 391
Çocuğun Yüksek Yararı Değerlendirilirken Dikkate Alınacak Ögeler ... 392
Çocuğun Yüksek Yararının Yaşama Geçirilmesinde Usule Dair Güvenceler ... 396
Çocuğun Yüksek Yararı İlkesinin Uygulanması ... 396
Çocuğun Yüksek Yararı için Bütçe Ayrılması ... 397
Çocuk Dostu, Güvenli ve Sağlıklı Öğrenme Ortamları için Standartlar Oluşturmak .... 397
Öğretim Uygulamaları ... 398
x/ Eğitim Hukuku
25-NİTELİKLİ EĞİTİM HAKKI ... 403
Nitelikli Eğitimi Sağlamak için Öğrenci Düzeyinde Unsurlar ... 409
Nitelikli Eğitimi Sağlamak için Eğitim Sistemi Düzeyinde Unsurlar ... 410
Nitelikli Eğitimin Unsurları ... 413
Nitelikli öğretmenler ... 413
Nitelikli araçlar ... 413
Nitelikli öğrenme ortamları ... 414
26-EĞİTİMİN AMAÇLARI VE İÇERİĞİ ... 421
Eğitimin Amaçları ... 424
Eğitimin İçeriği ... 431
Eğitimin İçeriğinde Olması Gerekenler ... 432
İçeriğin Uygulanmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar ... 437
Hedef ve İçeriğin Belirlenmesinde Beyin Yıkama (Endoktrinasyon) Yasağı ... 437
VII-PAYDAŞLARIN EĞİTİM HAKKI İLE İLGİLİ HAK VE SORUMLULUKLARI ... 451
27-ÖĞRENCİLERİN HAK VE SORUMLULUKLARI ... 449
Erişim Hakkı, Devam Sorumluluğu ... 452
Nitelikli Eğitim Hakkı, Öğrenmek/Çaba Göstermek Sorumluluğu ... 452
Saygı Görme Hakkı, Saygı Gösterme Sorumluluğu ... 453
28-VELİLERİN HAK VE SORUMLULUKLARI ... 461
Çocuğunun alacağı dinî ve ahlâkî eğitimi belirleme hakkı/Çocuğa seçim özgürlüğü verme sorumluluğu ... 466
Öğretim kurumları kurma ve yönetme hakkı/Milli egemenliğe zarar vermeme sorumluluğu... 467
Kamu makamlarınca yönetilenlerden başka kurumları seçme hakkı/Çocuğun yüksek yararını öncelikle gözetme sorumluluğu ... 468
Çocukları için parasız eğitim hakkı/Çocuğun gelişmesi için gerekli hayat şartlarını sağlama sorumluluğu ... 469
Çocuğu için nitelikli eğitim talep etme hakkı/Çocuğunun nitelikli eğitimden yararlanabileceği şartları oluşturma sorumluluğu ... 470
Çocuğu için güvenli bir eğitim ortamı talep etme hakkı/Çocukları için güvenli bir ev ortamı oluşturma sorumluluğu... 471
İçindekiler /xi Çocuğunu yönlendirme ve rehberlik hakkı/Çocuğunu yönlendirme ve rehberlik
sorumluluğu... 472
Çocuğu için yardım talep etme hakkı/Çocuğu için yardım talep etme ve kabul etme sorumluluğu ... 473
Saygı görme hakkı/Saygı gösterme sorumluluğu ... 474
29-ÖĞRETMENLERİN HAK VE SORUMLULUKLARI ... 479
Okul Öncesi, İlköğretim ve Ortaöğretim Öğretmenlerinin Hakları ... 481
Mesleğe hazırlanma ve istihdamın tüm yönlerinin ayrımcılıktan arındırılması ... 481
Mesleğini yapabilme ... 482
Meslekî yardım alma... 483
Şeffaf adaylık süreçleri ... 486
Kariyer molası ... 487
İş güvencesi ... 487
Kırsal ve uzak bölgelerde çalışma için teşvik ... 488
Yer değişikliği ... 489
Aile sorumluluklarını yerine getirme ... 489
Yarı zamanlı hizmet ... 490
Eğitim lideri olma ... 490
Engelli öğretmenlerin çalışması ... 491
Yaşlı öğretmenlerin çalışması ... 491
İzin... 492
Eğitim ve meslekî gelişim ... 492
Meslekî özgürlük ... 493
Dönüt alma ... 496
Keyfî cezalandırılmama ... 497
İş-yaşam dengesinin kurulması ... 498
Sağlıklı, güvenli okul yapıları ... 500
Eğitim ortamlarında şiddet görmeme ... 500
Psikolojik taciz (mobbing) mağduru olmama ... 500
Statüsüne uygun ücret alma ... 504
Sosyal güvenlik ... 505
Örgütlenme ve toplu sözleşme ... 505
Öğretmenlerin Sorumlulukları ... 506
Etik ve davranış kurallarına uyma ... 506
Kendinin Öğretmeni ve Öğrenen Olarak Öğretmen Sorumlulukları ... 507
Sınıf ve okul açısından öğretmen sorumlulukları ... 507
Veli (ebeveyn) ve topluluklar açısından öğretmen sorumlulukları ... 507
Yükseköğretimde Eğitim ve Araştırma Personelinin Hakları ... 508
xii/ Eğitim Hukuku
Ayrım Gözetmeksizin Akademiye Giriş ... 509
Kişisel, sosyal ve kültürel haklardan yararlanma ... 510
Görüşlerini ifade etme ve akademik özgürlük ... 510
Öğretim yapma ... 511
Araştırma yapma ve yayınlama ... 512
Kurum dışı meslekî faaliyette bulunma ... 512
İdari organlarda görev alma, seçme ve seçilme ... 512
Meslekî iş birliği ... 513
Kadro güvencesi ... 513
Yükseköğretimde Eğitim ve Araştırma Personelinin Sorumlulukları ... 514
Saygı ... 514
Mükemmellik ... 514
Hesap verebilirlik ... 514
Bireysel ödevlerini yerine getirme ... 514
KAYNAKÇA ... 515
İNDEKS ... 553
Türkiye’de eğitimin niteliğinden birçok kişi şikâyet ediyor. Veliler, kamu okulla- rında nitelikli eğitim verilmediği gerekçesiyle çocukları için okul arayışına giriyor.
Olanağı olan, çocuğunu özel okula göndererek çocuğunun nitelikli eğitim alma sorununu çözmeye çalışıyor. Özel okulların verdiği hizmetin niteliği de aldıkları ücrete göre değişiyor. Bu bağlamda günümüzde özellikle nitelikli eğitim, meta- laşmış, parası olanın alabildiği bir hizmet haline dönüşmüştür. Oysa eğitim, ya- şam hakkı gibi temel bir insan hakkıdır ve parayla alınıp satılamaz.
Gerek merkezi yapılan ulusal, gerekse PISA ve TIMSS gibi uluslararası karşılaş- tırmaya olanak veren sınavlar, eğitimde nitelik sorunumuz olduğunu açıkça orta- ya koyuyor. Buna rağmen politikacılar, eğitimde ciddi sorunlarımız olmadığı konusunda bizi ikna etmeye çalışıyor. Örneğin, 2016 yılında PISA sonuçları açık- landıktan sonra Milli Eğitim Bakanı, “Sadece Fen Lisesindeki öğrencilerimiz gir- miş olsaydı, bugün aldığımız derece dünyanın ilk üçü arasındaydı.” diyebiliyor.
Peki, ne yapacağız? Eğitim hizmetlerinin sunulmasındaki sorunların çözümü, çok boyutlu bir yaklaşımı gerektirir. Bu bağlamda eğitime bütçeden daha fazla kay- nak ayrılmalı, eğitim-öğretim her boyutuyla planlanmalı, uzmanlığa ve liyakate değer verilmeli, denetim sistemi etkinleştirilmeli ve problem çözücü, sorgulayıcı, eleştirel düşünebilen ve yaratıcı bireyler yetişmesi için programlar yenilenmelidir.
Bütün bunlar bütüncül bir biçimde yapılırken, eğitimin bir hak olduğu unutul- mamalıdır. İşte bu noktada yapacağımız şey hukuka sarılmaktır. Çünkü hukuk kuralları, tüm eğitim süreçlerinde Milli Eğitim Bakanının, müdürün, öğretmenin, velinin ve öğrencinin davranışları için uyulması gereken kuralların çerçevesini çizmektedir. Bu çerçeveyi çizen uluslararası ve ulusal hukuksal düzenlemeler vardır. Uluslararası düzenlemelerin başında 1948 yılında ilan edilen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi gelmektedir. Eğitim, bu beyannamenin yayınlanmasından bu yana seçme ve seçilme hakkı, adil yargılanma, sosyal güvenlik ve sağlık hakkı gibi uluslararası düzeyde hukuk kuralları tarafından korunan insan haklarından birisidir. Ancak, Beyanname’de yer aldığı şekliyle, “Herkes eğitim hakkına sahip- tir.” ifadesini kabul etmek, eğitim hakkının herkes için aynı şekilde anlaşıldığı anlamına gelmemektedir. Çünkü ifade, ülkeyi yönetenlere, eğitim bakanlarına, eğitim yöneticilerine ve öğretmenlere ne yapacaklarını tam olarak açıklamamak- tadır. Bu açıklamalar, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi’nin hazırlamış olduk- ları, eğitimi bir insan hakkı olarak koruma altına alan uluslararası ve bölgesel sözleşmeler ile yapılmıştır.
ÖN SÖZ
xiv/ Eğitim Hukuku
Türkiye bu sözleşmelerden Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme’yi imzalamamış, diğerlerini bazı çekinceler koyarak imzalamıştır. Anayasa’nın 90. maddesi, usulü- ne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmaların kanun hükmünde oldu- ğunu ortaya koymaktadır. Dolayısıyla imzalanan sözleşmeler, iç hukukumuzun bir parçasıdır ve dolayısıyla devlet kademelerinde görev alan tüm yetkililerin uy- ması gereken zorunlulukları göstermektedir. İnsan hakları, hukukun üstünlüğü üzerine kuruludur ve bu nedenle insan haklarının yaygınlaştırılması için evrensel insan hakları normlarını bilmek, anlamak gerekir. Bununla birlikte, Çocuk Hakları Sözleşmesi gibi bazı sözleşmeler çok iyi bilinirken bazıları sadece ilgili hukukçular tarafından bilinmektedir.
Uluslararası insan hakları belgelerinin yanında, eğitim hakkını güvenceye alan ulusal yasal metinler de var. Hatta uluslararası belgeler, ulusal düzenleme yapıl- masını şart koşuyor. Bu belgeler de uluslararası belgelerde olduğu gibi, çok az kişi tarafından bilinmektedir. Genel olarak öğretmen, veli, denetmen, müdür gibi eğitim paydaşları evrensel ve ulusal eğitim normlarını bilmiyor ya da çok az bili- yorlar. Ayrıca Türkiye’de hukuk okuryazarlığı, istenilen düzeyde değildir. Bu du- rum, eğitim hukukunun gelişimini de olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle eldeki kitabı yazmamızın birinci güdüleyicisi, öğretmenlerin, yöneticilerin, denetmenle- rin, öğrencilerin ve velilerin eğitim hakkının anlamını ve eğitim hakkını güvenceye alan ulusal ve uluslararası hukuksal metinlerin içeriklerini öğrenebilecekleri bir kaynak hazırlamaktır.
İkinci güdüleyicimiz, 2018 yılında eğitim fakültelerinin değişen ders programla- rında seçmeli ders olarak Eğitim Hukuku dersinin konulmasıdır. Eğitim Yönetimi alanında çalışan öğretim üyeleri olarak bu ders bizi heyecanlandırdı. Heyecan- landık, çünkü MEB’de öğretmenlik deneyimi olan hocalar olarak hukuk bilme- menin, eğitim hukukunu bilmemenin sıkıntılarını zamanında yaşadık, gördük.
Ayrıca hukuk bilmenin kişiyi mesleğinde bir adım öne çıkardığını da deneyimle- miştik. Bu nedenle istekli öğrencilerle hukukun temel kavramlarını paylaşmak, uluslararası ve ulusal insan hakları metinlerine dayalı olarak eğitim hakkını tartı- şacak olmak bizi heyecanlandırdı.
Eğitim hukukunun anlaşılması için öncelikle hukuk ile ilgili temel kavramları açıkladık. Hakkın ne olduğunu belirttik. Eğitimin bir insan hakkı olarak ortaya çıkışının tarihsel sürecini anlattık. Sonrasında devletin eğitim hakkı ile ilgili so- rumluluklarını yazmaya sıra geldiğinde yaptığımız okumalar sonucunda kitabı yazmaktaki güdüleyicimizin artık sadece eğitim hukuku ders kitabı yazmak ol- madığını, çalışmamızın başka bir noktaya evrildiğini fark ettik. Uzmanlar dışında- ki insanların çok sayıdaki insan hakkı belgeleri arasından eğitimle ilgili evrensel normları bulup çıkarması hiç kolay değildi. Kitabı artık çok sayıda insan hakları sözleşmesinde bulunan ve eğitime uygulanan temel evrensel normları belirlemek ve açıklamak için yazmalıydık. Öyle de yaptık. Kitabın devamında konuya ilgi
Ön Söz /xv duyan kişilerin işini kolaylaştıracak şekilde elimizden geldiğince bir evrensel eği- tim hukuku normlar listesi hazırladık.
Evrensel nitelikteki doğal hukuk; doğal, doğuştan gelen, insanın özünde olan ve devredilmez olan hakları korumak için vardır. Pozitif hukuk ise aralarında var olan pek çok benzerliğe rağmen, bir toplumdan diğerine ve zamana göre değişen ama aslında o toplumda uygulanan hukuktur. Elinizdeki kitapta uluslararası in- san hakları sözleşmelerinde yer alan eğitimle ilgili evrensel normlar listesi hazır- lamayı amaçladığımız için kitabın içeriğini daha çok doğal hukuka göre düzenle- dik. Farklı bir ifade ile Türkiye’de yürürlükte olan mevzuatı tam olarak vermek yerine, mevzuata göndermeler yaptık; açıklamalarımızı uluslararası sözleşmelere göre yapmayı tercih ettik. Maalesef Türkiye’de uluslararası sözleşmelerde geçen eğitim hukuku kurallarının çoğu, doğal hukuk düzeyinde kalmaktadır. Bu kurallar hukuk mevzuatımızda yer almamakta ya da uygulanmamaktadır. Düşündük ki olması gereken normları (doğal hukuk) bilen okuyucu, Türkiye’deki durumu kendisi araştırabilir. Bu yönüyle, aynı zamanda kitabın bir mevzuat kitabı olmasını önleyerek, kavramsal ve uygulamaya dönük bir eğitim hukuku kitabı olmasını da sağlamaya çalıştık. Okuyucular, artık bilişim çağında eğitim hukuku mevzuatına internetten kolayca ulaşabilirler.
Kitabı okuyan eğitimci okuyuculardan beklentimiz, eğitim uygulamalarına yol gösteren evrensel insan hakları normlarını içselleştirmeleri ve uygulamalarında bu normları dikkate almalarıdır. Örneğin, beşinci sınıfta uygulaması yapılan ya- bancı dil ağırlıklı sınıfa, sadece velisi okula belli miktarda bağış yapan öğrencileri alan okul müdürünün yaptığı yanlışlığı fark etmesidir. Ya da sınıfındaki kaynaş- tırma öğrencisinin kendisinden alınmasını isteyen, sınıfındaki farklı etnik kimliğe, farklı mezhep ve inanca sahip öğrencilere ayrımcılık yapan öğretmenin bu davra- nışının insan haklarına aykırı olduğunun bilincine varmasıdır.
Eğitimci olmayan okuyuculardan beklentimiz ise politikacılardan ve eğitimciler- den, eğitime ilişkin olarak evrensel insan hakları normlarına uygun beklentiler geliştirmeleri, beklentilerini ifade etmeleri ve normlara aykırı uygulamaları fark edip gerektiğinde demokratik tepkilerini göstermeleridir. Örneğin, Türkiye’de Milli Eğitim Bakanı’nın azınlık olan fen lisesi öğrencilerinin akademik başarısını görüp büyük çoğunluğun başarısızlığını gizlemeye çalışırken, gerçekte başarısız- lığını gizlediğinin farkına varmasıdır. Örneğin, kırmızı ışıkta durduğunda arabası- nın camını silen çocuğun o anda niçin okulda olmadığını ya da merdiven altı veya resmi eğitim kurumlarında çocukların kafası bilimsel bilgi yerine hurafelerle doldurulurken devletin neden bu kurumları yeterince denetlemediğini yüksek sesle sorgulamasıdır.
Kitabımızın hazırlanmasında görüş, düzeltme ve düzenlemeleri ile bize kılavuzluk eden Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Genel Kamu Hukuku ABD Dr.
Öğretim Üyesi Bilge Bingöl Schrijer’e, Adnan Menderes Üniveristesi Eğitim Fa-
xvi/ Eğitim Hukuku
kültesi Eğitim Yönetimi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Pınar Yengin Sarpkaya’ya, Dr.
Tahir Yılmaz'a ve Öğretim Görevlisi Barış Çavuş’a teşekkür ederiz.
Kitabımızı yazarken “Herkes için eşit ve adaletli eğitim”i gerçekleştirme yolunda bir çoban ateşi yaktığımızı düşünerek gerçekten heyecan duyduk. Umuyoruz ki kitabı yazarken yaşadığımız heyecanı kitaba doğru şekilde yansıtabilmişizdir. Her çalışmada olduğu gibi bizim de mutlaka eksiklerimiz ve hatalarımız vardır. Eksik- lerimizi, hatalarımızı bildirirseniz zaman içinde düzeltmek isteriz. Dönütlerinizi heyecanla bekliyor olacağız. Saygılarımızla.
İyi okumalar.
Kasım 2020
Prof. Dr. Ali ÜNAL Prof. Dr. Ruhi SARPKAYA aliunal37@hotmail.com ruhi@sarpkaya.net
I
GİRİŞ
“İnsanların uygarlık düzeyleri yükseldikçe, hukuka olan gereksinim- leri artar ve bu nedenle hukukunu daha çok geliştirir. Hukuk toplum- sal gereksinimlere yanıttan başka bir şey değildir.”
E. A. Hoebel
İnsanın diğer canlılardan temel farkı, toplum içinde yaşaması ve düşünebilmesi- dir. İnsanın insanlaşma süreci, toplum içinde yaşamaya başlamasıyla olanaklı olmuştur. İnsan bu süreçte, doğa-insan ve insan-insan arasında ortaya çıkan çatışmaları çözmek için kurallar koymayı akıl etmiştir. Bu kurallar, başlangıçta kendiliğinden ve yaşamın içindeki pratiklerden ortaya çıkmıştır ve kuşaktan ku- şağa toplumun bilgelerince sözlü miras ile aktarılmıştır. İnsanlığın kültürel biriki- mi arttıkça zamanla yazılı hukuk kuralları ortaya çıkmıştır. Tarihte bilinen ilk hu- kuk kurallarını Sümer kralı Urgakina (M.Ö. 2350) yapmıştır. Bu hukuk kuralları, Urgakina kanunu diye bilinir.1 O günlerden bugüne hukuk kuralları toplumların değişmesiyle gelişmeye ve olgunlaşmaya devam etmektedir.
Günümüzde toplumsal ilişkiler, bilim ve teknolojinin gelişmesiyle ve iletişim araç- ları sayesinde çeşitlenmiş, yoğunlaşmış ve hızlanmıştır. Bir yandan da toplumla- rın nüfusları bundan yüz yıl öncesine göre olağanüstü artmış durumdadır. Gü- nümüzde dünya, temel güdüsü her ne pahasına olursa olsun kâr elde etmek olan kapitalist sistemle yönetilmektedir. Kapitalizmin kâr hırsı, kapitalizm karşıtı aydınlar ve partiler, dernekler vb. sivil toplum örgütlerince sürekli engellenmeye çalışılsa da bunda çok fazla başarılı olunduğu söylenemez. Sonuçta 21. Yüzyıl kapitalizminin temel güdüsüne göre biçimlenmiş, kâr elde etmek için daha fazla üretmek ve daha çok tükettirmekle özetlenebilecek rekabetçi ekonomi politikala- rının sonucunda, gelir adaletsizliği insanlığa yaraşmayacak ölçüde bozulmuş durumdadır.
Dünyadaki eşitsizlik, bölgeden bölgeye ciddi farklılıklar göstermektedir. 2016’da, ülkenin en çok kazanan %10’luk kesiminin (en üst %10’luk gelir dilimi) toplam ulusal gelirden tek başına aldığı pay, Avrupa’da %37, Çin’de %41, Rusya’da %46, Kanada ve ABD’de %47; Sahraaltı Afrika, Brezilya ve Hindistan’da %55 civarın- dadır. Ortadoğu’da, dünyanın en eşitsiz bölgesinde ise en üst %10’luk kesim, ulusal gelirin %61’ine sahiptir.2 34 Avrupa ülkesi içinde gelir dağılımı eşitsizliği sıralamasında Türkiye, Sırbistan’ın arkasından ikinci sırada yer almaktadır. Türki- ye’de en zengin yüzde 20’lik nüfus, toplam gelirin neredeyse yarısını (yüzde 47,4) almaktadır.3 Görüldüğü gibi gerek dünya çapında gerekse Türkiye’de gelir ada- letsizliği çok açık bir biçimde artmaktadır. Bir ülkede gelir adaletinin olmaması, genel olarak insanları mutsuz yapar, o ülkede suç oranları artar; ırkçılık, din, mezhep ve etnik kimlik üzerinden mikro milliyetçilik çatışmaları ortaya çıkar.
Tüm bu çatışma alanları ve 21. Yüzyılın bireyinin giderek yalnızlaşması, kendine özgü karmaşık ve belirsiz toplumsal koşulları ile birleşince, toplumsal düzeni,
4/ Eğitim Hukuku
disiplini ve güvenli bir ortamı sağlamak için hukuk kurallarına her zamankinden daha çok gereksinim olduğu açıktır.
Bir toplumdaki yasama organınca yürürlüğe konan çağdaş hukuk kuralları, her- kesin kendi hukukunu uygulamasını ya da güçlülerin hukukunu, orman kanunu- nu uygulamasını engelleyerek toplumsal barışı sağlar. Hukuk kurallarının açık, kesin ve sürekliliğinin olması insanların toplumsal ilişkilerinde güven duygusu oluşturur. Hukuk toplumda görece olarak tüm insanlara eşit olarak uygulanır.
Böylece hukuk, insanlar arasındaki eşitsizliklerin azaltılmasında önemli bir role sahiptir. Hukuk kuralları, toplumda bireylerin hak ve özgürlüklerinin temel koru- yucusudur.4 Görüldüğü gibi hukuk kuralları, bireylerin ve toplumların yaşamla- rında çok önemli bir yer tutmaktadır.
Diğer önemli toplumsal kurumlardan birisi de eğitimdir. Eğitim olgusu, ilkel in- san topluluklarından beri insanlığın gelişmesinde kritik bir yer tutar. İlkel insanlar, kendiliğinden gözlem, model alma gibi yöntemlerle doğal eğitimi kullanıyorlardı.
Köleci toplumlarda öğretmen ve okul kavramları ortaya çıktı ve eğitim o dönem- de daha çok soylulara ve çocuklarına hizmet ediyordu. Orta Çağ’da eğitim, din adamlarının tekeline geçmiş ve eleştirel düşüncenin olmadığı, kuşkuculuğun, gözlemin yasaklandığı dogmatik bir sisteme dönüşmüştü. Aydınlanma ve En- düstri Devrimi sonrası, fabrikalara nitelikli insan gücü yetiştirmek için yeni okullar açılmıştı. Bu okullar, lâik okullardı ve kendilerine bilimi kılavuz etmişlerdi. Bilim- sel eğitim yapıldığı için gözlem, deney, eleştirel düşünce, yaratıcılık ve sorgulama gibi yöntemler sayesinde bilim ve teknoloji de hızla yaygınlaşmaya başlamıştı.
Böylece Orta Çağa özgü din eğitimi artık işlevini yitirmiş, yerini yeni okula bırak- mıştır. Günümüzde de bu süreç devam etmektedir. Eğitim kurumlarını bilimsel ve lâik ilkeler çerçevesinde kurgulayan ülkeler bugünün gelişmiş ülkeleridir. Eği- tim sistemini, bir Orta Çağ anlayışı olan dinsel, dogmatik eğitimden kurtarama- yan ülkeler ise geri kalmış ülkelerdir.
21. Yüzyılın karmaşıklığı ve belirsizliği, teknoloji odaklı bir yaşam tarzının özellikle kalabalık kentlerde yoğunlaşması, küreselleşmenin artması gibi nedenlerle, 21.
Yüzyılda yaşayan ve yaşayacak olan insanların yeni becerilere ve yeteneklere gereksinimi olduğu ortaya çıkmıştır. Bu beceriler, kısaca P21 (partnership for 21st century), olarak adlandırılmaktadır. P21 becerileri, öğrenme ve yenilik bece- rileri (eleştirel düşünme, problem çözme, iletişim, iş birliği ve yaratıcılık), bilgi, medya ve teknoloji becerileri ve yaşam/kariyer becerileri olmak üzere üç ana beceri alanından oluşmaktadır.5 Bu liste tabii ki kesin değildir, her zaman başka listeler yapmak, beceriler tanımlamak mümkündür. Dolayısıyla, bilimde, teknolo- jide geride kalmak istemeyen ülkelerdeki politika yapıcılar, eğitimciler, veliler ve aydınlar, zamanın gereklerine uygun olarak beceriler listesinin yapılması ve öğ- rencilere kazandırılması için çok ciddi çaba harcamalıdır.
