Hormon Replasman Tedavisi ile Goz I~i . Basinci Aras1ndaki lli§ki•

(1)

T. Oft. Gaz. 33, 108-112,2004

Hormon Replasman Tedavisi ile Goz I~i . Basinci Aras1ndaki lli§ki•

Ozlem Yzldmm (* ), Ozay Oz (* ), Ayqa Yzlmaz (* ), Ufuk Adzgiizel (* ), Ozlem Pat a(**), Handan r;;amdeviren (***)

OZET

Amac;: Menopoz hastalannda ostrojenin ve hormon replasmam ic;in kullamlan iki ayn ilac;

grubunun goz ic;i basmc1 iizerine olan etkilerini ara§tlrmak.

Gerec;-yontem: Sistemik ve okiiler patolojisi olmayan, ya§lan 42-60 arasmda degi§en 50 menopoz olgusu c;ah§ma kapsamma almd1. Olgular rastgele olarak iki e§it gruba aynld1. Birinci gruba harmon replasmam ic;in ostrojen ic;erikli bir ilac;, ikinci gruba da ostrojenik ve progestajenik aktiviteli bir ba§ka ilac; ba§land1. Goz ic;i basmct ve ostrojen diizeyi tedavi ba§lamadan once ve tedavinin ba§langtcmdan soma iic;iincii ayda Olc;iildii. Tiim olc;iimler aym goz hekimi tarafm- dan yaplld1 ve her goz ic;in tic; ayn Olc;iim yapthp ortalamast ahnd1.

Sonuc;lar: Birinci grubun ya§ ortalamas1 50.16 ± 3.35 y11, ortalama menopoz siiresi 3.60 ± 4.25 yll olarak hesapland1. ikinci grupta aym degerler stras1yla; 51.00 ± 4.04 y1l, 3.90 ± 2.85 ytldJ. iki grup arasmda ya§ ve menopoz si.iresi ac;tsmdan istatistik olarak anlamh fark saptanma- dt (p=0.428, p=0.771). Birinci grubun tcdavi onccsi goz ic;i basmc1 ortalamast 14.12 ± 2.49 mmHg, ostrojen diizeyi 18.28± 16.98 pg/ml tedavi somas! goz ic;i basmc1 ortalamas1 14.06 ± 2.27 mmHg, ostrojen diizeyi 24.64±20.46 pg/ml olarak hesapland1. Aym degerler ikinci grupta mastyla 15.20 ± 2.92 mmHg ve 16.72±12.80 pg/ml, 14.24 ± 2.18 mmHg ve 14.16±4.99 pg/ml olarak bulundu. Goz ic;i basmCI baktmmdan iki grup arasmdaki fark hem tedavi oncesinde hem de tedavi somasmda anlamh bulunmad1 (p=0.318). Tedavi oncesi ve somasmdaki goz ic;i basm-

Cl farkl hem grup 1 hem de grup 2'de anlamh degildi (p=0.118). Her iki grupta da hem tedavi oncesinde (p=0.854, p=0.359) hem de somasmda (p=0.865, p=0.789) goz ic;i basmc1 ile ostradiol diizeyi arasmda anlamh ili§kiye rastlanmad1.

Tarti§ma: Hormon replasman tedavisinde kullamlan iki ayn ilac; grubunun goz ic;i basmct- m ctkilemedigine ve bu anlamda ilac;: gruplan arasmda anlamh fark olmadtgma karar verildi.

Anahtar Kelimeler: Menopoz, hormon replasman tedavisi, goz ic;i basmc1, ostrojen.

SUMMARY

Relation Between Hormone Replacement Therapy and Intraocular Pressure

Purpose: To investigate the effects of estrogen and two drug groups used for hormone replacement in intraocular pressure in menopause patients.

(*) Yrd. Do~. Dr., Mersin Oniversitesi T1p Faki.iltesi Goz Hastahklan Anabilim Dah (**) Yrd. Do~. Dr., Mersin Oniversitesi T1p Faki.iltesi Kadm Hastahklan ve Dogum

Anabilim Dah

(***) Yrd. Do~. Dr, Mersin Oniversitesi T1p Faki.iltesi Biyoistatistik Anabilim Dah + TOD 37. Ulusal Oftalmoloji Kongresi'nde bildiri olarak sunulmu§tur.

Yaz1~ma adresi: Dr. Ozlem Y1ldmm, Mersin Oniversitesi T1p Fakiiltesi Ara§tlrma ve Uygulama Hastanesi Zeytinlibah<;:e Caddesi 33079, Mersin e-mail: dryildirimoz@hotmail.com

Mecmuaya Geli~ Tarihi: 15.11.2003 Kabul Tarihi: 16.02.2004

(2)

GiRi~

Harmon Replasman Tedavisi ile Goz i~i Basmct Arasmdaki ili§ki 109

Material-Method: Fifty menopause cases, whose ages ranged from 42 and 60, without systemic and ocular pathology were included in the study. Cases were divided randomly into two groups. The first group was administered medicine including estrogen for hormone replacement and the second group was administered different medicine with estrogenic and progesta- genic activity. Intraocular pressures and estrogen levels were measured before the therapy started and in the third month after the therapy started. All measurements were performed by the same ophthalmologist and each eye was measured three times and their mean values were used in the study.

Results: Mean age of the first group was 50.16 ± 3.35 years and mean menopause period was 3.60 ± 4.25 years. The same values for the second group were 51.00 ± 4.04 year, 3.90 ± 2.85 years respectively. There was not a statistically significant difference between two groups taking age and menopause period into consideration (p=0.428, p=0.77l). Mean intraocular pressure was 14.12 ± 2.49 mmHg and estrogen level was 18.28(16.98 pg/ml before the therapy and mean intraocular pressure was 14.06 ± 2.27 mmHg and estrogen level was 24.64±20.46 pg/ml after the therapy. The same values were 15.20 ± 2.92 mmHg and 16.72±12.80 pg/m1, 14.24 ± 2.18 mmHg and 14.16±4.99 pg/ml for the second group. The difference between the groups was not statistically significant both before the therapy and after the therapy (p=0.318). Intrao- cular pressure difference before and after the therapy was not significant in both groups (p=0.118). There was not a significant relation between intraocular pressures and estradiol levels in two groups both before (p=0.854, p=0.359) and after (p=0.865, p=0.789) the therapy.

Discussion: It was concluded that the two drug groups used in hormone replacement therapy did not affect intraocular pressure and therefore there was not a statistically significant difference between the two drug groups.

Key Words: Menopause, hormone replacement therapy, intraocular pressure, estrogen.

Primer ac,;1k ac,;Ih glokom (PAAG) insidans1 50 ya-

~m altmda erkeklerde kadmlardan daha ytiksektir. An- cak cinsiyetler arasmdaki bu belirgin fark, 50 ya§m i.ize- rinde kadmlann hastahga daha c,;ok yakalanmasiyla de-

gi~mektedir. Bu degi§im postmenopozal kadmlarda ostrojen ve progesteron di.izeylerindeki di.i§i.i§ ile goz ic,;i ba- smcmda (GiB) yi.ikselme olabilecegini akla getirmekte- dir (1). Aynca postmenopozal donemdeki kadmlann ortalama GiB degerlerinin halen adet gormekte olan kadmlardan daha yi.iksek bulunU§U bu teoriyi desteklemek- tedir (2,3).

amac;lanmi§ aynca iki ilac; grubu bu etkiler ac,;tsmdan kar§Ila§tmlmi§tlr.

MATERY AL-METOD

Mersin Universitesi T1p Faktiltesi Kadm Hastahkla- n ve Dogum Poliklinigine Ocak 2002-Mayts 2003 tarih- leri arasmda subjektif menopoz §ikayetleriyle ba~vuran,

sistemik hasta!tg1 olmayan, ya§lan 42-60 arasmda degi-

~en 60 olgu c,;ah§ma kapsamma almd1. Olgulann menopoz tams! en az bir yildir periyodik kanamalanmn olma-

YI~I ve FSH dtizeyinin 30 U/1 degerinin tistUnde olu§uyla konuldu. Aynca ostradiol dtizeyleri Olc,;tildi.i. TUm olgu- lara c,;ah~ma anlatihp onaylan almd1. Olgular rastgele olarak iki gruba aynld1. Bir gruba (grup 1) ostrojen ic,;e- rikli bir preparat (Ostradiol hemihidrat, 2 mg), diger gruba (grup 2) ostrojenik ve progestajenik ic,;erikli bir ba§ka preparat (Tibolon 2,5 mg) ba§landL

Gonodal fonksiyonlar ile GiB arasmdaki ili§kinin ara§tmlmasi 1920'1i y1llara dayanmaktad1r ( 4 ). Daha sonra gebelik (5-9), menstrtiel siklus (1 0-11 ), menopoz (2,3) gibi gonodal fonksiyonlarda degi§imin oldugu fizyolojik donemlerin ve baz1 hormon tedavilerinin (1, 12,13) G iB i.izerine etkileri ara§tmlmi§tlr.

Postmenopozal donemde belirti ve komplikasyonla- n azaltmak ic,;in kullamlan hormon replasman tedavisi- nin (HRT) sistemik etkilerinin yam s1ra oktiler etkileri de c;e§itli ara§tlrmalara konu olmu§tur. HRT'nin GiB tizerine olan etkilerine dair c,;eli§kili yaymlar mevcuttur.

Bu c,;ah§mada HRT'de kullamlan iki ayn ilac; grubunun ve ostrojenin, GiB tizerine olan etkilerinin ara§tinlmasi

Goz hastahklan polikliniginde olgulardan aynntll1 oktiler anamnez almd1. Olgulardan altJSI glokom oykii- sii, ikisi gec,;irilmi~ oktiler cerrahi ve ikisi yiiksek miyopi nedeniyle c,;ah~ma kapsam1 di§mda birakildi. Boylece 25'i ostrojen ic,;erikli, 25'i ostrojenik ve progestajenik ic,;erikli preparat kullanan toplam 50 olguyla c,;ah§maya devam edildi. Elli olguya rutin oftalmolojik muayene yap1ldL Oftalmolojik muayene, GiB iizerine diurnal var-

(3)

110 Ozlem Yildmm, Ozay Oz, Ays:a Y1lmaz, Ufuk Ad1giizel, Ozlem Pata, Handan c;amdeviren

yasyonlann etkisini en aza indirgemek i~in sabah aym saatlerde, akut hipergliseminin etkisini engellemek i~in

de a~ karnma yap!ld1. Fiziksel aktivitenin etkisinden ka-

~mmak i~in ol~tim oncesi ttim olgular 15 dk oturur po- zisyonda dinlendirildi. GiB aplanasyon tonometresi (Haag-streit, Bern) ile once sag, sonra sol gozde ol~tildii.

Her goz i~in ardi§Ik ti~ ol~iim aym goz hekimi tarafm- dan yap!ld1 ve ortalamas1 ahnd1. bstradiol ve GiB 01-

~timleri HRT tedavisi ba§lamadan once yapild1, tedavinin ba§lang1cmdan ti~ ay sonra da tekrarland1.

Elde edilen sonu~lara ili§kin tammlayicJ istatistikler ortalama ± standart sapma olarak verildi. Ya§ ve menopoz siiresi, bakimmdan iki ila~ grubu arasmdaki farkhhklar independent t-test yard1m1yla kar§Ila§tinldL Ayn- ca her iki ila~ grubunda tedavi oncesi ve tedavinin 3.

aymda Ol~iilen goz i~i basm~lan ve ostradiol diizeyleri arasmdaki farklar, iki ila~ grubu arasmdaki farklar ve

ila~ grubu ile iki ayn Ol~iim arasmdaki interaksiyonun belirlenmesinde iki faktorlii (faktorlerden birisi denek- ler ifi di,~eri denekler aras1) tekrarlanan ol~timlti var- yans analizi kullamld1. Her iki grupta ayn ayn ostradiol diizeyi ilc goz i~i basmc1 arasmdaki ili§ki ise Spearman rank korelasyon testi ile belirlendi. istatistik testier sonucunda p<0.05 ise sonu~ anlamh bulundu. Hesaplama- larda SPSS (ver. 9.05) istatistik paket program! kullaml- dJ.

SONU<;LAR

iki grubun demografik ozelikleri Tabla l'de ozetlenmi§tir. Birinci grupta ortalama ya§ 50.16 ± 3.35 y!l, amenore stiresi 3.6 ± 4.25 yildir. ikinci grupta bu degerler strastyla 51 ± 4.04 y!l, 3.9 ± 2.85 y!ldu. iki grup arasmcla ya§, amenore siireleri a~Ismdan istatistiksel olarak anlamh farkhhk saptanmamJ§tir (p=0.428, p=0.771).

Tablo 1. Ya§ ve menapoz siiresinin ila~· gruplanna gore tammlaylcl istatistikleri ( ortalama±SS)

Gruplar Ya§ (Y!l) Amenore siiresi (Y!l)

I. Grup N=25 50.16 ± 3.35 3.6 ± 4.25

2. Grup N=25 51± 4.04 3.9 ± 2.85

p 0.428 0.771

Her iki grubun teclavi oncesi ve somasma ait GiB deger}erinin VC ostradiol dtizeyJerinin tammJayJCI istatis- tikJeri Tabla 2'de ozetlenmi§tir. Birinci grubun tedavi oncesi GiB ortalamas1 14.12 ± 2.49 mmHg ve ikinci grubun ise 15.2 ± 2.92 mmHg bulunmu§tur. Aynca 1.

Tablo 2. Goz ifi basl/1Cl ve ostradiol diizeylerine ait tamtlCI istatistikler

GiB (mm/Hg) Ostradiol (pg/ml) Gruplar Tedavi Donemi

Ortalama±SS Ortalama±SS

1. Grup Tedavi oncesi 14.12 ± 2.49 18.28 ± 16.98 N=25

Tedavi sonras1 14.06 ± 2.27 24.64 ± 20.46

2. Grup Tedavi oncesi 15.2 ± 2.92 16.72± 12.80 N=25

Tedavi sonras1 14.2±2.18 14.16 ± 4.99

- - - -

grubun tedavinin 3. aymdaki GiB ortalamas1 14.06 ± 2.27 mmHg, ikinci grubun ise 14.2 ± 2.18 mmHg olarak hesaplanmi§tir. Yapilan hesaplamalar sonucuncla tedavi oncesi ve somas! Ol~i.ilen GiB degerleri arasmdaki farklann ila~ gruplanna gore degi§medigi veya ila~ gruplan arasmda GiB degerleri bakmundan gozlenen farkm ol-

~timtin once veya soma olmasma gore degi§medigi bc- lirlenmi§tir (p=0.166). Bu sonuca gore ila~ grubu aynlmadan, once ve soma yaptlan GiB Ol~tim ortalamalan kar§Ila§tmlmi§ ve aralannda istatistik olarak anlamh bir fark bulunmami§tir (p=0.118). Aynca Ol~tim donemi dikkate almmaclan iki ila~ grubu kar§Ila§tmldig\ncla da

ila~ gruplan arasmda anlamh bir farkm olmacltgi gortil- mti§ti.ir (p=0.318).

Yap!lan hesaplamalar sonucunda once ve soma ol-

~iilen serum ostradiol degerleri arasmdaki farklann ila~

gruplanna gore degi§medigi veya ila~ gruplan arasmcla- ki farkm Ol~timtin ba§langt~ta veya 3 ay soma yaptlma- sma bagh olarak degi§medigi belirlenmi§tir (p=0.161 ).

Bu duruma gore ila~ grubu aynlmadan, once ve sonra

oJ~iiJen serum ostradioJ degerlerine ait ortaJamaJar kar§I- la§tinlmi§ ve aralannda istatistik olarak anlamh bir fark bulunmaml§tir (p=0.547). Buna kar§m Ol~i.im ddnemi aytrt eclilmeclen iki ila~ grubu kar§Ila§tinldtgmda gruplar arasmda anlamh bir farkm olclugu gdzlenmi§tir (p=0.04). Bu sonu~ beklenen bir clurumdur. bstrojen

i~erikli preparat kullanan 1. grubun ostradiol cltizeyinin ikinci o}~timde 2. gruptan olduk~a ytiksek ~IkmaSI bu sonucu dogurmu§tur.

Aynca birinci grupta tedavi oncesi Ol~tilen ostradiol ol~timleri ile GiB arasmda anlamh bir ili§ki bulunama- llll§tir (r=-0.039, p= 0.854). Tedavi sonrasmda da yine benzer sonuca ula§llllll§ ve anlamh bir ili§ki gdzlenme- mi§tir (r=-0.036, p= 0.865). Aym ili§kiler, ikinci grupta da ara§tmlmi§ ve tedavi oncesi ve sonras1 ostracliol 01-

~timleri ile GiB arasmda anlamh bir ili§ki bulunamaml§- tlr (r=0.159, p= 0.359, r=-0.056, p= 0.789).

(4)

Hormon Replasman Tedavisi ile Goz iyi Basmct Arasmdaki ili§ki Ill

TARTI~MA

GiB'mn dinamik bir fonksiyon oldugu ve akoz hii- mortin tiretimiyle, trabektiler ag yoluyla Schlemm kanab

i~ine ve daha sonra skleral venlere di§a ak1m1 arasmdaki dengenin sonucu oldugu (14) anla§Ild1ktan sonra GiB'm etkileyebilecek faktorler iizerine pek s:ok ~ah§ma yapJl- mi§tir. Bu faktorlerden biri de gonodal fonksiyonlard1r.

Kadmlarda gebelik, menopoz ve menstrtiel siklus gibi seks hormonlannda fizyolojik degi§imlerin oldugu do- nemlerde yap1lan ara§tlrmalar GiB iizerine gonodal fonksiyonlann etki ve etki mekanizmalanmn anla§Ilma- sma I§Ik tutmu§tur.

Sano ve arkada§lan menstriiel siklus i~inde ovulasyon oncesi GiB'nda artma, ovulasyon sonrasmda ise azalma bildirmi§tir (15). Paterson ve Miller (16) intra- muskuler olarak 50 mg progesteron enjekte ettikleri bi- reylerde GiB'nda kii~iik ama sabit bir dti§ti§ kaydetmi§- tir. A vast hi ve Luthra progesteron ( 17), ostrojen ve testosteronun GiB iizerine etkilerini ara§tlrmi§ ve progesteronun akoz di§a akJmm1 arttJrma yoluyla GiB'nda dii§ii-

§e yol a~tigmi, bu etkinin hem normal hem de glokoma- toz gozlerde goriildiigiinti ve etkinin postmenapozal kadmlarda daha belirgin oldugunu gostermi§tir. Aynca ostrojen ve testosteronun GiB iizerine etkisiz oldugunu belirtmi§tir.

Meyer ve arkada§lan (18) da glokomlu hastalarda ostrojen ve progesteron kombinasyonu i~eren oral kont- raseptiflerin GiB'nda dii§ii§e yol a~t1gm1 gostermi§tir.

Gebeler iizerine yapllan pek ~ok s:ah§mada gebelik siire- cinde ozellikle gebeligin ikinci yansmda GiB'nda belirgin bir dii§ti§ gozlenmi§ ve bu dii§ii§ daha ~ok gebeligin ikinci yansmda iyice yiikselen progesteronun di§a ak1m kolayhgm1 art1rmasma baglanmi§tlr (5-9).

1997'de Qureshi ortalama GiB degerlerini cinsiyet ve ya§ gruplarma gore incelediginde, her ya§ grubunda kadmlarm erkeklere oranla daha yiiksek GiB degerlerine sahip oldugunu gormii§ ve bunun 40'h ya§lar sonras1 daha be1irgin hale geldigini vurgulami§tlr (19). Yine Qu- reshi menopoz sonras1 kadmlann GiB'nm halen adet go- ren kadmlardan daha yiiksek oldugunu bildirmi§tir (2,3).

Aym zamanda PAAG'un kadmlarda daha s1k gortilmesi ve yeni olgulann goriildtigii evrenin menopoz donemi ile paralellik gostermesi, menopozdaki degi§imlerin ve azalan hormonlann GiB'na olan etkisini akla getirmek- tedir (20). Armaly (21), olgulanm ya§ gruplanna gore incelediginde 46-55 ya§ arasmdaki kadmlann 46 ya§ al- tmdakilerden daha yiiksek GiB'na sahip oldugunu gor- mti§ ve bunun menopozla ilgili olabilecegini bildirmi§- tir.

Giintimiizde HRT'nin GiB iizerine etkilerini ara§- tlran yurt di§l kaynakh ~ah§malardaki veriler bu ila~-

!ann GiB'm dti§iirdiigii yoniindedir. Lang'm (22) HRT'nin gene! olarak goze etkisini inceledigi ~ah§

masmda, HRT'nin menopoz sonras1 kadmlarda kuru goz

§ikayetlerini azalttigi ve GiB'm dti§tirdiigii bildirilmi§tir.

Yine Sator ve arkada§lan (12) menopoz donemindeki 25 kadm1 tedavi oncesi ve sonrasmda prospektif olarak incelemi§, tedavi sonrasmda 4. ve 12. haftadaki ol- s:iimlerin tedavi oncesi degerlerden anlamh diizeyde dii§iik oldugunu saptami§lardir. Aym ara§tinci!ar bu bil- giler dogrultusunda antiglokomatOz ilas: kullanan glokomlu bir hastada HRT ba§lami§lar ve bu tedaviyle GiB'nm 4. haftadan ba§layarak dti§tiigiinii gozlemi§lerdir (1 ).

Bu konuda yap!lan yurt i~i ~ah§malarda ise Yenice ve arkada§lan (13) HRT alan ve almayan gruplann ortalama GiB degerleri arasmda istatistiksel olarak anlamh bir fark bulmazken, testosteronun menopoz sonras1 donemde GiB'm1 arttmc1 etkisini tespit etmi§lerdir. Bizim

~ah§mamizm sonu~lan da Yenice ve arkada§lannm ~a

h§masiyla uyumludur. c;ah§mamtzda HRT tedavisi ba§- lanan 50 olgunun tedavi oncesi ve tedavisi sonras1 3. ay- daki GiB'lan arasmda istatistiki olarak anlamh fark sap- tanamami§tlr. Aynca her iki grupta ve her iki ol~iimde

ostradiol diizeyleri ile ortalama GiB'lan arasmda anlam- h bir ili§ki gosterilememi§tir.

Farkh etnik gruplar arasmdaki bu farkhhklann olas1 sebepleri bu hormonlann karacigerdeki metabolizmasi- mn ki§isel farkhhklar gostermesi, sistemik HRT'nin kan akoz bariyerini ge~ememesi ve iilkemizdeki olgulann tedaviye uyumlanmn azhg1 olabilir (23). Aynca ostrojen reseptOr gen polimorfizmi bir diger neden olarak dii§ii- niilebilir.

Yapllan ~ah§malarda akoz hiimoriin dt§a akumnda primer yo! olan trabekiiler ag dokusunun akoztin drena- jmda pas if rol oynamadtgl, trabekulumu saran hticrelerin diiz kas hiicreleri ile ortak ozellik gosterdigi ve koliner- jik agonistlerin varhgmda kastldtgi, nitrik oksit (NO) agonistleri ile de gev§edigi anla§tlmt§ttr (24). NO vaskii- ler endotel ve diiz kas hiicreleri i~in onemli bir intrasel- liiler ve interselliiler regiilat6rdiir. Nathanson ve arkada§lan (25) akoz dt§a akJm yolu ile silier cisim kom§U- lugundaki bolgelerin, gozde NO yap1m1 a~lSlndan ol-

duk~a yogun yerler oldugunu gostermi§tir. NO aktivitesi okiiler dt§a aklm ve GiB'nm diizenlenmesiyle ili§kilidir (26). 17[3 ostradiol reseptOr arac1h sistem yoluyla endotel kaynakh NO aktivitesini arttmr (27). NO ve ostrojenin GiB ve dt§a aklm kolayhgmm kontroltinde onemli rol oynadtgi gosterilmi§tir. 17[3 ostradioliin etkili olabil- mesi i~in baglandtgt reseptOrlere ait gen polimorfizmi HRT'de kullamlan ila~lara ait farkh etkilerin ortaya ~Ik

masma neden olabilir.

(5)

112 Ozlem Y!ldmm, 6zay 6z, Ay<ra Yilmaz, Ufuk AdJglizel, Ozlem Pata, Handan <;:amdeviren

Bu ~ah§mada HRT'de kullamlan iki ilacm GiB'm azalttig1 gosterilememi§ aynca iki ilacm birbiriyle kiyas- lanmasmda ila~lar arasmda fark saptanmami§tlr. Bu du- rumda HRT alan ve almayan Him kadmlann dtizenli GiB kontrolleri yaptlrmalan uygun gortinmektedir.

KAYNAKLAR

I. Sator MO, Akramian J, Joura EA, Nessmann A, Wedrich A, Gruber D, Melka M, Huber JC: Reduction of intraocular pressure in a glaucoma patient undergoing hormone replacement therapy. Maturitas. 1999; 29: 93-5.

2. Qureshi IA: Ocular hypertensive effect of menopause with and without systemic hypertension. Acta Obstet GynecolScand. 1996; 75:266-9.

3. Qureshi IA: Intraocular pressure:association with menstrual cycle, pregnancy and menopause in apparently he- althy women. Chin J Physiol. 1995; 38: 229-34.

4. Imre J: Die regularische Wirkung der endokrinen Drusen auf den intraocularen. Druck Arch Augenheilkd. 1921;

88: 155-7.

5. Qureshi IA, Xi XR, Yaqob T: The ocular hypotensive effect of late pregnancy is higher in multigravidae than in primigravidae. Graefe's Arch. Clin Exp Ophthalmol.

2000; 238: 64-67.

6. Qureshi IA, Xi XR, Wu XD: Intraocular pressure trends in pregnancy and in the third trimester hypertensive patients. Acta Obstet ct Gynccol Scand. 1996; 75:816-819.

7. Ziai N, Ory SJ, Khan AR, Brubaker RF: ~-Human Chori- onic Gonadotropin, Progesterone and aqueous dynamics during pregnancy. Arch. Ophthalmol. 1994; 112: 801- 806.

8. Phillips Cl, Gore SM: Ocular hypotensive effect of late pregnancy with and without high blood pressure. Br J Ophthalmol. 1985; 69: 117-9.

9. Yildmm 6, 6z 6, Argm MA, <;:amdeviren H: Gcbcligin giiz i<ri basmc1 lizcrine etkisi. TOft Gaz. 2002; 32: 210-4.

10. Green K, Cullen PM, Phillips CI: Aqueous humour turno- ver and intraocular pressure during menstruation. Br J Ophthalmol. 1984; 68: 736-740.

II. Gharagozloo NZ, Brubaker RF: The correlation between serum progesterone and aqueous dynamics during the menstrual cycle. Acta Ophthalmologica. 1991; 69: 791- 795.

12. Sator MO, Joura EA, Frigo P, Kurz C, Metka M, Hom-

mer A, Huber JC: Hormone replacement therapy and intraocular pressure. Maturitas. 1997; 28: 55-8.

13. Yenice 6, Toker E: Harmon rcplasman tcdavisinin ve seks hormonlanmn goz i<ri basmcma etkisi. Mn Oftalmo- loji. 2003; 10: 134-7.

14. Hattat N: Kronik basit glokom. In Goz Hastahklan Ozkan

~. Pazarh H, Oguz V, Akar S eels. istanbul. istanbul Uni- versitesi Bas1mevi ve Film Merkezi. 1999; 229-42.

15. SanoY: Sexual cycle and intraocular pressure in women.

Acta Soc Ophthalmol Jpn. 1973; 57: 892-4.

16. Paterson GD, Miller SHJ: Hormonal influence in simple glaucoma. Br Ophthalmol. 1963; 47: 129-37.

17. Avasthi P, Luthra MD: Effect of sex hormones on intraocular pressure. Int Surg. 1967; 48: 350-55.

18. Meyer EJ, Roberts CR, Leibowitz HM eta!: Influence of norethynodrel with mestranol on intraocular pressure in glaucoma :II A controlled double-blind study. Arch Oph- thalmol. 1966; 75: 771-73.

19. Qureshi IA: Intraocular pressure: a comparative analysis in two sexes. Clinical Physiology. 1997; 17:247-55.

20. Mitchell P, Smith W, Attebo K: Prevalance of open-angle glaucoma in Australia: the Blue Mountains Eye Study.

Ophthalmology. 1996; 103:661-69.

21. Anna1y MF: Age and sex correction of applanation pressure. Arch Ophthalmol. 1967; 78: 480-84.

22. Lang Y, Lang N, Ben-Ami M, Garzozi H: The effects of hormone replacement therapy on the human eye. Harefu- ah. 2002; 141: 287-91.

23. Cacciatore B, Paakkari I, Toivonen J: Randomized com- parison of oral and transdermal hormone replacement on carotid and uterine artery resistance to blood flow. Obstet Gynccol. 1998; 92: 563-68.

24. Yasumasa G, Yasuyuki A, Hiromu K: Characterization of ciliary muscle relaxation induced by various agents in cats. Invest Ophthalmol Vis Sci. 1995; 36: 1188-91.

25. Nathanson JA, Me Kce M: Alterations of ocular nitric oxide synthase in human glaucoma. Invest Ophthalmol Vis Sci. 1995; 36: 1774-84.

26. Lepple- Weinhues A, Stahl F, Wiederholt M: Differential smooth muscle-like contractile properties of trabecular meshwork and ciliary muscle. Exp Eye Res. 1991; 53: 33- 8.

27. Hayashi T, Yamada K, Esaki T, et al: Estrogen increases endothelial nitric oxide by a receptor-mediated system.

Bioi Chem Biophys Res. 1995; 214: 847-55.