Sonuç Raporu

(1)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ

KOORDİNASYON BİRİMİ KOORDİNATÖRLÜĞÜNE

Proje Türü : Lisansüstü Tez Projesi (Doktora) Proje No :15L0230002

Proje Yürütücüsü : Prof. Dr. E. Cem ATBAŞOĞLU

Proje Başlığı : “Geniş otizm fenotipi gösteren erişkinlerde sosyal biliş: Bir göz hareketleri izleme çalışması”

Yukarıda bilgileri yazılı olan projemin sonuç raporunun e-kütüphanede yayınlanmasını;

İSTİYORUM

İSTEMİYORUM GEREKÇESİ:

10.05.2017 Proje Yürütücüsü Prof. Dr. E. Cem ATBAŞOĞLU

İmza

(2)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ SONUÇ RAPORU

Proje Başlığı

“Geniş otizm fenotipi gösteren erişkinlerde sosyal biliş: Bir göz hareketleri izleme çalışması”

Proje Yürütücüsünün İsmi Prof. Dr. Eşref Cem ATBAŞOĞLU

Araştırmacıların İsmi Yrd. Doç. Dr. Cengiz ACARTÜRK Yrd. Doç. Dr. Murat Perit ÇAKIR Uzm. Öykü MANÇE ÇALIŞIR

Proje Numarası 15L0230002 Başlama Tarihi

10.02.2015 Bitiş Tarihi 10.02.2017 Rapor Tarihi

10.05.2017

Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara - " 2017 "

(3)

I. Projenin Türkçe Adı ve Özeti

Geniş otizm fenotipi gösteren erişkinlerde sosyal biliş: Bir göz hareketleri izleme çalışması

Sosyal temasın en basit biçimi olan ortak dikkat, dil gelişimi ve sosyal öğrenmenin önemli yordayıcılarındandır. Gerçekleştirilen tez çalışmasında, Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan erişkinlerde ekolojik geçerliği yüksek olan deney ortamıyla ortak dikkatin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Araştırmada, ortak dikkat görevinde ( tangram yap-boz görevi) hastalar ve klinik dışı kontrol grubu yakınlarıyla ve testörle birer kez göz hareketleri cihazları ile dual kayıt (aynı anda her iki kişinin göz hareketlerinin kayıt altına alındığı ) ile değerlendirmeye alınmış ve gruplar birbirleri ile karşılaştırılmıştır.

Ortak dikkat görevi sırasında, katılımcıların deri iletkenliği cihazı ile otonom uyarılma durumu ölçülmüş, okulomotor anomali durumunu kontrol etmek için her katılımcının temel göz hareketleri (sakkad, düz göz hareket takibi) değerlendirilmiştir.

Bu sonuçlara göre; temel göz hareketleri bakımından hastalar ile kontroller arasında gözün düz hareket takibinde anlamlı bir fark bulunmuştur. Otonom uyarılma bakımından örneklemde bazal deri kaydı ile performans sırasındaki iletkenlik kaydında anlamlı bir fark ortaya çıkmıştır.

Ortak dikkat görevinde, katılımcıların yakınları ile daha fazla göz örtüşmesi olduğu bulunmuştur.

Tangram görevleri sırasında anlatan rolünde katılımcıların göz tekerrürü daha fazla olurken, anlayan rolünde kişilerin yakınları ile daha fazla göz örtüşmesi olduğu bulunmuştur. Hastalar ile kontroller arasında fark bulunmamıştır.

(4)

Projenin İngilizce Adı ve Özeti

Social cognition in adults with broad autism phenotype: An eye tracking study

Joint attention, which constitutes the basis of any social encounter, is one of the important predictors of language development and social learning.

In thesis study, it was aimed to evaluate joint attention in the experiment with high ecological validity in the adults with Autism Spectrum Disorders.

In the study, patients and nonclinical control group were evaluated in joint attention (tangram puzzle task) task with eye tracking devices by dual recording (recording the eye movements of two people at the same time) with their close relatives and a tester once and the groups were compared with each other.

During the joint attention task, participants were measured with the skin conductivity device for autonomic arousal and each participant's basic eye movements (saccade, smooth pursuit eye movements) were evaluated to control the oculomotor anomaly.

According to these results; there was a significant difference in smooth pursuit eye movements between patients and controls. For autonomic arousal, there was a significant difference between baseline skin conductance level and conductance level during the task performance.

During the joint attention tasks, it was found that participants in the role of teller had more gaze recurrence and participants in the role of problem solver had more gaze overlap with their relatives. In the tasks, participants also had more gaze recurrance with their close relatives. No significant differences were found between patients and controls in the tangram tasks.

(5)

II. Amaç ve Kapsam

Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan erişkinlerin:

- temel göz hareketleri (sakkadlar, anti-sakkadlar ) ve düz göz hareket takibinin analiz edilmesi - sosyal bilişte temel olan “ortak dikkat” bileşeninin dual göz kaydı ile ölçümü

- otonom sistem ve klinik değerlendirme durumlarının araştırılması Yukarıda belirtilen amaçlarla hedeflenenler:

Otizm Spektrum Bozukluğu olan erişkinlerin var olan otistik özellikleri ile sosyal biliş görevleri sırasındaki göz hareketleri, göz örüntüleri ve görev performansları arasındaki ilişkiyi ortaya çıkartmak ve klinik dışı kontrollerle farklarını tespit etmektir.

Gerçekleştirilen araştırma kapsamında elde edilen bulgularla, otizm spektrum bozukluğu olan kişilerin sosyal ortamlarda yaşadıkları zorlukları anlaşılması, problemlerle ilişkili olabilecek göz hareketi örüntülerinin ortaya çıkarılması planlanmıştır.

(6)

III. Materyal ve Yöntem

Örneklem:

Araştırma örnekleminde her biri 10 çiftten oluşan 2 grup alınmıştır. Hastaların yakınlarını deneye davet etmekte zorlanması nedeniyle, 9 hasta deneye tek olarak alınmış ve deney sadece testör ile gerçekleştirilmiştir.

Klinik dışı kontrol grubu hastalara yaş ve cinsiyet eş olarak seçilmiş, toplam 10 çift ve 7 tek katılımcı olarak deneye davet edilmiştir.

Her bir çift, katılımcı ve yakını ile katılımcı ve testörden oluşmaktadır. Kayıtların katılımcılar aynı görevi yakınları ile yaparken de alınmasının nedeni, OSB’de yeni durumlar ve kişilerle ortaya çıkan olumsuz yaşantının ve kaçınmanın performans üzerindeki etkisini ölçmek ve kontrol etmektir. Bu kişilerin yeni durumlardan etkilenmeleri, aşina olunan kişi ile görevi gerçekleştirmelerinin test performanslarını etkileyebileceği yapılan araştırmalarda gösterilmektedir. Bu durumu kontrol etmek için de iki ayrı koşulda (yakını ve testör ile) aynı görev tekrar edilmektedir. Deneydeki ortağa aşinalık öznel bir yaşantıdır ve ortağın bir aile üyesi olmasını gerektirmez. Bu nedenle, katılımcıların deney ortakları kendi tercih ettikleri bir yakınları olacak ve bu kişinin aileden olması şartı aranmamıştır.

1. grup: Otizm Spektrum Bozukluğu olan erişkinler 20 kişi 10 hasta çifti (hasta ve yakınları) + 10 tek hasta

2. grup: Klinik dışı kontroller 17 kişi

10 klinik dışı kontrol çifti (kontroller ve yakınları) + 7 tek klinik dışı kontrol

Araştırmaya dahil olma ve dışlama kriterleri Hastalar için dahil olma kriterleri:

18 yaşından büyük olmak

Klinik değerlendirme ile otizm spektrum bozukluğu göstermek

(7)

Çalışmaya katılmaya yazılı olur vermek Hastalar için dışlama kriterleri:

Zeka Geriliği

Şizofreni ve diğer Psikotik Bozukluklar grubundan bir ek tanının varlığı Önemli nörolojik hastalık tanısı olan kişiler

Klinik önemi olan kafa travması anamnezi olan kişiler

Yakını için dahil olma kriterleri:

Hastanın kendini yakın hissettiği, birlikte zaman geçirmekten hoşlandığı ve kendi seçtiği kişi olması Çalışmaya katılmaya yazılı olur vermek

Yakını için dışlama kriterleri:

Zeka Geriliği

Şizofreni ve diğer Psikotik Bozukluklar grubundan bir ek tanının varlığı Önemli nörolojik hastalık tanısı olan kişiler

Klinik Dışı Kontrol için dahil olma kriterleri:

Çalışmaya katılmaya yazılı olur vermek Klinik Dışı Kontrol için dışlama kriterleri:

Zeka Geriliği

Şizofreni Spekturumu ve diğer Psikotik Bozukluklar grubundan bir ek tanının varlığı Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ek tanısı

Yaygın Sosyal Fobi ek tanısı

Obsesif Kompulsif Bozukluk Spekturumu ek tanısı

(8)

Anksiyete Bozukluğu ek tanısı Bipolar Bozukluk ek tanısı

Önemli nörolojik hastalık tanısı olan kişiler

Deney alt yapısı:

1. Eyetribe Göz Hareketleri Cihazı: (2 adet 60 Hz ) 2. Çene sabitleme aparatı (Chin rest)

3. Deri İletkenliği Cihazı 4. 17 inç monitör (2 adet) 5. Dizüstü Bilgisayar (4 adet) 6. Rooter

7. Mouse (2 adet) 8. Klavye (2 adet)

(9)

Deney deseni:

A) Düzenli göz hareketi görevleri Toplam süre: 7-8 dakika

Düzenli göz hareketi görevleri üç bölümden oluşmaktadır. Sakkad, anti-sakkad ve gözün düz hareket takibi.

a. Sakkad:

Siyah renk arka plan görüntüsünde 0.5 derecelik beyaz bir artı işareti sabit nokta ekranı olup, 1000 ms veya 2000 ms kaldıktan sonra, sabit nokta ekranı kaybolmakta ve hemen (arada zaman aralığı olmadan) sağ ya da sol tarafta (5 veya 10 derecede) beyaz daire uyaranı görünmektedir (Şekil 1). Yönergede çıkar çıkmaz daireye bakılması, daire kaybolduktan sonra da sabit nokta olan artı işaretine bakmaları istenmektedir.

b. Anti-sakkad: Birebir sakkad paradigması ile aynıdır, tek fark yönergede katılımcılardan ekranda daireyi gördüğünüz yönün tam tersi yöne doğru bakmaları istenmektedir.

Sakkad ve anti-sakkad deneyinde uyaranlar Boşluksuz Paradigma (Zero-Gap) şeklinde hazırlanmıştır.

Buna göre ekranda beyaz artı işareti kaybolduğu anda beyaz daire sağda ya da solda ekranda belirmektedir.

Göz hareketleri cihazı ile kalibrasyon gerçekleştirildikten sonra, her bölümden önce 3-4 denemelik alıştırma kısmı gelmekte, ardından deneye geçilmektedir. Katılımcı 20 deneme gerçekleştirmektedir.

2 (sağ /sol) x 2 amplitude (5 ve 10 derece) x 5 oturum= 20 Deneme

(10)

1. ekran

2. ekran 1 Oturum

Şekil 1. Sakkad Paradigması

(11)

b) Düz hareket takibi

Gözün düz hareket takibi için pilotlarda birden çok yöne farklı formlarda hareketler denenmiş, son aşamada, yatay, dikey ve basamak rampa paradigmasına karar verilmiştir. Bu karar verilirken literatür bir kez daha gözden geçirilmiş ve özellikle dikey olan hareketin yeni kullanılmaya başlandığı ve otistik çocuklarda sağlıklılardan farklı bulguların olduğu görülmüştür. Kullanılan göz hareketleri cihazının 60 Hz’de olması seçimleri etkilemiştir.

Deney öncelikle alıştırma ekrana gelmiştir, ardından deneye geçilmiştir. Katılımcılardan ekranda siyah fonda dikey, yatay ve rampa paradigması olmak üzere 3 farklı şekilde hareket eden beyaz dairenin takip edilmesi istenmiştir.

a. Yatay hareket: Siyah ekranda beyaz dairenin yatay eksende 5 defa 4°,8°, 16° ve 24° hızla önce sağ tarafa ardından sol tarafa ilerlemesi ile deney gerçekleşmiştir.

Her bir katılımcı yatayda (4 oturum X 4 farklı hız X 2 yön sağ-sol) olmak üzere toplamda 32 Deneme yapılmıştır.

b. Dikey hareket: Siyah ekranda beyaz dairenin dikey eksende 5 defa 4°,8°, 16° ve 24° hızla önce aşağı ardından yukarı doğru ilerlemesi ile deney gerçekleşmiştir.

Her bir katılımcı dikeyde (4 oturum X 4 farklı hız X 2 yön aşağı -yukarı) olmak üzere 32 Deneme gerçekleştirmiştir.

c. Basamak Rampa Paradigması: Takarae ve ekibinin 2004 yılı (Şekil 2) çalışmasında otistik yetişkinlerde çalıştığı paradigmanın birebir aynı şekilde kullanılmasına karar verilmiştir. Bu paradigmada ekranın merkezinde 2-4 saniye boyunca görünen beyaz daire, sağa ya da sola 3° basamak yaptıktan sonra rampa boyu farklı hızlarda ( 4°,8°, 16°, 24°) ilerleyerek ± 15° ’ lik bir açıya ulaşana dek hareket etmekte ve daire yok olmaktadır. Her bir hız için 4 oturum gerçekleştirilmiştir.

(12)

Şekil 2. Basamak Rampa Paradigması

(Takarae ve ark., 2004)

B) Deri iletkenliği kaydı:

Ortak dikkat görevleri sırasında hasta ve kontrollerden deri iletkenliği kaydı alınmıştır. Kayıt, Biopack MP45 marka cihaz ile katılımcıların sol el işaret ve orta parmağına takılan elektrotlar aracılığı ile gerçekleştirilmiştir.

a) Bazal deri iletkenliği kaydı: Deneylere başlanmadan önce, gözlerin kapalı olduğu dinlenim durumunda, 2,5 dakikalık bazal ölçüm kaydı yapılmıştır.

b) Performans sırasında deri iletkenliği kaydı: Ortak dikkat deneyleri sırasında, göz hareketleri cihazı ile senkronize bir şekilde kayıt alınmaya devam edilmiştir.

(13)

C) Ortak Dikkat Görevi:

Ortak dikkat deneylerinde 2 adet 17 inçlik monitör (1024 x 768 çözünürlük) kullanılmış, toplamda 4 dizüstü bilgisayarı ile deney alt yapısı tamamlanmıştır.

Ortak dikkat görevi her katılımcının yakını ile ve daha sonra testör ile gerçekleştirecekleri görevlerden oluşmaktadır. Her katılımcının ve yakınının görev sırasındaki göz hareketleri ile ilgili bileşenler, dual olarak göz hareketleri izleme cihazı ile kayıt edilmiştir.

-Tangram / yap-boz görevi:

Toplam süre: 20- 25 dakika

Katılımcılardan yakınları ile birlikte tangram/ yap-boz görevini gerçekleştirmeleri istenmiştir. Tangram görevi için öğrenme durumunu elimine etmek adına, her bir durum için zorluk dereceleri birbirine yakın olan ve birbirinden farklı dört şekil kullanılmıştır. Görevdeki hedeflenen soru şekli siyah ve parça ayrım yerleri belirli şekilde verilmiş, birleştirilecek görseller renkli olarak hazırlanmıştır (Şekil 3 ve Şekil 4).

Görev sırasında göz hareketleri cihazı ile dual kayıt (aynı anda) alınmıştır. Tangram görevinde katılımcılardan biri, ekranında tangram şeklini bütün hali ile ve de dağınık parçalar şeklinde görmektedir. Diğeri ise, şeklin bütününü değil, sadece şeklin dağınık parçalarını görmektedir. Bu görev sırasında amaç, konuşarak ve göz takibi ile parçaları birleştirmektir. Parçaları birleştiren kişi hem göz teması hem de sözel iletişimle şekli oluşturmaya çalıştırmış, bunu da mouse yardımı ile gerçekleştirmiştir. Katılımcılar daha sonra aynı görevi yer değiştirerek, tekrar gerçekleştirmişlerdir.

Hasta-yakını ve kontrol-yakını ile yaklaşık 5 dakika boyunca göreve devam etmiştir. Son olarak, sadece hastalar ve kontroller tangram görevini testör ile birlikte aynı protokolde tekrar gerçekleştirmişlerdir.

Deneye tek olarak katılan hasta / klinik dışı kontroller sadece testör ile toplamda 4 tangram görevini gerçekleştirmişlerdir.

(14)

Şekil 3. Tangram deney ekranı

1 2 3 4

(15)

5

6

7 8

Şekil 4. Tangram şekilleri

Klinik değerlendirme araçları:

Katılımcılara deneyin ardından doldurmaları için ayrıntıları aşağıda belirtilen klinik değerlendirme araçları verilmiştir.

Sosyodemografik Bilgi Formu:

Katılımcıların genel sosyodemografik bilgileri, hastaların klinik özellikleri, hastalık seyirleri ve ilaç kullanım öyküleri ile ilgili bilgileri içermektedir.

Gözlerden Zihin Okuma Testi (GZOT): Gözlerden Zihin Okuma Testi (Gözler Testi) Baron-Cohen ve arkadaşları (2001) tarafından geliştirilmiştir. Gözler testinin, Zihin Kuramı’nın (ZK) önemli bir yönü olan “zihin okuma” yetilerini değerlendirdiği düşünülmektedir (Baron-Cohen ve ark. 2001). GZOT’nin Türkçe geçerlilik güvenilirlik çalışması Yıldırım ve arkadaşları tarafından yapılmıştır (2011).

Otizm Spektrum Anketi (Autism Spectrum Quotient): Normal bireylerde eşik altı otistik özellikleri ölçmeye yönelik bir öz-bildirim anketi olarak Baron-Cohen ve arkadaşları (2001) tarafından

(16)

geliştirilmiştir. 50 maddeden oluşmaktadır. Türkçe formunun güvenilirlik ve geçerlilik çalışması Köse ve arkadaşları tarafından (2010) yapılmıştır.

Empati Ölçeği (EÖ): Baron-Cohen ve arkadaşları (2004) tarafından geliştirilmiş olan ve empatiyi ölçen, 40 soru ve çeldirici özellikte 20 soruyu içeren bir özbildirim ölçeğidir. Empatik tutum kişinin başkalarının duygularını tanıma ve bu duyguları hissedip, uygun bir şekilde yanıt verme dürtüsü olarak tanımlanmıştır. EÖ’nün Türkçe formu güvenilirliği, Bora ve arkadaşları tarafından gösterilmiştir (2009).

Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Kendi Bildirim Ölçeği (ASRS): DSM-IV’de dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı için önerilen 18 ölçüte dayalı olarak hazırlanmış bir kendini değerlendirme ölçeğidir (Kessler ve ark., 2005).

Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği (WUDÖ): Çocukluktaki dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu belirtilerini geriye dönük olarak sorgulamak ve erişkinlerde DEHB tanısının konmasına yardımcı olmak amacıyla Ward ve arkadaşları (1993) tarafından geliştirilmiştir. Tamamı 61 maddeden oluşmakta ve çocukken yaşanan tıbbi sorunlar da dahil olmak üzere hastanın çocukluğu hakkında bilgi verebilecek pek çok maddeyi içermektedir.

Liebowitz Sosyal Kaygı Ölçeği: Sosyal ortamlardaki kaygı ve kaçınma davranışının değerlendirildiği bir ölçektir. Toplam 24 maddede dörtlü Likert tipinde kaygı ve kaçınma alt başlıklarında değerlendirilmektedir (Soykan ve ark.2003).

(17)

YÖNTEM:

Katılımcılara laboratuara gelmelerinin ardından, araştırma ile ilgili ayrıntılı bilgi verilmiş ve onam formlarını imzalatılmıştır. Deneylere başlamadan önce her bir katılımcının göz hareketleri cihazında göz kalibrasyonları gerçekleştirilmiştir. Göz kalibrasyonlarında problem yaşanan katılımcılar (5 deneme boyunca başarısızlık) deneye alınmamıştır.

Katılımcılar ilk aşamada düzenli göz hareketleri görevini gerçekleştirmişlerdir (8-10 dakika). Bu görevde baş hareketini en aza indirmek adına çenelikle baş sabitlenmiştir.

İkinci aşamada, katılımcılardan 2.5 dakika boyunca deri iletkenliği ölçümü aracılığı ile bazal ölçüm alınmıştır.

Üçüncü aşamada çift olarak gelen katılımcılar, önce yakınları ile tangram deneyini gerçekleştirmişlerdir (Şekil 5). Tangram deneyleri sırasında, ekolojik geçerlilik durumunu sağlamak adına çenelik kullanılmamış, hasta / klinik dışı kontrolde deney boyunca deri iletkenliği cihazı ile kayıt almaya devam etmiştir. Deney başlangıcında ve tangram görev aralarında sık sık kalibrasyonlar tekrarlanmıştır.

Deneyde, hasta / klinik dışı kontrol ilk tangram görevini her zaman ilk anlatan rolde olmuştur. Ardından ikinci tangramda yakınları anlatırken, hasta ya da klinik dışı kontrol anlayan role geçerek, mouse yardımı ile yapbozu çözmeye çalışmıştır. Tangram deneyleri sırasında anlatan /anlayan durumu dışında katılımcıların birbirinin göz izinin yansımasını ekranda bir top temsili ile gördüğü durumlar da olmuştur. Bir başka deyişle katılımcı anlatan / anlayan rolü dışında, göz izi açık / göz izi kapalı olarak da yapboz görevini gerçekleştirmiştir.

Buna göre ilk 4 tangram görevinde her bir katılımcı (Göz izi açık- anlatan; göz izi açık- anlayan; göz izi kapalı anlatan-göz izi kapalı anlayan) şeklinde görevleri gerçekleştirmiştir. Katılımcıların göz izi açık ya da kapalı durumda tangram görevine başlaması randomize hale getirlmiştir. En son deneye gelen katılımcının deneyleri göz izi açık olarak başlanmışsa, yeni gelen katılımcının tangram çözmeye göz izi kapalı olarak başlamasına dikkat edilmiştir. Çift olarak gelen katılımcılar ilk 4 yapbozu yakınları ile son 4 yapbozu testörle ( doktora tez öğrencisi) çözerken, tek gelen katılımcılar sadece testörle 4 tangram

(18)

görevini gerçekleştirmişlerdir. Tangram deneyi 25-30 dakika kadar sürmüştür. Katılımcılardan tangram deneyi sonrası sosyodemografik bilgi formunu ve klinik değerlendirme araçlarını doldurmaları istenmiştir.

Şekil 5. Tangram deney düzeneği

Not: Pilot çalışmalardan alınan bir görüntüdür, tez çalışmasında çene sabitleyici kullanılmamıştır.

(19)

IV. Analiz ve Bulgular

Tez çalışması kapsamında toplam 20 hasta deneylere alınmıştır. Bir hasta çalışma sırasında yaşanan zorluklar nedeniyle analize alınamamıştır.

Hastalara yaş ve cinsiyet anlamında denk toplam 17 klinik dışı kontrol deneylere çağrılmış, ancak göz hareketleri cihazında yaşanan kalibrasyon problemi nedeniyle (göz küçüklüğü, kirpikleri yoğun ve uzun olması, göz bozukluğu vs.) 3 kişinin deneyleri gerçekleştirilememiştir.

Deney protokolü çerçevesinde katılımcılar sırasıyla deneyleri gerçekleştirmişlerdir.

Verilerin normal dağılımı homojenlik ve doğrusallık açısından ön bir analiz ile değerlendirilmiştir.

Normal dağılan veriler tek yönlü varyans analizi ile değerlendirilirken, normal dağılmayan veriler non- parametrik testler SPSS 20 ile analiz edilmiştir.

Bulgular

Demografik ve Klinik değerlendirme bulguları

Hasta grubu ile klinik dışı kontrol grubu yaş, cinsiyet, eğitim süresi ve annenin eğitim süresi bakımından benzerlik göstermektedir.

Klinik değerlendirme araçlarına göre, hasta grubunun otizm belirtileri anlamlı olarak kontrollerden fazladır. Kişilerin kendilerini sosyal kaygı bakımından değerlendirdikleri ölçek sonuçlara göre ise, hastalar hem kaygı hem kaçınma bakımından kontrollerden anlamlı olarak daha yüksek puan aldıkları bulunmuştur. Hastalar benzer şekilde dikkat ile ilgili değerlendirme bulgularında da de klinik dışı kontrollerden anlamlı olarak daha fazla dikkat eksikliği belirtileri olduğunu ifade etmişlerdir. Empati anlamında grup birbirinden farklılaşmazken, kompleks duyguların değerlendirildiği “gözlerden zihin okuma testinde” de her iki grup benzer performans göstermiştir (Tablo 1).

(20)

Tablo1. Demografik ve Klinik değerlendirme bulguları

*p<.05

**ASRS: Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Kendi Bildirim Ölçeği Hasta grubu

(n=19)

Klinik dışı kontrol grubu (n=14 )

Cinsiyet (E/K)

10/9 5/9 X² (1) = .930, p=.335

Ort. Ss Dağılım aralığı

ort Ss Dağılım

aralığı

.

Yaş 33.75 11.11 18-50 29.79 8.38 21-50 F(1,28)= 1.19, p=.285

Eğitim süresi 15.60 3.33 8-21 15.14 2.41 11-17 F(1,27)= .18, p=.678

Annenin toplam

eğitim süresi (yıl) 12.43 5.21 0-21 12.55 4.18 5-21 F(1,23)= .004, p=.952 Klinik değerlendirme araçları

Hasta grubu (n=19)

Klinik dışı kontrol grubu (n=14 )

Otizm anketi (AQ-50)

40.07 8.27 25-54 17.18 5.19 12-27 F(1,21)= 25.23, p<.001*

Empati ölçeği 42.55 10.42 24-62 44.82 10.95 24-62 F(1,20)= .25, p=.623 Gözlerden Zihin

Okuma testi

25.20 2.40 21-30 25.79 2.64 21-32 F(1,27)= .39, p=.536 Liebowitz sosyal

kaygı ölçeği- kaygı

57.77 15.15 34-85 43.64 8.56 33-60 F(1,22)= 7.51, p=.012*

Liebowitz sosyal kaygı ölçeği - kaçınma

50.15 13.10 36-81 39.45 6.17 32-52 F(1,22)= 6.15, p=.021*

Wender utah Derecelendirme ölçeği

41.64 18.44 13-74 23 14.27 9-59 F(1,23)= 7.63, p=.011*

ASRS** 40.07 8.27 25-54 30.36 10.33 11-46 F(1,23)= 6.83, p=.016*

(21)

Deri İletkenliği bulguları

Deri iletkenliği verileri ön işlemleme olarak 10 Hz’de düşük filtrelemeden geçirilmiş ardından bazal ve ortak dikkat görev sırasında alınan deri iletkenlik kayıtlarının mikrosiemens ortalama karşılaştırmaları yapılmıştır.

Eşleştirilmiş iki grup arasındaki farkların analizi yapıldığında [tüm grup için; t (31)= -7.40, p<.001;

hastalarda t(17)= -6.17, p<.001; kontrollerde t( 13)= -4.26, p =.001 ], katılımcıların bazal ve performans deri iletkenlik verileri hem tüm grupta hem de alt gruplarda anlamlı olarak farklılaşmaktadır ancak hastalar ve klinik dışı kontroller arasındaki fark her iki değer için de anlamlı bir seviyeye ulaşmamıştır (Tablo2).

Tablo 2. Deri iletkenliği bulguları

Hasta grubu (N=18)

Klinik dışı kontroller (N=14)

. ort. Ss Dağılım

aralığı

ort Ss Dağılım aralığı Deri iletkenliği

Bazal ölçüm (mikrosiemens)

.93 1.62 -3 - 4 .30 .57 0-2 F(1,30)= 2.01, p=.166

Deri iletkenliği ortak dikkat görevi ölçümü

4.26 3.10 -3-11 3.68 3.04 0-10 F(1,27)= .29, p=.597

(22)

Düzenli göz hareketi görevleri

A) SAKKAD

Sakkad paradigması için latency ölçümü (uyaran göründüğü andan, gözün uyaranı yakaladığı ana kaçar geçen süre) hesaplanmış; hasta ve kontrol grubu karşılaştırılması yapılmıştır. Bu sonuca göre, sakkad hareketi sırasında zamansal olarak fark iki grup arasında anlamlı olarak bulunmamıştır (p>.05, Tablo3.)

Tablo 3. Sakkad bulguları

Hasta grubu (N=18)

Klinik dışı kontroller (N=12)

. ortalama

Ss

ortanc a

Dağılım aralığı

ortalam a Ss

ortanc a

Dağılım aralığı Sakkad

(latency /ms)

234.08 23.70

230.96 202.9-293.26 247.80 73.80

231.83 193.61- 476.20

*U= 104,000, p=.87

*mann whitney U testi

(23)

B) ANTİ-SAKKAD

Anti-sakkad paradigması için ölçümlerde doğru sayısı, yanlış sayısı ve doğruluk yüzdesi hesaplanmıştır.

Gruplar arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (Tablo 4.).

Tablo 4. Anti-sakkad bulguları Hasta grubu

(N=19)

Klinik dışı kontroller (N=11)

. ortalam

a

Ss Dağılım aralığı

ortalam a Ss

Ss Dağılım aralığı Anti-sakkad

yanlış sayısı

10.79 5.20 2-20 9.36 5.26 3-21 F (1,28)= .519, p=.477

Anti-sakkad doğru sayısı

7.53 4.61 0-18 7.91 4.32 0-15 F (1,28)= .050, p=.824

Anti-sakkad doğruluk yüzdesi

41.96 25.81 0-90 46.99 25.57 0-83 F (1,28)= .266, p=.610

(24)

C) DÜZ HAREKET TAKİBİ

Tüm düz hareket takip deneylerinde bağımlı değişken kazanım değeridir (gain) ve göz hızının uyaran hızını orantılanması ile elde edilmektedir.

Gözün X ve Y koordinat değerleri ile uyaranın X ve Y koordinat değerleri alınmış, uzaklık farklarının karesi alınarak, toplanmış ve karakökleri alınmıştır:

[√ (Göz X koordinatı - Uyaran X koordinatı )²+ (Göz Y koordinatı- Uyaran Y koordinatı)²]

Yatay hareket:

Beyaz dairenin yatay eksende 4 defa 4°,8°, 16° ve 24° hızla önce sağ tarafa ardından sol tarafa ilerlemesi ile gerçekleştirilen görevde, hastalar ile klinik dışı kontroller arasında 24° hızda sol yönde fark ortaya çıkmıştır. Klinik dışı kontrollerin gözleri uyaran hızını yakalamakta daha yavaş kalmış, hastalar hızlı hareket etmiştir (U= 55.00, p= .048; hasta sıra oralaması: 12.56 klinik dışı kontrol sıra ortalaması: 19).

Dikey hareket:

Beyaz dairenin dikey eksende 4 defa 4°,8°, 16° ve 24° hızla önce yukarı ardından aşağı tarafa ilerlemesi ile gerçekleştirilen görevde, hastalar ile klinik dışı kontroller arasında 16° hızda yukarı yönde anlamlı bir fark ortaya çıkmıştır. Buna göre, hastaların göz hızlarının uyaran hızına oranı klinik dışı kontrollere göre daha yavaş olmaktadır (U= 49.00, p= .024; hasta mean rank: 17.78 klinik dışı kontrol ortalama oranı: 10.45).

Basamak rampa paradigması:

Beyaz dairenin sağa ya da sola 3° basamak yaptıktan sonra rampa boyu farklı hızlarda ( 4°,8°, 16°, 24°) ilerleyerek ± 15° ’ lik bir açıya ulaşana dek hareket ettiği görevde, gruplar arası anlamlı fark sadece sol tarafa 24° hızla ilerledikleri durumda hastaların (ortalama: 214.61, standart sapma 63.72, dağılım aralığı: 118.64-323.93) klinik dışı kontrollere (ortalama: 272.64, standart sapma 53.06, dağılım aralığı:

118.37-328.99) göre daha hızlı olması şeklinde bulunmuştur (F(1,27)= 6.389, p= .018).

(25)

Ortak Dikkat Görevi:

Dual göz kaydı analizi için çiftlerin birlikte yaptıkları performans sırasındaki göz hareketlerinin üst üste konularak analizinin yapıldığı göz tekerrür analizi (gaze cross recurrence analysis) uygulanmıştır. Bu amaçla ODTÜ ekibi tarafından ön prototipi tamamlanmış olan yazılım kullanılmıştır.

İkili göz izleme nispeten yeni bir yöntem olduğu için literatürde standartlaşmış bir analiz metodolojisi bulunmamaktadır. Öncü çalışmalar dinamik sistemler literatüründen esinlenerek iki göz izi arasındaki örtüşme miktarını çapraz tekerrür/yineleme (ing. cross recurrence) yöntemiyle incelemiştir (Richardson ve Dale, 2005).

Bu yöntemde öncelikle iki katılımcının göz izlerinin zaman içerisinde ekranın hangi bölgelerine düştüğü bilgisi bir kaşkol grafiği (ing. scarf plot) kullanılarak görselleştirilir.

Şekil 5’te ODTÜ ekibi tarafından geliştirilmiş yazılım ile türetilmiş ve klinik dışı kontroller bir seansa karşılık gelen bir kaşkol grafiği görülmektedir. Bu gösterimde yatay eksen zamanı, renkler ise göz izinin ekran üzerinde düştüğü ilgili bölgeleri ifade etmektedir.

Düşük çözünürlüklü, homojen olmayan göz izleme cihazlarından alınan veriler üzerinde çevrimdışı olarak yapılan bu analizde, katılımcıların baktığı ekran 4x4=16 eşit bölüme ayrılarak örtüşmeler ilgi alanları üzerinde hesaplanmıştır.

Şekil 5’te ilk iki sıra iki katılımcının göz izlerinin ekranın hangi bölgelerine düştüğünü, üçüncü sırada yer alan siyah çubuklar ise iki kişinin göz izlerinin aynı anda aynı yere düştüğü durumları göstermektedir. Kahverengi bölge sunucunun erişebildiği hedef şeklin bulunduğu bölgeye denk gelmektedir. Şekil 5’teki örnekte zaman içerisinde çözüm ekranın orta kısmında şekillenmeye başladıkça katılımcılarının göz hareketlerindeki örtüşmede de artma eğilimi olduğu görülmektedir.

(26)

Şekil 5. Göz izlerinin ekrandaki ilgi alanlarına dağılımını ve örtüşmeleri gösteren kaşkol grafiği

Konuşma sırasında A kişisinin B’nin dikkatini belirli bir nesneye çekmek için bir gönderge ifadesi (ör.

soldaki büyük üçgen) kullandığı bir durumda B kişisinin göz izini A’nın istediği noktaya getirmesi 1-2 saniye sürebilmektedir. Bu gibi durumlar A ve B’nin göz izleri arasındaki örtüşmenin hesaplanmasında birkaç saniyelik farklılıkların da hesaba katılması gerektiğine işaret etmektedir.

Kaşkol grafiğini çeşitli zaman farklılıklarını yansıtacak şekilde kaydırarak göz örtüşmelerinin hesaplanması sonucunda Şekil 6’da görülen göz örtüşme dağılımları elde edilmektedir. Bu gösterimde iki katılımcının göz hareketleri arasındaki uyumun çeşitli zaman aralıklarında nasıl değiştiği kırmızı eğri ile gösterilmiştir. Mavi eğri ise kaşkol grafiğindeki sıranın rastgele dağıtıldıktan sonra hesaplanan (baseline) örtüşme miktarını göstermektedir. Kırmızı eğrinin mavi eğriden ayrıldığı durumlar iki katılımcı arasında güçlü bir göz koordinasyonu olduğunu göstermektedir. İki grafiğin ayrışmadığı ve düşük yüzde değerleri aldığı durumlarda ise katılımcıların ortak dikkat oluşturmakta zorlandıkları söylenebilir. Kırmızı eğrinin 0 noktasına göre asimetrik değerler alması, bir katılımcının göz izlerinin daha çok diğerini takip ettiğini göstermektedir. 0 noktasında göre simetrik bir dağılım olması ise, iki kişinin de bir birlerinin göz izlerini dengeli bir biçimde takip ettikleri anlamına gelmektedir.

(27)

Şekil 6. Göz izleri arasındaki örtüşmenin farklı zaman aralıklarında gösterdiği dağılım.

Göz hareketlerindeki örtüşme soldaki grafikte yaklaşık 1 saniye farkla iki yönde de artmaktadır. Dolayısıyla bir kişinin diğeriyle aynı yere baktığı durumlar ağırlıklı olarak 1 saniyelik gecikmeyle gerçekleşmektedir. Kırmızı eğrinin maviden ayrışması iki kişi arasında istatistiksel olarak alamlı düzeyde göz koordinasyonu olduğunu göstermektedir. Sağdaki grafikte ise ayrışma olmaması ve yüzdelerin düşük olması nedeniyle göz koordinasyonu düşük düzeydedir.

(28)

Kurgulanan ortam bir ekran paylaşımı yazılımı üzerinden Şekil 5’te gösterilen Tangram yap-boz arayüzünü iki katılımcının ekranına çoklayabilmekte, aynı zamanda göz izinin gerçek zamanlı paylaşılmasına izin vermektedir.

Şekil 7.

Bir hasta çiftiningöz tekerrür miktarları

Şekil 7’de verilen bar grafiği 4x8=32 yap-boz seansında gözlenen ortalama göz tekerrür yüzdelerini göstermektedir (çubuklar standart hatayı ifade etmektedir). Bu değerin hesaplanması için ortak görevin icra edildiği yap-boz ekranı 4x4=16 eşit dikdörtgene bölünmüş, ham göz koordinatlarının iki katılımcı için zaman ekseninde bu bölgelerin hangisine düştüğü hesaplanarak Şekil 5’te gösterilen kaşkol grafikleri çizilmiştir. Bu gösterim üzerinden yazılım yardımıyla göz izlerinin artı/eski 1 saniye içeresinde aynı dikdörtgene denk geldiği toplam süreler hesaplanmış, yap-bozun tamamlanma süresine

(29)

bölünerek o deneme sırasında gerçekleşen göz tekerrür yüzdesi bulunmuştur. Bu sayının yüksek olması iki katılımcı arasında yüksek düzeyde bir göz koordinasyonu olduğuna işaret etmektedir. Literatürde artı eksi 2 saniyeye kadar süreler göz izleri arasındaki koordinasyon düzeyini ölçmek amacıyla kullanılmaktadır (Richardson ve Dale, 2005).

Şekil 8.

Tek bir hasta çiftinin çeşitli zaman farklılıklarında gerçekleşen göz örtüşmelerinin dağılımı görülmektedir.

(30)

Ortak dikkat görevi bulguları:

Katılımcıların toplam bakma süreleri (+/-1 ve 2 saniye) ve göz tekerrür yüzdeleri hastalar ve klinik dışı kontroller ile karşılaştırıldığında gruplar arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (Tablo 5.)

Tablo 5. Hasta-klinik dışı kontrol karşılaştırması

Hasta grubu (N=19)

Klinik dışı kontroller (N=13)

. ortalama

Ss

ortanca Dağılım aralığı

ortalama Ss

ortanca Dağılım aralığı Toplam

bakma süresi 1 sn

39.87 30.64

31.10 3.35 - 175.30

37.64 23.63

32.48 9.39-119,24 U= 4261, p=.996

Göz tekerrür yüzdesi (+/- 1 sec)

20.33 10.11

18.78 3.94- 43.59

23.77 11.89

21.27 8.01-62.08 U= 3656, p=.095

Toplam bakma süresi 2 sn

54.02 37.76

42.58 5.09- 206.75

50.12 28.93

43.22 13.50-155.27 U= 4058, p=.74

27.58 11.99

26.43 5.11- 54.96

31.63 13.72

29.12 11.34-73.23 U=3581, p=.096

(31)

Örneklem grubu rol (anlatan / anlayan) bakımından değerlendirildiğinde, tangram sorusunu anlatan rolünde olma durumunda olan kişiler, anlamaya çalışanlara göre toplam bakma süreleri (+/- 2 saniyede) daha fazla olmaktadır (Tablo 6.).

Tablo 6. Rol (Anlatan / Anlayan)

Anlatan grup (N=91)

Anlayan grup (N=94)

. ortalam

a Ss

ortanca Dağılım aralığı

ortalam a Ss

42.13 30.36

31.10 3.35 - 175.30

35.62 24.19

30.22 4.48-

119,24

U= 3683, p=.103

21.98 11.34

20.40 3.94- 60.47

21.92 10.90

20.27 4.04-

62.08

U= 4276, p=.998

57.73 37.13

43.75 5.09- 206.75

46.90 29.59

39.88

5.66- 155.27

U= 3369, p=.023*

30.16 13.31

28.92 5.11- 72.09

28.89 13.72

26.43 5.11-

73.23

U=3955, p=.524

*p<.05

Tüm grupta bakıldığında, anlatan-anlayanların yakını ya da partnerle tangram görevini çözme sırasındaki göz tekerrürleri karşılaştırıldığında; sadece anlayan grubun (görevi yapmaya çalışan) +/- 1 ve 2 saniyedeki ortak olarak bakış sürelerinde yapbozu yakını ya da testörle çözme arasında fark oluştuğu bulunmuştur ( ortak bakma süresi +/-1 saniyede : U=501, p<.001 yakını mean rank=62.32, testör mean rank= 37.45 ; ortak bakma süresi +/-2 saniyede U= 461, p<.001, yakını mean rank=63.37, testör mean rank= 36.73).

(32)

Örneklem grubunun tangram görevlerini yakını ya da testörle çözme durumları toplam bakma süreleri ve göz tekerrür yüzdesinde (+/-1 saniyede) anlamlı bir fark ortaya çıkartmıştır. Katılımcılar görev sırasında yakınları ile daha fazla ortak göz birlikteliği göstermişlerdir. Bu durum hasta ya da klinik dışı kontrollerde benzer şekilde olmuştur (Tablo 7).

Tablo 7. Partner (Yakını /Testör)

Yakını (N=91)

Testör (N=94)

. ortalama

Ss

ortanc a

ortalam a Ss

48.91 34.16

37.60 3.35- 175.30

31.79 18.93

28.50 4.48-

104.48

U= 2805, p<.001

23.74 11.17

22.23 3.94- 53.66

20.70 10.90

18.51 4.01-

62.08

U= 3426, p=.046

64.55 41.61

51.48 5.09- 206.75

43.37 23.46

39.65

5.66- 127.76

U= 2752, p<.001

31.50 13.04

30.26 5.99- 61.29

28.10 12.78

26.19 5.11-

73.23

U=3409, p=.063

(33)

Tangram görevi sırasında yakını ya da testörün göz izinin görev ekranına yansıması katılımcılar arasında anlamlı bir farka neden olmamıştır.

Tablo 8. Göz izi kapalı /Göz izi açık Göz izi kapalı

(N=90)

Göz izi açık (N=95)

. ortalama

Ss

ortanc a

ortalam a Ss

37.18 22.99

30.74 3.35- 119.24

40.38 31.25

32.36 4.48-

175.30

U= 4202, p=.841

21.58 11.06

18.55

3.94- 62.08

22.29 11.16

21.43 4.01-

53.66

U= 4076, p=.585

50.09 28.95

41.70 5.09- 155.27

54.13 37.90

43.63 5.66-

206.75

U= 4064, p=.740

28.93 12.96

26.19 5.99- 73.23

30.06 13.02

29.17 5.11-

64.84

U=3890, p=.413

Her bir tangram ile ilgili hasta-kontrol karşılaştırılması yapıldığında;

- Anlatan ve Yakını durumunda (3. Tangram);

göz tekerrür yüzdesi olarak (+/-2 saniyede), kontrollerin (n=10, sıra ortalaması=11.80) yakınları ile hastaların (n=8, sıra ortalaması=6.63) yakınları ile olandan daha fazla olduğu söylenebilir. Ancak bu bulgu grup N sayılarının küçük olması nedeniyle fikir vermesi adına bir sonuç olarak kabul edilmelidir (U= 17.000, p= .041)

- Tangram durumları arasında hasta (n=16) ve klinik dışı kontrol grubunun (n=12) kişi sayısı bakımından en fazla olduğu 7. Tangram (anlatan-testör) durumu grup bazında değerlendirildiğinde, katılımcı anlatan olduğunda ve testörle çözmeye çalıştığında, hasta ve kontroller arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>.05).

(34)

V. Sonuç ve Öneriler

Otizm spektrum bozukluğu (OSB) sosyal etkileşim ve iletişimde bozukluk, tekrarlayıcı davranışlar ve sınırlı ilgi alanları ile belirti gösteren nörogelişimsel bir bozukluktur. Otizmin bir spektrum bozukluğu olması, kişilerin etkilendiği alanlar ile etkilenme derecelerinin farklılaşmasını getirmektedir.

Sosyal biliş, sosyal bilginin bilişsel mekanizmasını ifade etmektedir. Otizm spektrum bozukluğu, sosyal iletişim ve etkileşimde problemin yaşandığı bir bozukluk olduğu için sosyal biliş çalışmalarında önemli bir yeri oluşturmaktadır (Senju, 2013).

Belirti derecelerine göre değişmekle birlikte, OSB’li olan kişiler, sosyal ortamlarda farklı davranışlar gösterebilmektedirler. Sosyal etkileşim sırasındaki bu farklılık, normalden farklı göz teması (azalmış ya da çok uzun süre), yüz ifadesi ve mimiklerin az kullanılması, atipik konuşma şekli ( ekspresyondan yoksun, normalden farklı bir ritimde, hafif yapmacık veya robot gibi konuşma) ile görülebilmektedir (Asperger 1944; Attwood 1998; Kanner 1943; alıntılandı O’Connor &Kirk, 2008).

Bu kişilerin sosyal etkileşim sırasında yaşadığı güçlüklerin göz hareketleri ile araştırılması adına BAP destekli olarak bu doktora tez çalışması gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirdiğimiz araştırmamızda, hastaların canlı bir sosyal etkileşim sırasında yakınları ya da bir yabancı ile olan göz izlerinin ortaklığı araştırılmıştır.

Deneylerin ilk bölümü, hastaların fizyolojik anlamda klinik dışı kontrollerle olan karşılaştırmasını yapmak adına gerçekleştirilmiş, temel göz hareketleri ve otonom uyarılmışlık durumunun kontrol edilmesi amaçlanmıştır.

Elde edilen bulgulara göre,

-Gözün sıçrama hareketi olan sakkad hareketinde hastalar klinik dışı kontroller ile benzer zamansal (milisaniye) gecikme ile uyaranı gözleri ile takip etmişlerdir.

- Kişilerin gözleri ile inhibisyon ve ketleme davranışını irdeleyen anti-sakkad paradigmasında hastaların doğru ve yanlış sayıları ile doğruluk yüzdeleri klinik dışı kontrollerle yakın olarak bulunmuştur.

(35)

Buna göre, Sakkad ve anti-sakkad anlamında hastaların klinik dışı kontrollerden farklı olmayan göz hareketleri olduğu bulunmuştur.

Gözün düz hareket takibi için gruplara dikey, yatay ve basamak rampa paradigmaları uygulanmıştır. Bu deneylerde hastalar yatay düzlemde ve basamak rampa hareketinde göz hızı anlamında daha hızlı olurken, yukarı doğru dikey düzlemde düz göz hareketinde kontrollerden daha yavaş hareket etme eğilimi gösterdikleri bulunmuştur. Klinik dışı kontrollerin sayısının hastalardan az olması nedeniyle bu sonuçları tedbirli olarak yorumlamak gerekmektedir.

Otonom sistemde değişimi kontrol etmek adına deri iletkenliği kaydı alınmıştır. Bazal ve performans sırasındaki deri iletkenlik değerleri anlamlı olarak farklılaşmış, ancak hastalar ile klinik dışı kontroller birbirinden ayrı bir uyarılmışlık durumu göstermemişlerdir.

Deneylerin ikinci bölümü ortak dikkat görevidir.

“Ortak dikkat” başkasının baktığına veya gösterdiğine yeterli süre boyunca ve ortalamayla uyumlu düzeyde bir merak ile bakmayı ve sözel uyaranlara normal karşılık vermeyi, ayrıca bütün bunları başlatmayı, yani sesle elle veya gözle işaret ederek dikkat çekmeye çalışmayı içerir. Sosyal karşılaşmanın en basit şekli olup, karşımızdaki kişinin içsel durumunu (düşüncesi, niyetlendiği hareketi, algısı) ve davranışını anlamamıza yardımcı olmaktadır. Sosyal karşılaşmadaki ortak dikkat, tanımdaki, yani bebeklikten itibaren ölçülebilen farklı göstergelerin devamı sayılıyor ve yaşa ve bağlama göre değişen göstergeleri olabiliyor. Anlamanın öncülü olan ilgi ve merak, sözel veya görsel uyarana dikkati yöneltmenin nitelik ve niceliği, gene, bu karşılıkların başlatma niteliğindeki karşılıkları, yani dikkat talebi, ortak amaç doğrultusunda ortak dikkati sürdürme (nitelik ve nicelik) olarak örneklendirilebilir.

Tez çalışmamızda, ortak dikkati oluşturduğumuz deney düzeneği ile hastaları doğala yakın bir ortamda, ortak bir işle uğraşırken yakınları ve bir yabancı ile etkileşimlerini göz kayıtları aracılığıyla incelemek amaçlanmıştır. Bu çalışmada katılımcıların rol (anlatan / anlayan) ve göz izi (açık / kapalı) değişkenleri ile tangram çözme sırasındaki göz paternleri kayıt edilmiştir.

Gerçekleştirilen göz tekerrür analizinde +/- 1 ve 2 saniye ile katılımcıların ikili göz örtüşmeleri ve toplam bakma süreleri analiz edilmiş ve farklı durumlar hem tüm örneklemde hem de grup anlamında

(36)

karşılaştırılmıştır. Buna göre, anlamlı olarak fark, katılımcıların yap-boz görevini anlatan durumunda olduğunda toplam bakma sürelerinin yapma görevine göre daha fazla olduğu bulunmuştur.

Yakını ya da yabancı ile görevi çözme sırasındaki durum karşılaştırıldığında, anlayan yani çözümü yapmaya çalışan kişi olma durumunda, katılımcıların yakınları ile daha fazla toplam bakma süreleri olduğu tespit edilmiştir. Örneklemin tangram görevi sırasında yakını ya da testör ile göz örtüşmesi incelendiğinde, kişilerin yakınları ile daha fazla ortak bakma süresine sahip oldukları ve göz tekerrür yüzdelerinin daha yüksek olduğu bulunmuştur.

Tangram durumları tek tek analiz edildiğinde, katılımcının anlatan rolünde olduğu ve yakını ile çözmeye çalıştığı bir tangramda, hastaların klinik dışı kontrollere göre yakınları ile göz tekerrür yüzdesinin daha az olduğu bulunmuştur.

Hasta ve kontrollerin sayıca en yüksek durum olan bir diğer tangram (7.tangram) değerlendirildiğinde ise, katılımcıların anlatan rolünde olduğu ve testörle çözüm bulmaya çalıştıkları yap-bozda hasta ve klinik dışı kontroller arasında fark bulunamamıştır. Bu tangram dışındaki her bir tangram, hasta ve klinik dışı kontrol karşılaştırılması adına analize alınmış ancak gruplar arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır.

Psikiyatrideki birçok bozukluk sosyal bilişteki bozulmadan etkilenmektedir. Bunlardan biri de, otizm spektrum bozukluğudur. Otizm spektrum bozukluğunun sosyal etkileşim ve iletişim ile ilgili yaşadığı zorluklar, standart otistik hastalar başta olmak üzere, belirti bazında otizm özelliği gösteren kişilerin değişen seviyelerde olmakla birlikte yaşadığı önemli ortak problemlerdendir.

Literatürde, otizm spekturm bozukluğu olan erişkinlerle yapılmış çalışma sayısı azdır, ancak gitgide artmaktadır. Otizm spekturm bozukluğu olan bu kişilerde belirtiler hiç fark edilmeyebilir ya da bu kişiler daha sonra öne çıkan diğer rahatsızlıkların belirtileriyle başvurmuş olabilirler.

Bu çalışma OSB’nin klinik, bilişsel ve göz örüntülerinin araştırılması, gerek klinik ve genetik ortaklıklar taşıdığı otizmin anlaşılmasına, gerekse uygulamada bu fenotipin öneminin fark edilmesine ve daha kapsamlı bilgiyle ele alınması açısından önem taşımaktadır.

(37)

Gerçekleştirilen bu tez çalışması ile:

- temel göz hareketi bakımıdan (sakkad) hastalarla kontrollerin benzerlik göstermesi, hastaların gözün sakkad hareketinde bir anamoli göstermedikleri konusunda bize fikir vermekte ve var olan literatürü de desteklemektedir.

Göz temasındaki anormallikler OSB’de de temel belirtilerdendir. Bunun gözün düz izleme ya da sakkad hareketleriyle özgül bir bağlantısı bugüne kadar sınırlı sayıda çalışma ile araştırılmıştır.

Gerçekleştirdiğimiz çalışma ile hastaların gözün düz izleme hareketi sırasında bazen kontrollerden hızlı bazen yavaş kaldığı görülmüştür. Hastalarla ilgili elde edilen bu bulgunun literatüre katkısı önemli olacaktır. Çünkü bildiğimiz gibi hareketli bir nesnenin takibi için beyinde birden fazla bölgenin devreye girerek işlemleme yapması gerekmekte, hareket hızı ancak bu şekilde tam olarak yakalanarak, zamansal uyum sağlanabilmektedir. Bu nedenle görsel hareket analizinde, hafızadaki bilgilerle hedef hızının hesaplanması, hedefin hareket yönünün tahmini ve performansla ilgili geri bildirim gibi görsel takibin kontrol edilmesi ile ilgili birçok kompleks bilgi değerlendirilmektedir. Hastalarda bu sistemle ilgili farklı bir sonucun elde edilmesi, ileride yapılacak devam çalışmaları ile ilgili bölgelerin aktivasyon durumlarının tespit edilmesi ve bu hastaların günlük yaşamına etkisi ile ilgili ilişkinin araştırılması bakımından önemli olacaktır.

Ortak dikkat görevi sırasında hasta- kontrol farkının ortaya çıktığı bir tangram görevinde, anlatıcı rolü olma durumunda hastaların yakını ile kontrollere göre daha az göz örtüşmesi yaşaması, bu kişilerin tanıdığı kişilerle bile daha az göz temasını tercih etme ve ortak dikkati kurmaya daha az eğilimli olduklarını düşündürebilir.

Katılımcıların yine anlatıcı olduğu ancak partner olarak testör durumu söz konusu olduğunda, gruplar arasında böyle bir fark ortaya çıkmamaktadır. Ancak gruplardaki kişi sayısının sınırlılığı böyle bir bulguyu yorumlarken tedbirli olmamızı da getirmektedir.

(38)

Öneriler:

- Örneklem sayısını geniş tutmak istatistiksel farklılıkları anlamak adına önemlidir. Bu çalışmada 19 hastaya erişilebilmiştir. Ancak her analizde 19 hastanın verisini kullanmak mümkün olmadığından bazı veriler çıkarılmak zorunda kalmış ve hasta sayıları azalmıştır.

Benzer şekilde klinik dışı kontroller için de aynı durum söz konusu olmuştur. Bu sebeple sonuçları bu kısıtlılık çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir.

- Gerçekleştirilen tez projesinde göz hareketleri cihazı olarak 60 Hz hızında kayıt alabilen cihazlar kullanılmıştır. Bu cihazların hassasiyetleri sınırlı ve veri kaybı miktarları fazla olabilmektedir. Bu nedenle, ileride yapılacak devam çalışmalarında hastalarda klinikte kullanılabilecek farklılıkların varlığına işaret etmek için etki boyutu yüksek ve robust farklılıkların tespit edilebilmesini sağlayan yüksek çözünürlüğe ve hassasiyete sahip cihazlarla ölçümlerin yapılması önerilmektedir.

(39)

VI. Geleceğe ilişkin öngörülen katkılar

Sosyal bilişle ilgili yapılan çalışmalar, genellikle dinamik bir sosyal etkileşimin bakılmadığı, katılımcıların pasif olarak kayıt edildiği paradigmalar şeklinde yapılmaktadır. Gerçekçi bir sosyal etkileşim hem dinamik kısmın hem de motivasyonel durumun yansımasını sağlayabileceği düşünülmektedir (Schilbach, 2013). Günlük hayattaki sosyal durumlarda, spontan davranmamız, bir sonraki adım hakkında fikir yürütmemiz gerekmektedir. Bugüne kadar sosyal bilişle ilgili yapılan çalışmalarda metodolojik anlamdaki eksiklikler nedeniyle, deneysel koşulların ekolojik olarak geçerli hale getirilmesinde güçlük yaşanmaktaydı.

Gerçekleştirdiğimiz bu çalışma ile mümkün olduğunca iki kişinin canlı olarak birbirleriyle etkileşim halinde iken bir görevi gerçekleşmesi sağlanmış ve her iki kişinin de göz paternlerinin analiz edilebildiği bir deney gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın gerçek zamanlı ve göz odaklı olarak yapılmasıyla, “gerçek hayattakine” mümkün olduğunca yakın yani ekolojik geçerliği görece yüksek olan bir yöntemin kullanılabilmesini göstermesi bakımından önem taşımaktadır ve ileride yapılacak araştırmalara örnek olması adına önem taşımaktadır.

Dual göz hareketleri kaydı son yıllarda geliştirilmiş ve analizi ile ilgili yöntemlerin geliştirilmeye devam ettiği yeni bir alandır. En önemli avantajı senkronize bir şekilde etkileşim halindeki iki kişinin kaydını alabiliyor olmasıdır. Sosyal etkileşim sırasındaki bilişsel mekanizmaların anlaşılması adına büyük bir önem taşımaktadır. Tez çalışmamızın dual göz hareketleri kaydı ile gerçekleştirilmesi, ülkemizde başta sosyal biliş olmak üzere sinirbilim alanında yapılacak araştırmalar için önemli bir başlangıç olacaktır.

(40)

VII. Sağlanan altyapı olanakları ile varsa gerçekleştirilen projeler Gerçekleştirilen bir proje olmamıştır.

VIII. Sağlanan altyapı olanakları ile varsa bilim / hizmet ve eğitim alanlarındaki katkıları Henüz bilim, hizmet ve eğitim alanlarına bir katkı sağlanmamıştır.

(41)

IX. Kaynaklar

Baron-Cohen,S.(2008). Autismand AspergerSyndrome-TheFacts. Oxford:Oxford University Press.

Baron-Cohen S, Wheelwright S. (2004). The empathy quotient: an investigation of adults with Asperger syndrome or high functioning autism and normal sex differences. J Autism Dev Disord; 34: 163-175.

Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Skinner, R., Martin, J., & Clubley, E. (2001). The Autism Spectrum Quotient (AQ): Evidence from Asperger Syndrome/high functioning autism, males and females, scientists and mathematicians. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31, 5–17.

Baron-Cohen S, Wheelwright S, Hill J ve ark. (2001). Reading the Mind in the Eyes” Test revised version: a study with normal adults, and adults with Asperger’s syndrome or high functioning autism. J Child Psychol Psychiatry, 42: 241-251.

Bora, E., Baysan, L. (2009). Empati Ölçeği- Türkçe Formunun Üniversite Öğrencilerinde Psikometrik Özellikleri. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, 19 (1); 39-47.

Dilbaz N. Liebowtiz Sosyal Kayg Ölçe¤i Geçerlilik ve Güvenilirli¤i. 37. Ulusal Psikiyatri Kongresi Özet Kitab›, İstanbul 2001, s.132

Kessler, R.C., Adler, L., Ames, M., Demler, O. Faraone, S., Hiripi, E., Howes M.J., Jin, R., Secnik., K., Spencer, T., Ustun, T.B., Walters, E.E.(2005). The World Health Organization Adult ADHD Self- Report Scale (ASRS): a short screening scale for use in the general population.Psychological Medicine;

35(2): 245-256.

Köse, S., Bora, E., Erermiş, S. & Aydın, C.(2010). Otizm-Spektrum Anketi Türkçe formunun psikometrik özellikleri; Anadolu Psikiyatri Dergisi 11 (3):253-260.

Richardson, D. C. & Dale, R. (2005). Looking to understand: The coupling between speakers’ and listeners’ eye movements and its relationship to discourse comprehension. Cognitive Science, 29, 1045- 1060.

Schilbach, L., Timmermans, B., Reddy, V., Costall, A., Bente, G., Schlicht, T., & Vogeley, K. (2013).

Toward a second-person neuroscience. Behav.Brain Sci.36(4):393-414.

(42)

Senju A. (2013). Atypical development of spontaneous social cognition in autism spectrum disorders.

Brain Dev. 35(2):96-101. Review.

Siller, M., & Sigman, M. (2002). The behaviours of parents of children with autism predict the subsequent development of their children’s communication. Journal of Autism and Developmental Disorders, 32(2), 77–89.

Soykan C, Ozguven HD, Gencoz T. Liebowitz Social Anxiety Scale: the Turkish version. Psychol Rep 2003;93(3 Pt 2):1059-69.

Takarae, Y., Minshew, N.J., Luna, B., Krisky, C.M., Sweeney, J.A., 2004a. Pursuit eye movement deficits in autism. Brain 127, 2584–2594.

Ward, M.F., Wender, P.H., Reimherr,b F.W. (1993). The Wender Utah Rating Scale: An aid in the retrospective diagnosis of childhood Attention Deficit Hyperactivity Disoredr. Am J Psych, 50(6): 885- 890

Yıldırım, E.A., Kasar,M., Güdük, M., Ateş, E., Küçükparlak, İ., Özalmete, E.O. (2011). Gözlerden Zihin Okuma Testinin Türkçe Güvenirlik Çalışması.22(3); 177- 186.

(43)

X. Ekler

a. Mali bilanço ve açıklama

Tez projemizde planladığımız alımlar gerçekleştirilmiştir. 2 adet webcam kamera cihazı ve 2 adet LCD Monitör alımı bütçedeki küçülme nedeniyle yapılamamıştır. Hizmet alımı kaleminde yer alan 5.000 TL’nin kullanılmasından vazgeçilmiştir.

Bütçe

Yılı Detaylar

2015 Bütçe

Kodu Açıklama Önceki

Yıldan Devir Başlangıç

Ödeneği Eklenen

Aktarma Düşülen

Aktarma Eklenen

Ödenek Net Ödenek Harcanan Bloke Edilen

(Avans) Bloke Edilen (Diğer) Kalan

03.5 HİZMET ALIMLARI 0,00 5.000,00 0,00 0,00 0,00 5.000,00 0,00 0,00 0,00 5.000,00

03.7 MENKUL MAL,GAYRİMADDİ HAK ALIM,BAKIM VE ONARIM GİD. 0,00 16.470,00 0,00 0,00 0,00 16.470,00 16.166,00 0,00 0,00 304,00

Toplam 0,00 21.470,00 0,00 0,00 0,00 21.470,00 16.166,00 0,00 0,00 5.304,00

(44)

b. Makine ve teçhizat konumu ve ilerideki kullanımına dair açıklamalar

Klavye ve mouse cihazları ile dizüstü bilgisayarlar A.Ü. Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalın, deri iletkenliği cihazı A.Ü. Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı ayniyat envanterinde yer almaktadır.

Araştırmalarda kullanılmaya devam edilmesi adına ileride A.Ü Beyin Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezine devri planlanmaktadır.

c. Teknik ve Bilimsel Ayrıntılar

Tez projesinin teknik ve bilimsel ayrıntıları metin içerisinde belirtilmiştir.

d. Sunumlar

Tez projesi ile ilgili bir sunum yapılmamıştır.

e. Yayınlar

Tez projesinden henüz bir yayın hazırlanmamıştır.