ASKERÎ ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA SURİYE-FİLİSTİN CEPHESİ’NDEKİ NABLUS VE KATMA MUHAREBELERİ’NİN
HARP PRENSİPLERİ AÇISINDAN ANALİZİ
Deniz KURT* - Erdal KORKMAZ**
ÖZET
Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin savaştığı cepheler- den biri de Sina-Filistin-Suriye Cephesi’dir. Buradaki askerî ha- rekâtlar; Birinci Kanal Seferi (28 Ocak-3 Şubat 1915), İkinci Kanal Se- feri (27 Temmuz- 5 Ağustos 1916) ve Osmanlı ordusuna karşı gerçek- leştirilen İngiliz genel karşı taarruzundan (31 Ekim 1917-30 Ekim 1918) meydana gelmektedir. Kanal harekâtı için komutanlığına Bah- riye Nazırı Ahmed Cemal Paşa getirilen Suriye’deki 4’üncü Ordu gö- revlendirilmiştir.
Gazze muharebelerinden kısa bir süre önce Bağdat’ın İngilizler tarafından işgali (11 Mart 1917), İngilizlerin etkilerini artırmalarını sağlamıştır. 31 Ekim 1917’de İngilizler Gazze-Birüssebi hattına taar- ruza geçmiş, Üçüncü Gazze Muharebesi (7 Kasım 1917) olarak anılan bu muharebede Türk mevzileri yarılmıştır. Türk birlikleri Kudüs- Yafa hattına çekildiyse de İngiliz taarruzlarını durdurmak mümkün olmamıştır. 9 Aralık 1917’de Kudüs düşmüş, bunun üzerine Yıldırım Ordular Grubu Komutanı General Falkenhayn görevden alınarak ye- rine Liman von Sanders atanmıştır. Suriye-Filistin Cephesi’nde 19 Ey- lül 1918 tarihinde Osmanlı ordusuna karşı başlayan İngiliz “genel
* Doktora Öğr., Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, deniz.
kurt@hvkk.tsk.tr
** Doktora Öğr., Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, e.korkmaz
@hvkk.tsk.tr
karşı taarruz”unun sonunda Türk ordusunun geri çekilmesi üç aşa- mada gerçekleşmiştir. Bu kapsamda Türk kuvvetleri; 21 Eylül 1918’de Dera’ya kadar birinci aşama, 1 Ekim 1918’de Şam’a kadar ikinci aşama, 25-26 Ekim 1918’de ise Halep’e kadar üçüncü aşama olarak ricat etmiştir. Şam’ın düşmesi sonucu “Askerî Karar Verme Sü- reci” neticesinde yapılan değerlendirme ile 7’nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa’nın teklifi ile Yıldırım Orduları Grubu Komutanı Limon Von Sanders tarafından ana bağlı birliklere Halep civarında bir “stratejik savunma” yapılması direktifi verilmiştir.
Katma Muharebesi “stratejik savunma” olarak icra edilmiştir. Bu- radaki harekâtın temel amacı 19 Eylül 1918 tarihinden itibaren devam eden İngiliz genel taarruzunun durdurulması olarak belirlenmiştir.
Katma Muharebesi’ndeki askerî harekâtın planlama ve uygulama- sında üç temel unsur belirleyici olmuştur. Bunlar; İtilafların ve Türk kuvvetlerinin durumu ile arazi şartlarıdır. Bu üç temel unsur arasın- daki karşılıklı etkilerin ve zaman faktörünün değerlendirilmesi sonu- cunda nihai karara ulaşılmıştır. Bu unsurları iyi değerlendiren 7’nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa, İngiliz askerî gücü ile mukayese edildiğinde silah, teçhizat, mühimmat ve personel açısından aleyhine olan şartlara rağmen harekâtın sevk ve idaresinde gösterdiği isabetli kararları neticesinde muharebenin sonucunu belirleyen kişi olmuştur.
Mustafa Kemal Paşa’nın orduyu başarılı sevk-idaresi sonucu 19 Eylül 1918 tarihinde başlayan İngiliz taarruzu nihayet Katma’da durdurul- muştur. Bu askerî başarı, stratejik düzeyde İngilizlerin Halep’in kuze- yinden, İskenderun’a kadar uzanan Anadolu coğrafyasının işgal süre- cini engellemiş ve Milli Mücadele döneminde Misak-ı Millî’nin doğal hudutlarının belirlenmesinde etkili olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Harp Prensipleri, Yıldırım Orduları Grubu, Limon von Sanders, Nablus Muharebesi, Mustafa Kemal Paşa, 7’nci Ordu, Taarruz, Baskın, Stratejik Savunma, Geri Harekât, Katma Mu- harebesi.
ANALİZİ
EVALUATION OF KATMA BATTLES IN SYRIA-PALESTINE FRONTLINE ACCORDING TO COMBAT PRINCIPLES WITHIN THE LIGHT OF MILITARY ARCHIVE DOCUMENTS
AND ANALYSIS OF COMMANDING DECISIONS OF 7TH ARMY COMMANDER MUSTAFA KEMAL PASHA ACCORDING
TO MILITARY HIERARCHY
ABSTRACT
One of the theatres where Ottoman Empire battled during the first World war was Sanaa-Palestine-Syria Frontline. Military campa- ings in this area was, First Channel Expedition (28 January-03 Febru- ary 1915), Second Channel Expedition (27 July-05 August 1916) and general counter attack of British against Ottoman Army (31 October 1917-30 October 1918). 4th Army was assigned for Channel Expedi- tion where the commander was Ministry of Seas Ahmed Cemal Pasha.
British increased their influence after their invasion of Baghdad in 11 March 1917 just before Gaza Battles, In 31 October 1917 British attacked Gaza-Birussebi line, where Turkish lines crushed as called Third Gaza Battle (7 November 1917). Although Turkish troops ret- reated to Jerusalem-Jaffa line, it was impossble to stop British attacks.
In 9 December 1917 Jerusalem fell, Turkish troops had to retreat North of Jerusalem. Therefore Lighting Armies Group Commander General Falkenhain was replaced with Liman von Sanders. Turkish retreat was divided in three phases after the General British counter attack in 19 September 1918. First phase Turkish forces retreated to Derra in 21 September 1918, Second phase to Damascus in 1 October 1918, Third phase to Allepo between 25-26 October 1918. After the fell of Damascus, due to the Military Decision Process, due to the pro- posal of 7th Army Commander Mustafa Kemal Pasha, troops under Lighting Armies Group Commander Liman Von Sanders were orde- red to have strategic defence.
Katma Battle was conducted as strategic defence. The main aim of this battle was decided to stop British General attack which was star- ted in 19 September 1918. Three main issues were significant in mili- tary planning and execution in Katma Battle, These are; Entente Sta- tes and Turkish forces situation and terrain conditions. Upon evalua- tion of interrelations of these three issues and time factor led to final decision. 7th Army Commander Mustafa Kemal Pasha, who conside- red these issues boldly, was the man who decided the fate of the battle despite the equipment, weapon, ammunition and personnel compa- red to British forces. After the successful leadership of the army, Bri- tish attack was finally stopped in Katma. This military success preven- ted British to invade Anatolia by reaching the North of Aleppo to An- tioch and had a huge impact of finalizing Turkish borderlines of Na- tional Resistance.
Keywords: Combat Principles, Yıldırım Armies Group, Liman von Sanders, Nablus Battle, Mustafa Kemal Pasha, 7th Army, Combat, Raid, Strategic Defence, Retrograde, Katma Battle.
ANALİZİ
GİRİŞ
Günümüz modern orduları tarafından uygulanan harp prensip- leri ilk kez 1916 yılında İngiliz General John Frederick Fuller tarafın- dan, “1914-1915 Savaşları Referans Alınarak Harp Prensipleri” adlı makale ile gündeme getirilmiştir.1 Zamanla kuramsal olarak benimse- nen ve kabul gören harp prensipleri, birçok asker ve bilim insanı tarafın- dan çeşitli savaşlara uyarlanarak, değerlendirilmiştir. Geleneksel savaş stratejisinin önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Prusyalı General Carl von Clausewitz harp prensiplerini, “savaş sanatı için is- kele görevi görebilecek olan bir model inşa etmek” olarak tanımlamış- tır.2 Günümüzdeki savaş ortamını şekillendiren harp prensipleri ara- sında; baskın, emir-komuta birliği, hedef, taarruz, sıklet (ağırlık) mer- kezi, kuvvet tasarrufu, manevra, emniyet (güvenlik), basitlik (sadelik), işbirliği ile keşif ve gözetleme ilkeleri yer almaktadır.3 Bu ilkeler ara- sında yer alan;
Baskın (Sürpriz): Düşmana hazırlıklı olmadığı ve beklemediği bir anda, saldırmak olarak ifade edilmiştir. Baskın prensibi; askeri birlik- lerin hızı, çabukluğu ile yeterli istihbarat, aldatma, şaşırtma ve uygu- lanan metot ve yöntemler ile şekillenir.4 Baskın sonucunda düşmanın
1 J.F.C. Fuller, 13-19; and Thomas X. Hammes, Rethinking the Principles of War, The Future of Warfare (Annapolis, MD: Naval Institute Press, 2005), s.208-293; Pat- rick Malay, The Principles of War in the 21st Century, U.S. Army War College, USAWC Strategy Research Project, Pennsylvania, 2007, s.5.
2 JFC Fuller, The Foundations of The Science of War A Military Classic Reprint, Fort Leavenworth, Kansas: US Army Command and General Staff College Press, 1993, s.273.
3 Doctrine for the Armed Forces of the United States, Joint Chiefs of Staff, 12 July 2017, s.1-3.
4 Lonnie R Harrelson, The Principles of War: Valid Yesterday, Today and Tomor- row, Joint Forces Staff College Joint Advanced Warfighting School, MA Thesis (Un- published), Norfolk, s.69-72.
tamamıyla ele geçirilmesi gerekmemekle birlikte, onun tepki göster- mede ve önlem almada geç kalmasını sağlayacak durum ve şartları oluşturmak amaçlanır.5
Emir ve Komuta Birliği: Savaşta yönetim, yetki ve sorumluluğun tek bir kişinin elinde toplanması olarak ifade edilmiştir.6 Bu prensip ile gerekli yetki ve güç ile donatılan komutanın, ortak hedeflere doğru hızlı bir şekilde birlikleri yönlendirmesi amaçlanmıştır. Komuta bir- liği, kuvvetlerin entegre ve senkronize bir şekilde hareket etmesini sağlar.7
Hedef: Harp harekâtın, stratejik ve taktik seviyedeki amaçlara eri- şilmesine katkı sağlayacak, belirlenmiş ve elde edilebilir hedeflere yön- lendirilmesi olarak tanımlanmıştır. Bu prensip ile düşman unsuru yok etmek veya mücadele azmini kırmak amaçlanır.8 Harp teorisyeni Cla- usewitz; kişinin aklında savaşla neyi başarmak ve bunu nasıl yapmak niyetinde olduğu sorusunun hedef kavramını ortaya koyduğunu be- lirtmiştir.9 Bir diğer teorisyen Lidell Hart ise; hedeflerin, rasyonel ol- ması ve imkânsızı talep etmemesi gerektiğini ifade etmiştir. Hedefler, askerî öncelikleri ve harekâtın amacını ortaya koyar.10
5 Joseph West, Principles of War: A Translation from the Japanese, U.S. Army Com- mand and General Staff College Fort Leavenwofth, Combat Studies Institute, 1969, s.22-23; Fuller, a.g.e., s.273; Clausewitz, a.g.e., s.157-161.
6 Robert R. Leonhard, The Principles of War for the Information, a.g.e, Novato, CA:
Presidio Press, 1998, s.195.
7 USA Department of the Air Force, Air Force Basic Doctrine AFDD 1, Washington, 2011, s.30; Harrelson, a.g.e., s.56-59.
8 Carl von Clausewitz, Harp Üzerine, Çeviren: H.Fahri Çeliker, C 3, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1987, s.83.
9 William T. Johnsen, Douglas V. Johnson, James O. Kievit, Douglas C Lovelace, Jr.
Steven Metz, The Principles of War in The 21st Century: Strategic Considerations, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College, Carlisle Barracks, 1995, s.4.
10 USA Department of the Air Force, Air Force Basic Doctrine AFDD 1, Washington, 2011, s.30-31.
ANALİZİ
Taarruz: Harp teorisyeni Fuller taarruz prensibini; “düşmanı, en az güç harcayarak isteğimizi kabul etmeye zorlamak” olarak tanımla- mıştır.11
Sıklet (Ağırlık) Merkezi: Askeri gücün savaşın sonucunu belirle- yecek noktada yoğunlaştırılması olarak ifade edilmiştir. Ayrıca, muha- rebe gücünün kesin sonuç almak amacıyla kritik zaman ve yerde top- lanması olarak belirtilmiştir.12
Kuvvet Tasarrufu: Harp harekâtın icrası için mevcut tüm muha- rebe gücünün mümkün olan en uygun biçimde kullanması ya da ikin- cil bir girişim için muharebe gücünün minimum tahsis edilmesi olarak tanımlanmıştır. Kısaca, eldeki kuvvetlerin akıllı bir şekilde kullanıl- ması ve dağıtılmasıdır.13
Manevra: Düşman unsurlara karşı avantajlı bir pozisyon elde et- mek için kuvvetlerin konum alması olarak tanımlanmıştır. İlgili pren- sip, dost kuvvetleri koruduğu gibi muharebe sahasındaki dengeyi kendi lehinize çevirmeyi amaçlar.14
Emniyet (Güvenlik): Herhangi bir durumda düşmanın beklen- meyen bir avantaj sağlamasına müsaade etmemek amacıyla yapılan eylemler olarak ifade edilmiştir.15 Emniyet prensibi dost kuvvetler ve
11 JFC. Fuller, The Foundations of The Science of War A Military Classic Reprint, Fort Leavenworth, Kansas: US Army Command and General Staff College Press, 1993, s.283; John Irvin Alger, The Orıgıns and Adaptation of the Principles of War, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, MA Master (Un- published), Kansas, 1975, s.98.
12 Alger, a.g.e., s.98.
13 Basil Liddell Hart, Strateji Dolaylı Tutum, Çeviren: Cemal Enginsoy, Avrasya Stra- tejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara, 2002, s.255; USA Department of the Air Force, Air Force Basic Doctrine AFDD 1, s.33.
14 P.K. Mallick, Principles of War: Time for Relook, Centre for Land Warfare Stu- dies, KW Publishers Pvt Ltd., New Delhi, 2009, s.3-8; Harrelson, a.g.e., s.60-63.
15 Robert R. Leonhard, The Principles of War for the Information A.g.e, Novato, CA: Presidio Press, 1998, s.163.
icra edilen harekâtın, düşmanın faaliyetlerinden korunmasını amaç- lar.16 Kısaca, baskına uğramamak veya karşı taarruzları etkisizleştir- mek için alınan tedbirleri içerir.17
Basitlik (sadelik): Herhangi bir harekât anında emir, talimat ve direktiflerin basit, yalın ve anlaşılır olmasını ifade etmek olarak tanım- lanmıştır. Ayrıca, ast unsurlara hedeflere ulaşma konusunda hareket serbestliği sağlanmasını da öngörmüştür.18
İşbirliği: Herhangi bir harekât sırasında bir orduya ait kara, hava ve deniz kuvvetlerinin uyumlu ve birbirine entegre bir şekilde hareket etmesi olarak ifade edilmiştir.19
Moral: Personelin ve birliklerin motivasyonunun yüksek ve özgü- ven sahibi olmasıdır. İlgili prensip, birliklerin sevk ve idaresini kolay- laştırdığı gibi, başarı şansını da arttırmıştır.20
Keşif ve Gözetleme: Düşman kuvvetler ile ilgili bilgi toplamak amacıyla yapılan faaliyetler olarak tanımlanmıştır. Amaç, yapılan ke- şiflerle elde edinilen istihbari bilgiler çerçevesinde düşman güçler ko- nusunda analizler yaparak, kararlara ulaşabilmektir.21
19’uncu ve 20’nci yüzyıl başlarında meydana gelen harplerde gü- nümüz harp doktrinlerinin temel kuramları sistematik olarak yazılı halde belirlenmemiş olsa da bir askerî birliğin sevk-idare prensipleri
16 USA Department of the Air Force, Air Force Basic Doctrine AFDD 1, s.37.
17 Sanu Kainikara, Principles of War and Air Power, Royal Australian Air Force Air Power Development Centre, 2000, s.11; Harrelson, a.g.e., s.72-74.
18 C R.Brown, Rear Admiral USN. “The Principles of War.” United States Naval Ins- titute Proceedings, June 1949, s.621-633, Leonhard, a.g.e., s.171; Harrelson, a.g.e., s.66-68; Kainikara, a.g.e., s.12-13.
19 Alger, a.g.e., s.90.
20 Mallick, a.g.e., s.11.
21 UK Air and Space Doctrine, Swindon, The Developments, Concepts and Doctrine Centre, 2013, s.3-7; Malcolm H. Murfett, Imponderable but not Inevitable: Warfere in the 20th Century, California, Praeger Security International, 2010, s.117; Sanu Kaınıkara, Essays on Aır Power, Canberra, Air Power Dewelopment Center, 2012, s.24; Sanu Kaınıkara, Air Power For Australia’s Security: More Than The Three Block War, Chief of Air Force Occacional Papers, Paper No: 1, Canberra, Air Power Dewelopment Center, 2007, s.10.
ANALİZİ
içerisindeki pratiklerde bu esasların uygulandığı görülmektedir.22 Bu çalışmada, yukarıda adı geçen ve ortaya konulan harp prensipleri, Bi- rinci Dünya Harbi Suriye-Filistin Cephesi’nde cereyan etmiş olan Katma ve Nablus Muharebelerine uyarlanarak aktarılacaktır. Bu bağ- lamda, 7’nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa’nın komuta karar- larının askerî sevk-idare usulleri ekseninde; analiz, tahlil ve tenkiti ya- pılacaktır.
1. Birinci Dünya Harbi’nde Sina-Filistin-Suriye Cephesi’nin Genel Durumu
Sina-Filistin-Suriye Cephesi’ndeki askerî harekâtlar; Birinci Kanal Seferi (28 Ocak-3 Şubat 1915), İkinci Kanal Seferi (27 Temmuz- 5 Ağustos 1916) ve Osmanlı ordusuna karşı gerçekleştirilen İngiliz genel karşı taarruzundan (31 Ekim 1917-30 Ekim 1918) meydana gelmek- tedir. Osmanlı Başkomutanlık Karargâhı bu cephedeki faaliyetlere Al- man Genelkurmayının etkisi altında başlamıştır. Cephe faaliyetleri Sü- veyş Kanalı’nın ele geçirilmesi, İngiltere’nin Uzakdoğu’daki sömürge- leri ile bağlantısını kesmek üzerine şekillenmiştir. Ayrıca Almanya bu- rada açılacak bir cephe ile Batı Cephesi’ndeki yükünü hafifletmeyi amaçlamıştır.23 Buna bir de Enver Paşa’nın ve kabinenin “Mısır’ı geri almak gibi” cazip emeli de katılınca Mısır Seferi için hazırlıklara hız ve- rilmiştir. Bu maksatla, süratli bir şekilde Suriye ve Filistin’de yeni bir ordu teşkiline karar verilmiştir.24
Suriye bölgesindeki tüm Osmanlı kuvvetleri Kanal harekâtı için yeniden düzenlenerek 4’üncü Ordu adını almış, komutanlığına ise önce Zeki Paşa daha sonra ise Bahriye Nazırı Cemal Paşa atanmıştır.25
22 Askerî Karar Alma Süreci, Harp Akademileri Yayınları, İstanbul, 2012, s.2; Suat İlhan, Harp Yönetimi ve Atatürk, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1987, s.9.
23 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, 4. Baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1995, s.467-473.
24 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, C 4,1. Kısım, Sina-Filistin Cephesi Harbin Başlangıcından İkinci Gazze Muharebeleri Sonuna Kadar, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1979, s.112; Cemal Paşa, Hatıralar, Yay.Haz: Alpay Kabacanlı, 1.Baskı, Tür- kiye İş Bankası yayınları, İstanbul, 2001, s. 164-165.
25 Deniz Kurt-Erdal Korkmaz, Kuruluşundan Günümüze Türk Hava Kuvvetleri (Ha- rekât ve Teşkilatlanma Tarihi 1911-1922), C I, Hava Basımevi, Ankara, 2020, s.259.
Cemal Paşa, 6 Aralık 1914’te göreve başlamak için Şam’a gitmiştir.
Harbin sevk ve idaresinde genelde Alman görüşüne uygun olarak ta- sarlanıp hazırlanan Kanal Seferi’nin, 8’nci Kolordu tarafından yürü- tülmesi planlanmış ve Kurmay Başkanlığı’na ise o dönem yarbay rüt- besindeki Alman subay Kress von Kressenstein getirilmiştir. Alman Genelkurmayı’nın esas düşüncesinin Batı Cephesi’nde, Almanya’nın yükünü hafifletmek için Mısır’da mümkün mertebe daha fazla İngiliz kuvvetini tutmayı amaçladığı görülmüştür. Belirlenen harekât planı- nın icra edilebilmesi için, yapılan hazırlıklar arasında 4’ncü Ordu em- rinde bulunan Alman mühendis ve teknisyenleri, Sina Çölü’nde su bulunan yerleri keşfetmek ve Kanal’daki geçişi sağlayabilmek için is- tihkâm birliklerinin oluşturulmasına başlanmıştır. Diğer taraftan ha- rekâta katılacak Türk kuvvetleri de Kanal Seferi’ne hazırlık çalışmaları için yol onarım ve yapımı, ordu ikmal noktalarının tesis edilmesi, bölge için çok önemli olan su ihtiyacının karşılanması maksadıyla ku- yuların açılması, eksik silah ve mühimmatın tamamlanması gibi konu- larda faaliyetlere başlamıştır.26
Türk tarafı açısından Kanal harekâtının stratejik hedefi, 8’nci Ko- lordu birliklerinin Kanal’ın batı yakasına geçerek, oradaki Türk yan- lısı Mısır halkını ayaklandırarak İngiliz kuvvetlerini iki ateş arasında bırakıp imha etmekti. Fakat Mersinli Cemal Paşa komutasındaki 8’inci Kolordu birlikleri ile 2-3 Şubat 1915 tarihleri arasında yapılan harekât başarısızlıkla sonuçlanmış ve Birinci Kanal Seferi’nde 4’üncü Ordu birlikleri Cemal Paşa’nın emri ile 3 Şubat 1915 tarihinde Sina Çölü’nü boşaltarak Gazze-Birüssebi-Maan hattına çekilme kararı almıştır.27
26 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, C 4 ,1. Ks, s.113; von Kress, Son Haçlı Seferi:
Kuma Gömülen İmparatorluk, Çev: Tahir Balaban, Yeditepe Yay., İstanbul, 2007, s.17.
27 Ali Fuat Erden, Paris’ten Tih Sahrasına, Ulus Yay., Ankara, 1949, s.158-160; Da- vud Kapucu - Erdal Korkmaz, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Askerî Hava Seyahatleri (1909-1939), Karakum Yayınevi, Ankara, 2020, s.66.
ANALİZİ
Kanal’a ikinci kez 4 Ağustos 1916 tarihinde yapılan Türk taarruz girişimi de başarısızlıkla sonuçlanmış, 14 Ağustos 1916’da Türk birlik- leri el-Ariş’te toplanmıştır.28 Tüm bu gelişmeler, İngilizleri, Kanal’ın doğusuna geçerek Sina-Filistin’i ele geçirmeye hatta bütün Suriye’yi işgal etmeye yöneltmiştir.29 Nitekim Ağustos 1916’da taarruza geçen İngiliz kuvvetleri, 7 Eylül 1916’da Bir-ül Mezar’ı ele geçirerek, Sina Çölü’nün büyük bir bölümünü denetimleri altına almıştır. Bundan kısa bir süre sonra tüm Sina Yarımadası’nı işgal eden İngilizler, böl- gede yapmakta oldukları demiryolu hattını her geçen gün daha do- ğuya uzattıkları gibi, birliklerinin en çok gereksinim duydukları su ik- malini de, Nil Nehri’nden ilerideki cephe hatlarına kadar döşedikleri borularla sağlamayı başarmışlardır.30 Yaşanan bu gelişme üzerine cep- heyi denetlemeye gelen Başkomutan Vekili Enver Paşa, Türk kuvvet- lerinin, Gazze-Teleşşeria-Birüssebi hattında genel bir savunmaya geç- melerini emretmiştir. Bunun üzerine 4’üncü Ordu bu hattı tutarak gerekli savunma tertip ve düzenini almıştır. 22 Aralık 1916’da başla- yan genel karşı taarruz ile İngilizler, el-Ariş’i ele geçirmiş, Türk birlik- leri ise Gazze-Şeria-Birüssebi hattında savunma için Sina Çölü’nden tamamen çekilmiştir. Bu mevzilere karşı 26 Mart 1917’de üstün kuv- vetlerle taarruza geçen İngilizler birlikleri, Türk birliklerinin son de- rece başarılı ve inatçı direnişleri karşısında Birinci Gazze Muharebesi olarak anılan bu muharebelerde çok ağır kayıplar vererek geri çekil- mişlerdir.31
Bu başarısız taarruz girişiminin sonucunu, 19 Nisan 1917'de İngi- lizlerin, karadan ve denizden üstün topçu ateş desteği ve bombardı- manla başlattıkları ikinci taarruzları izlemiştir. İkinci Gazze Muhare- besi adını alan bu muharebelerde de İngilizler, birincisinde olduğu
28 Von Kress, a.g.e., s.224.
29 Otacilio Bandeira Peçanha, The ‘Palestine’ Campaign in 1917-1918 From The Bri- tish Perspective: Enduring Lessons For The Contemporary Environmet, R.Esc Gu- erra Naval, R.o de Janeiro, v.20, n.2, p.483-502, jul./dez. 2014, s. 486-487.
30 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, IV.C.,1. Ks, s.382
31 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılap Tarihi, C III, Ks.3, 1914-1918 Genel Savaşı, TTK Yay., Ankara, 1957, S.355-356.
gibi ağır kayıplara uğrayarak Mısır tarafına geri çekilmek zorunda kal- mışlardır.32 4’üncü Ordu Komutanı Cemal Paşa, İkinci Gazze Muha- rebesi’nde elde edilen zaferi Başkomutan Enver Paşa’ya gönderdiği telgrafla rapor etmiştir. Gazze muharebelerinden kısa bir süre önce Bağdat’ın İngilizler tarafından işgali (11 Mart 1917) bölgedeki etkile- rini artırmalarını sağlamış, Arap nüfusu arasında ise Türklere olan sa- dakat ve bağlılığı azaltmıştır. Bu sürecin etkisi ve İngilizlerin kışkırt- ması ile Arap ayaklanmaları baş göstermiştir. Bu dönemde Başkomu- tan Vekili Enver Paşa, Bağdat’ı geri almak için müttefiki Almanya ile işbirliği içinde hareket etmeyi düşünmüş ve bu düşüncesi Almanlar tarafından kabul görmüştür. Bu çerçevede Alman Genelkurmay Baş- kanı General Erich Wilhelm Ludendorff “Az sayıda Alman taburuyla belki önemli Türk kuvvetlerini yeniden savaşa sokabilir ve İngilizleri Irak’ta daha büyük kuvvetler bulundurmak zorunda bırakabilirdik.” diyerek Alman genel askerî siyasetini açıklamıştır.33
24 Haziran 1917’de Başkomutan Vekili Enver Paşa Filistin Cep- hesi’ni denetledikten sonra, orduların son durumunu görüşmek üzere ordu komutanlarının katılımıyla Halep’te bir toplantı yapmıştır.
Bu toplantıya Kafkas Ordular Grubu Komutanı Ahmet İzzet Paşa, 4’ncü Ordu Komutanı Ahmet Cemal Paşa, 2’nci Ordu Komutanı Mus- tafa Kemal Paşa, 6’ncı Ordu Komutam Halil Paşa, Başkomutanhk Ka- rargâhı Kurmay Başkanı Alman General Bronsart Paşa, Harbiye Ba- kanlığı Müsteşarı Mahmut Kâmil Paşa, 4’üncü Ordu Kurmay Başkanı Albay Ali Fuat (Orgeneral Erden), 3’üncü Ordu Komutanı adına Kur- may Başkanı Von Goze, Kafkas Ordular Grubu Kurmay Başkanı Yar- bay Von Falkenhavzen ve 6 ncı Ordu Kurmay Başkanı Yarbay Kreç- man katılmışlardır. Enver Paşa, cepheyi denetlemesi sırasında sa- vunma düzeninden pek memnunluk duymuş ama İngilizlerin sağ ka- nadına bir taarruz yapılması düşüncesinde olduğunu göstermiştir.
32 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C IX, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı, 1908-1918, TTK Yay., Ankara, 1996, s. 515.
33 Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.367.
ANALİZİ
Toplantıda her ordu komutanı kendi ordusunun durumunu anlat- mış, Enver Paşa da genel durum hakkındaki kararını açıklamıştır. En- ver Paşa “…Düşüncem, Bağdat’ı bir taarruzla geri almaktır. 2’nci Ordu Ko- mutanı Mustafa Kemal Paşa’nın komutasında bir 7’nci Ordu kurmak ve bu orduyla Halil Paşa’nın komutasındaki 6’ncı Ordu’yu, Yıldırım Grubu adı al- tında bir ordu grubu komutanlığının emrine verip Bağdat üzerine göndermek- tir. Hangi cephelerden hangi tümenlerin alınması gerektiğini tümüyle tespit ettim. Ordular Grubu Komutanlığı için de Almanya bize General Falkenhayn’ı verdi. Sanıyorum ki, bu görevi iyi başaracaktır.” diye açıklamıştır.34 Bu top- lantıda Cemal Paşa Bağdat harekâtının mahsurlarından bahsetmiş bu- nun yerine Suriye cephesine birlik kaydırılmasının daha uygun olaca- ğını ifade etmiştir. Yapılan görüşmeler neticesinde hiçbir karar alın- madan toplantı sona ermiştir.35
Enver Paşa, cephe komutanlarından farklı olarak İngilizlere taar- ruz edilerek bunların Mısır ile bağlantılarını kesip denize dökmek dü- şüncesinde ısrarlı olmuştur. Oysaki Cemal Paşa, her türlü taarruz ha- reketinin prensip olarak aleyhinde bulunmuştur. 4’üncü Ordu Komu- tanı Cemal Paşa verdiği bir raporda, “Birçok misaller, bize ordumuzla ko- mutanlarının sevk ve idare ve eğitimlerinin bir taarruzu başaracak derecede ilerlemediğini göstermiştir. Savunmada birliklerimiz iyidir. Fakat taarruzda başarılı olamıyorlar, bu nedenle böyle bir sergüzeşte atılmayı istemem. Eğer son- baharda gerçekten Bağdat’a bir taarruz yapılacaksa, bu da bir felaketle sonuç- lanacaktır. Çünkü ordunun lojistik durumu dikkate alınmamış ve vaktinde dü- zenlenmemiştir.” demiştir.36 Cemal Paşa ayrıca bölgedeki çok önemli bir tehlikeye de dikkat çekmiş, Arap İsyanının Suriye geneline yayılması- nın Filistin Cephesi’nde çok olumsuz etkiler yaratacağını 7 Temmuz 1917 tarihli raporla bildirmiştir. Bu raporda; …Suriye’de bir ayaklanma-
34 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2. Ks, Genel- kurmay Basımevi, Ankara, 1986, s.69-72; Cemal Paşa, a.g.e., s.214.
35 Cihat Akçayakalı, Atatürk (Komutan, Devrimci ve Devlet Adamı Yönleriyle), Ge- nelkurmay Basımevi, Ankara, 1980, s.75.
36 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2. Ks, Genel- kurmay Basımevi, Ankara, 1986, s.23
nın yakın olduğunu, örgütlenmesi devamlı gelişmekte olan ihtilalin, dış düş- manların Suriye ve Filistin’e yapacakları taarruzla aynı zamanda ve birlikte başlayacağını gösterdiğini, bir yıl önce Mekke’de çıkan Arap İhtilali’nin bir yıl sonra Suriye’ye girdiğini, yakında tüm Suriye’ye yayılacağının muhakkak oldu- ğunu…” belirtmiştir.37 Bu rapordan başka Cemal Paşa 9 Temmuz 1917 tarihinde Başkomutanlık Karargâhına gönderdiği bir başka telgrafta Bağdat’a yönelik harekât ve Suriye-Filistin Cephesi ile ilgili düşünce ve tekliflerini tekrar iletmiş fakat Başkomutanlığın kararlarında bir değişiklik meydana gelmemiştir.38
1917 Ağustos’unun ortalarına doğru Cemal Paşa ile Enver Paşa arasındaki gerginlik artmıştır. Bu nedenle Cemal Paşa, 4’üncü Ordu Komutanlığı’ndan çekilmek kararını almıştır. Böylece Cemal Paşa, Bahriye Nazırı ve parti arkadaşı olarak Enver Paşa’nın tehlikeli plan- larıyla mücadele etmek düşüncesini taşımıştır. Daha sonraki olaylarda görüleceği gibi, Cemal Paşa 12 Aralık 1917 tarihinde İstanbul’a gitmek üzere komutanlığı bırakmış ve 4’üncü Ordu lağvedilmiştir.39 Alman General Falkenhayn Türkiye’ye gelip Yıldırım Ordular Grubu Komu- tanlığı görevini üzerine aldıktan sonra, sevk ve idare tamamen Alman- ların nüfuzu altına girmiştir. Bu sırada Yıldırım Ordular Grubu Ka- rargâhı’nda dokuz Türk subayına karşılık, otuz üç Alman subayı görev yapmaya başlamıştır.40
Mevcut gelişmeler ışığında Osmanlı Başkomutanlığının harekâtın sevk ve idaresi için ana düşüncesi, öteki cephelerde savunmada kala- rak, toplanabilen diğer kuvvetlerle (6’ncı ve 7’nci Ordular ile Alman Asya Kolu) Bağdat’ı geri almak amacıyla Irak Cephesi’nde taarruz et- mek olarak belirmiştir. Bunun için; Bağdat kuzeyinde hazırlanacak olan 6’ncı Ordu, İngilizlere cepheden Dicle boyunca taarruz ederken,
37 Cemal Kemal, Birinci Dünya Savaşı’nda Gazze’yi Nasıl Kaybettik?, Anakara Üni- versitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 55, Ankara, Güz 2014, s.146.
38 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2. Ks, s. 70-71.
39 Ayrıntılı Bilgi İçin Bknz.: Ali Fuat Erden, Birinci Cihan Harbi’nde 4’üncü Ordu Mücmel Tarihçesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1948.
40 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2. Ks, s.24.
ANALİZİ
Hit civarında toplanacak olan 7’nci Ordu da Bağdat bölgesindeki İn- giliz kuvvetlerinin gerisine Fırat boyunca taarruz edecekti. Alman Asya Kolu Grup Komutanlığı, ihtiyatını teşkil etmek üzere 7’nci Ordu’nun Halep’i terk etmesinden sonra Halep’te toplanacaktı. Ay- larca süren uzun ve ayrıntılı tartışmalardan sonra özellikle Filistin Cephesi’ndeki durumun sakınca göstermesi üzerine bu planın uygu- lanmasından geçici bir süre için vazgeçilerek şu karara varılmıştı: “Fi- listin Cephesi’nde beliren tehlikeye karşı 7’nci ve başlangıçta 4’üncü Ordu, sonra 8’inci Ordular ile karşı koymak; imkân olursa taarruzla bu görevi yerine getirmek; Bu başarılamadığı takdirde stratejik savunmada kalmaktı.” Buna göre Başkomutanlıkça ayrıntılı bir harekât projesi hazırlanamadığı gibi, verilmiş köklü bir direktif de yoktu. İkinci Gazze Muhare- besi’nden sonraki aylar boşuna harcanmış ve yukarıda açıklandığı gibi, gereksiz birçok tartışmalar ve yazışmalar sebebiyle ne Yıldırım Ordular Grubu ve ne de 4’üncü Ordu Komutanlıklarınca köklü bir harekât planı hazırlanamadığı gibi ihtiyaç duyulan askerî tedbirlerde alınamamıştır.41
Osmanlı ordusunun yüksek komuta kademesinde Bağdat ve Su- riye-Filistin Cephesi ile ilgili derin görüş ayrılıkları nedeniyle harbin neticesine tesir edecek ciddi zaman kaybı yaşanırken İngilizler ise arka arkaya uğradıkları bu iki yenilgiden sonra, 5-6 ay süren esaslı bir ha- zırlık dönemine girmişlerdir. İngiltere Başbakanı Lloyd George, Or- tadoğu’daki çıkarlarını korumak için bölgeye yönelik askerî politika- larında değişikliğe giderek başta Kudüs olmak üzere Filistin ve Suriye bölgesinde Türk egemenliğini ortadan kaldırmaya yönelmiştir. Önce- likli olarak 11 Haziran 1917 tarihli telgrafla Mısır’daki İngiliz kuvvet- lerinin başında bulunan General John Murray görevden alınmış ve yerine General Edmund Allenby getirilmiştir. General Allenby 27 Ha- ziran 1917 tarihinde Kahire’ye gelmiş ve 28 Haziran’da Mısır Kuvve- i Seferiye Komutanlığı görevini devralmıştır. Vakit kaybetmeksizin yeni bir taarruz için hazırlıklara titizlikle başlanmış ve bu kapsamda
41 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2. Ks, s.128
yeni komutan Mısır Kuvve-i Seferiyesini yeniden düzenlemiştir.42 Ya- pılması planlanan askerî harekât neticesinde; Süveyş Kanalı’nın gü- venliğinin ileri savunma yoluyla gerçekleştirilmesi, Türk ordusunun yenilgiye uğratılarak İttifak cephesinde bir çökme meydana getiril- mesi, Kudüs’ün alınarak İngiltere kamuoyunda moral değerleri yük- seltmek ve Filistin-Suriye bölgesindeki Türk egemenliğine son vere- rek İngiltere’nin Ortadoğu politikasını kalıcı hale getirmek hedeflen- miştir.43
İngilizler 27 Ekim 1917 tarihinde Gazze’ye, karadan topçu birlik- leri ve denizden gemilerin atışları ile saldırıya başlamış 31 Ekim’de ise Gazze-Birüssebi hattına taarruza geçmiştir.44 Üçüncü Gazze Muhare- besi (7 Kasım 1917) olarak anılan bu muharebede Türk mevzileri ya- rılmıştır. Türk birlikleri Kudüs-Yafa hattına çekildiyse de İngiliz taar- ruzlarını durdurmak mümkün olmamıştır. 9 Aralık 1917’de Kudüs düşmüş, 11 Aralık 1917’de General Allenby kente büyük gösterilerle girmiştir.45 Türk birlikleri Kudüs’ün kuzeyine çekilmek zorunda kal- mıştır. Kudüs’ün İngilizlerin eline geçişi Filistin harekâtında önemli bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Türklerin bu dönemdeki harekâtta (31 Ekim-9 Aralık 1917) kayıpları yaklaşık olarak 25.000’i bulmuştur.
İngilizlerin kaybıysa 18.000 civarında gerçekleşmiştir. Kudüs’ün İngi- lizlerin eline geçmesi, İtalyanların Caforetto’daki yenilgileri, Çarlık Rusyası’nın çöküşü, Romenlerin harp sahnesinden çıkarılmaları ve Al- manların Kambre’deki karşı taarruzları zamanına rastlamıştır. Bu ba- şarının böyle karışık bir zamanda elde edilmesi İngilizlerin moralini yükseltmiştir.46
42 James Lawrence, Imperial Warrior: The Life and Times of Field-Marshal Visco- unt Allenby 1861-1936, Weindenfeld and Nicolson, London, 1993, p.119-20.; John Mordike, General Sir Edmund Allenby’s Joint Operations in Palestine, 1917-18, Ro- yal Australian Air Force, Air Power Development Centre, Australia, 2008, s.3.
43 Güngör Cebecioğlu, Atatürk ve Güney Cephelerimiz, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap tarihi Enstitüsü, Ankara, 1991,s. 38; Otacilio Bandeira Peçanha, s.486
44 George G.Harrap, Field-Marshal Viscount Wavell, Allenby: Soldier and States- man, London, 1948, p.155.
45 John Mordike, a.g.m., s.5.
46 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2. Ks, s. 444.
ANALİZİ
Osmanlı tarafında ise Kudüs’ün kaybedilmesi ve beraberinde or- taya çıkan gelişmeler üzerine Başkomutan Vekili Enver Paşa tarafın- dan Yıldırım Ordular Grubu Komutanı General Falkenhayn görev- den alınarak yerine General Liman von Sanders atanmıştır.47 General Liman von Sanders 1 Mart 1918 tarihinden itibaren fiilen Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığı görevini üzerine almıştır. Osmanlı kuv- vetleri yeniden teşkilatlandırılmış mevcut kuvvetler Yafa ile Lut Gölü arasındaki mevzide tertiplenmiştir. Bu kapsamda 4, 7 ve 8’inci ordular Liman Paşa’nın emrine verilmiştir.48 Osmanlı kuvvetleri İngiliz genel taarruzuna karşı, genel bir savunma düzeni tesis etmiştir. Kudüs’ün kaybedilmesi ile sonuçlanan Sina-Filistin-Suriye Cephesi’nde yaşanan olaylar, Osmanlı Başkomutanlık Karargâhı ile Cemal Paşa’nın ve cephe komutanlarının en başından itibaren bölgede takip edilmesi ge- reken askerî stratejide ciddi fikir ayrılıkları yaşamasından kaynaklan- mıştır. Ayrıca, sonraki süreçte komuta kademesinin Almanlara teslim edilmesi ve zamanın etkili şekilde kullanamamasının doğal bir sonucu olarak bölgede yenilgi kaçınılmaz olmuştur.
2. Mustafa Kemal Paşa’nın 7’nci Ordu Komutanlığına Atanması Çanakkale Cephesi’ndeki Anafartalar Zaferi'nden sonra Mustafa Kemal, kamuoyunca tanınmış, halkın sevgisini kazanmış bir komutan olarak “Anafartalar Kahramanı” olarak anılmaya başlamıştır.49 Mus- tafa Kemal, 27 Ocak 1916’da karargâhı Edirne'de bulunan 16’ncı Ko- lordu Komutanlığına atanmıştır. Edirne’deki bu kolordu, Kafkas Cep- hesi’nin önem kazanması üzerine bir süre sonra aynı adla Diyarbakır’a
47 ATASE Arşivi, BDH, K: 3704, D: H-19, F: 1-16; Liman von Sanders’in atanması ile ilgili Başkomutan Vekili Enver Paşa imzalı 25 Şubat 1918 tarihinde yayımlanan diğer bir emirde Alman İmparatorluğu tarafından General Falkenhayn’ın farklı bir yere görevlendirilmesi dolayısıyla General Liman von Sanders’in Yıldırım Orduları Grubu Komutanı olarak atandığı belirtilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bknz: ATASE Arşivi, BDH, K:134, D:618, F:5.
48 İhsan Göymen, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Hava Harekâtı, C 9, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Ankara, 1969, s.38.
49 İsmet Görgülü, “Çanakkale Zaferi ve Atatürk”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C IV, S 16, Ankara, 1995, s.49494-497.
nakledilmiştir. Mustafa Kemal, 15 veya 16 Mart 1916’da Diyarba- kır'daki görevine gitmek üzere İstanbul'dan ayrılmıştır. 26 veya 27 Mart’ta kolordunun komutasını üzerine almıştır. Albay olarak görevi üzerine alan Mustafa Kemal, 1 Nisan 1916’da mirlivalığa (tümgene- ralliğe) terfi etmiştir.50 Aynı yıl, Mustafa Kemal Paşa komutasındaki kuvvetler Doğu Cephesi’nde, Rus saldırılarını durdurmuş, 2-3 Ağus- tos 1916’da Bitlis ve Muş yönünde taarruza geçerek 7 Ağustos'ta Muş’u ve 8 Ağustos’ta Bitlis’i Rus işgalinden kurtarmıştır.51
2’nci Ordu Komutanı Ahmet İzzet Paşa’nın 12 Aralık 1916 tari- hinde izinli olarak kısa bir süre İstanbul’a gitmesi üzerine, karargâhı Diyarbakır’da bulunan 2’nci Ordu Komutanlığına vekâleten Mustafa Kemal Paşa’nın ataması yapılmıştır. 3 Ocak 1917'de Ahmet İzzet Pa- şa'nın geri dönüşü üzerine, Mustafa Kemal Paşa 2’nci Ordu Komutan- lığı vekilliğinden ayrılarak kendi görevine dönmüştür. Mustafa Kemal Paşa’nın 14 veya 17 Şubat 1917’de Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutan- lığına ataması yapılmış, Şam ve Sina bölgesinde görevi gereği incele- melerde bulunmuştur. Vekâleten 2’nci Orduya tekrar ataması yapılan Mustafa Kemal Paşa 5 Mart 1917’de asaleten ataması gerçekleşmiştir.
Mustafa Kemal Paşa 24 Haziran 1917 tarihinde Halep’te yapılan ko- mutanlar toplantısında 4’üncü Ordu Komutanı Cemal Paşa ile bir- likte, Enver Paşa’nın ısrarına karşın Bağdat üzerine yapılacak bir ta- arruz fikrine karşı çıkmıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın 2’nci Ordu Ko- mutanlığı görevi, 5 Mart-5 Temmuz 1917 tarihleri arasında, dört ay gibi kısa bir süre devam etmiştir.52 Doğu Cephesi ve devamında Güney Cephesi’nde görev yapan Mustafa Kemal Paşa, bir komutan olarak bu bölgedeki Osmanlı birliklerinin imkân-kabiliyetini, cephede yaşanan
50 www.ata.tsk.tr/03_belgelerle_ataturk/ozluk_bilgileri.html; Utkan Kocatürk, Doğu- mundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2007, s.73.
51 ATASE Arşivi, BDH, K:130-241, D:603, F:008; İzzettin Çalışlar, On Yıllık Savaşın Günlüğü, Der. İsmet Görgülü, Yapı Kredi Yayınları, İstanbu1, 1997, s.178.
52 Askerî Yönüyle Atatürk, Genelkurmay ATASE Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1981, s.48; Cihat Akçayakalı, a.g.e., s.75
ANALİZİ
stratejik seviyedeki görüş ayrılıklarını yakından bilen ve bu sorunlara yönelik çözüm önerilerinde bulunan bir asker olmuştur.
Mustafa Kemal Paşa, Enver Paşa’nın isteği üzerine Suriye-Filistin Cephesi’ndeki 7’nci Ordu Komutanlığı görevini 3 Temmuz 1917 tari- hinde kabul etmiştir.53 Bu göreve ataması ise 5 Temmuz 1917 tari- hinde gerçekleşmiştir.54 Mustafa Kemal Paşa, karargâhı Halep’in Azi- ziye mevkiinde olan Ordu Komutanlığındaki görevine başlamak üzere 15 Ağustos’ta İstanbul’dan hareket etmiştir. Bu sırada General Fal- kenhayn’ın komutasındaki Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığına bağlı birlikler arasında; Halil Paşa’nın başında olduğu 6’ncı Ordu, Mustafa Kemal’in 7’nci Ordusu ve Alman Von Kress Paşa’nın 8’inci Ordusu bulunmaktaydı.55 Yıldırım Ordular Grubu’nun ilk işi, Bağ- dat’ın geri alınmasıydı. 7’nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa, Yıldırım Orduları Grubu Komutanı Falkenhayn ile bu harekât için bir girişime başlamadan anlaşmazlığa düşmüştür.56
Nitekim Mustafa Kemal Paşa’nın 20 Eylül 1917 tarihli Başkomu- tanlık Vekâleti, Sadrazam ve Dâhiliye Nazırı Talat Paşa ile Bahriye Nazırı Cemal Paşa’ya gönderdiği raporunda; “Mülki hükümetin tam bir güçsüzlük içinde bulunduğu, ordunun, harbin ilk dönemlerine göre çok zayıf halde olduğu, birçok birliğin mevcutlarının lazım olan miktarın beşte biri ka- darı olduğu, memleketin insan kaynaklarının bu eksikleri gidermeye yeterli gel- mediği” tespitleri yapılmış sonra şu öneriler getirilmiştir: “Askerî siyase- timiz bir savunma siyaseti ve elimizde bulunan kuvvetleri ve bir tek neferi son âna kadar korumak siyaseti olmalıdır. Böyle bir siyaset yurt dışında bir tek Os- manlı eri kalmasına mütehammil olamaz, Bütün Suriye ve Hicaz, şimdiye ka-
53 BOA, İ.DUİT, 155/53.
54 www.ata.tsk.tr/03_belgelerle_ataturk/ozluk_bilgileri.html; Utkan Kocatürk, a.g.e.,s.95.
55 General Falkenhayn’ın Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığına atanma emri 11 Temmuz 1917’de Padişah’ın onayından çıkmış ve 15 Temmuz 1917’de de yeni ordu teşkili emri yayımlanmıştır. Ayrıntılı bilgi için bakınız: ATASE Arşivi, BDH, K: 211, D: 892, F: 17.
56 Filistin Savaşı 1914-1918, Genelkurmay ATASE Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995, S.54.
dar olduğu gibi, her hususta bir İslam Osmanlıya ait olur ve bunun emri al- tında olarak Sina Cephesi’nin harekâtını bağımsız olarak diğer bir İslam Os- manlı üzerine alır. İşte yurt yararına en uygun şekli budur. …Almanları idare etmek gibi sebep ve etkenler yurt yararlanın gerektirdiği açık ve kesin şekli en- gelleyemez inancındayım.”57 diyerek durumu bütün açıklığı ile ifade et- miştir. Böylece Mustafa Kemal Paşa, Suriye Cephesi’nde verilen mü- cadelenin Alman generallerin yönetiminde Almanların çıkarlarına de- ğil, Osmanlı subaylarının emir-komutasında Osmanlı Devleti’nin çı- karlarına hizmet edecek şekilde organize edilmesini istemiştir. Ancak Mustafa Kemal Paşa’nın bütün çabalarına rağmen mevcut durumda bir iyileşme meydana gelmemiştir.58 7’nci Ordu Komutanı ile Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı arasındaki anlaşmazlık ve görüş ayrılığı gitgide büyümüştür. Yaşanan olaylarda Mustafa Kemal Paşa’yı haklı gören Cemal Paşa da kendisine 27 Eylül’de cepheye geleceğini, yüz yüze görüşmeden bir karar vermemesini istemiştir.59
Başkomutan Vekili Enver Paşa, Mustafa Kemal Paşa’nın talebini kabul etmediği gibi 2 Ekim 1917 tarihinde; “100 kilometreden fazla uzunluğu olan Sina Cephesi’nin iki bölgeye bölünmesini pek tabii bu- lurum. Bu sebeple 7’nci Ordu’nun bu cepheye sığmayacağı hakkın- daki yüksek düşüncelerine katılamam. Bundan başka Sina Cep- hesi’nde bulunacak kıtaların harekâtını sevk ve idare etmeye memur edilmiş olan Falkenhayn Paşa’nın bu harekâtı başarıyla sonuçlandır- ması için, en doğru karar ve tedbirleri alacağına eminim. Bu konudaki güvenime zatıâlinizin de katılmanızı özellikle rica ederim.” cevabını vermiştir.60 Bu gelişme üzerine Mustafa Kemal Paşa istifa etmiş ve ye- rine 2’nci Ordu Komutanı Fevzi Paşa (Mareşal Çakmak) atanmıştır.
57 Mustafa Kemal Paşa’nın 20 Eylül Tarihli Raporu: ATASE Arşivi, ATAZB, K:35, G:
74, B: 74 (1:11).
58 George W.Gawrych, Genç Mustafa Kemal, Çev.:Gül Çağalı Güven, Doğan Kitap, İstanbul, 2014, s.86.
59 Şükrü Tezer, Atatürk’ün Hatıra Defteri, TTK, Ankara, 1972, s. 138.
60 Enver Paşa’nın 2 Ekim 1917 tarihli telgrafı: ATASE Arşivi, ATAZB, K: 35, G: 82, B: 82-1.
ANALİZİ
Yıldırım Ordular Grubu Komutanı, Sina Cephesi’nin emir ve komu- tasını tam olarak 30 Eylül 1917’den itibaren yürütmeye başlamıştır.61
6 Ekim’de istifa eden Mustafa Kemal Paşa’nın 9 Ekim 1917’de Di- yarbakır’da bulunan 2’nci Ordu Komutanlığına ataması tekrar yapıl- mıştır.62 Fakat bu atamayı kabul etmemiş, bunun üzerine Harbiye Ne- zareti kendisini 2’nci Ordu Komutanı sıfatıyla izinli saymıştır. Ha- lep’ten İstanbul’a gelen Mustafa Kemal Paşa, 7 Kasım 1917’de Genel Karargâhta görevlendirilmiştir. Nitekim Mustafa Kemal Paşa’nın tüm tespitleri ve bu hususta gönderdiği raporlar doğru çıkmıştır. Kasım 1917’de İngilizler saldırıya geçtiğinde 7’nci Ordunun büyük kısmı he- nüz cephede yerini almamıştır. Mustafa Kemal Paşa, ikinci defa 7’nci Ordu Komutanlığına atanmadan önce Padişah Vahideddin ile iki kez görüşme imkânı bulmuştur. Görüşmelerin ilkinde Padişah’a kötü gi- dişattan dolayı hemen başkomutanlığı üzerine almasını ve kendisini Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi tayin etmesini tavsiye etmiştir. Pa- dişah, “Paşa, ben her şeyden önce İstanbul halkını doyurmak zorundayım...
Bunu temin etmedikçe alınacak her tedbir isabetsiz olur.” demiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın “Umumun selametini temin edecek çalışmalar ancak maki- nenin toptan iyi işlemesi ile muvaffak olabilir.” sözleri üzerine Padişah;
“Ben, Talat ve Enver Paşa hazretleri ile görüştüm.” 63 diyerek durumu kes- tirip atmıştır.
Aralık 1917’de Kudüs’ün düşmesiyle görevden alınan Falken- hayn’ın yerine Yıldırım Ordular Grubu Komutanı olarak atanan Li- man von Sanders’in emrindeki 7’nci Orduya, Mustafa Kemal Paşa’nın
61 Celal Erikan, Komutan Atatürk, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 2006, s.194.
62 Falih Rıfkı Atay, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Ya- yıncılık, İstanbul, 1998, s.21.Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cep- hesi, IV.C.,2.Ks, s. 86.
63 Falih Rıfkı Atay, a.g.e., s.55-57.
7 Ağustos 1918’de ikinci kez komutan olarak ataması yapılmıştır. Mus- tafa Kemal Paşa, 1 Eylül 1918’de Nablus’taki 7’nci Ordu Karargâhına gelerek komutayı ele almıştır.64
Filistin Cephesi’nde elde edilen bu askerî başarının sonuçları başta İngiltere olmak üzere İtilaf devletleri tarafından savaşın genel seyri içerisinde müzakere edilmiş, 12 Aralık 1917 tarihinde General Al- lenby’den Filistin’in bütününün ele geçirilerek savaş süresince elde tu- tulması ve Halep hattına kadar ilerleyerek Türkiye-Irak arasında uza- nan demiryolu bağlantısının kesilmesi istenmiştir.65 Bu genel plan kapsamında 26-31 Mart 1918 ile 30 Nisan-2 Mayıs 1918 tarihleri ara- sında cereyan eden Şeria Muharebeleri’nde İngiliz ordusu istediği so- nucu alamamış ve Şeria Nehri batısına çekilmek zorunda kalmıştır.
General Allenby bu gelişmeler üzerine harekât planını revize ederek, bu defa taarruzlarını Osmanlı ordusunun batı kanadından yapmak üzere, beş piyade ve üç süvari tümeninden kurulu kuvvetli bir sıklet merkezi ile Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığının üç Ordusundan biri olan ve batı kanadında konuşlu 8’inci Ordu’nun cephesini yar- mayı ve böylece Osmanlı ordusunun geri bölgesine sarkarak bir ku- şatma harekâtı yapmayı hedeflemiştir.66 Bu sırada cephe hattında İn- gilizlerin 150.000 kişilik muharip gücü varken, buna karşın Yıldırım Orduları 40.598 kişi ile cephe hattında konuşlanmıştır.67
19 Eylül 1918’de İngiliz birlikleri, büyük kuvvetlerle Filistin Cep- hesi’nde genel taarruza başlamıştır. İtilaf kuvvetleri asıl taarruzun 7’nci Ordu cephesine yapılacağı düşüncesini vermiş fakat 8’inci Ordu’ya baskın tarzında bir taarruz gerçekleştirerek bu orduyu hazır- lıksız yakalamıştır. Bu büyük çaplı taarruz neticesinde muharebe gücü
64 Yusuf Hikmet Bayur, “Mustafa Kemal Paşa’nın Üç Mektubu” Belleten, C XXIV, S 93, Ocak 1960, s.134 vd; Askerî Yönüyle Atatürk, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 1981, s.50. 64 Falih Rıfkı Atay, a.g.e., s.59.
65 Şerif Güralp, 1918 Yılında Türk Ordusunun Filistin ve Suriye’den Çekilişinde 3’üncü Süvari Tümeni’nin Harekâtı, ATASE Yayınları, Ankara, 2006, s.31-38.
66 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2.Ks, s. 622-623.
67 Şükrü Mahmut Nedim, Filistin Savaşı 1914-1918, Çeviren: Abdullah Es, Genelkur- may Basımevi, Ankara, 1995, s.138; ATASE Arşivi, BDH, K:3718, D:38-F: 1-24.
ANALİZİ
ve disiplinini kaybeden 8’inci Ordu’nun cephesi yarılmıştır. Bu ge- lişme üzerine 8’inci Ordu Komutanı Cevat (Çobanlı) Paşa, Yıldırım Orduları Komutanlığı’ndan yardım talebinde bulunmuştur.68 Ha- rekâtı genişleten İngiliz ordusu bu sefer 7’nci Ordu’yu kuşatma ha- rekâtı kapsamında 20’nci Kolordu savunma cephesine 3 kilometre ka- dar girmeye başlamıştır. Bu kritik gelişmeler üzerine 7’nci Ordu Ko- mutanı Mustafa Kemal Paşa, ordusunu imhadan kurtarmak maksa- dıyla geri çekilmekten başka hareket tarzı olmayacağını değerlendire- rek, o gece Kafr-ı Haris-İskaka-Tima-Kobalan-El-mukır-Hırbet-i Ci- bit-Vadi-i Ebu-Zerka hattına çekilmeleri emrini vermiştir.69
Mustafa Kemal Paşa; Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığı, 8’inci ve 4’üncü Ordu Komutanlıklarına bu kararını bildirmiş ve Yıl- dırım Orduları Grubu Komutanlığından yeni harekât için direktif is- temiştir. Grup Komutanlığı ise “Geride savunma hattıyla ilgili aynı görüşte olunduğu, bundan sonraki harekâtta ise bu hattın kesinlikle savunulması ge- rektiği” direktifini vermiştir.70 Bu direktif ile Grup Komutanlığı, cep- henin daraltılarak tasarruf edilen kuvvetlerin yeni bir göreve gönde- rilmesini öngörmüştür. Bunun askerî açıdan muhtelif mahzurları bu- lunuyordu. Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı; birliklere 19 Ey- lül’de verdiği ikinci bir mevzide direnme hakkındaki kararını daha çok geriye çekilme zorunluluğu duyduğu vakit, Bisan ve özellikle Beyt-i Hasan genel istikametinde olması gerektiğini istemiştir.71 Ayrıca Mesudiye-Cenin şosesinin doğusunun 7’nci Ordu’ya isabet edeceğini emirle bir kez tekrarlamış olmaktan başka, orduların birlikte hareke- tini düzenleyecek mevcut soruna çözüm getiren bir direktif vermemiş- tir. Dolayısıyla Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığının genel emri, orduların koordineli bir şekilde hareketini sağlayamamıştır.
Grup Komutanlığınca 4’üncü Ordu’ya, 7’nci Ordu’ya ulaştırılmak üzere verilmiş olan bir çekilme emrinin 7’nci Ordu’ya gelmesi de çok
68 ATASE Arşivi, BDH, K:3787, D:37, F: 1-14.
69 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28-F: 5.
70 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:5-1.
71 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:7 (1-2).
gecikmiş ancak saat 13.30’da telefonla bildirilmiştir. Geç gelen emrin uygulama imkânı kalmamıştır. Diğer yandan emrin gecikmesi netice- sinde 7’nci Ordu, çok tehlikeli bir durumla karşı karşıya kalmıştır.72
İngiliz birlikleri 20 Eylül 1918 günü 50 uçaklık filoları ile taarruz- larını şiddetlendirmiştir.73 Bunun sonucunda 8’inci Ordu muharebe gücünü tamamen yitirmiş, panik içindeki birlikler emir-komuta birli- ğini ve harp düzenini kaybetmiştir.74 Aynı zamanda İngiliz süvarileri- nin Yıldırım Orduları Grubu Karargâhı’nın bulunduğu Nasıra’ya sa- bah saatlerinde bir baskın yaptığı öğrenilmiş ve bu durum neticesinde haberleşme ve bağlantı kesilmiş, yeni bir emir ve direktif alma imkânı kalmamıştır.75 Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığı ile irtibatı kal- mayan Mustafa Kemal Paşa, 20 Eylül 1918 akşamı 7’nci Ordu ka- rargâhını taşıdığı Beyti Hasan’dan 20-21 Eylül 1918’de 20’nci Ko- lordu Komutanı Ali Fuat (Cebesoy) Paşa ve 3’üncü Kolordu Komutanı Kurmay Albay İsmet (İnönü) Bey’e, 7’nci Ordu’nun Şeria Nehri do- ğusuna geçemediği takdirde güneyden ve kuzeyden düşman baskısına maruz kalabileceği düşüncesinden hareketle şu emri vermiştir; “Genel vaziyet, süratli şekilde Ordunun Vadi-i Fara’nın kuzey-batısına geçerek, Bisan dolaylarına ulaşmasını zarûrî kılmıştır. Sekizinci Ordu unsurları Nablus’un beş altı kilometre kadar batısında olup Tubas üzerinden çekilecektir. Üçüncü Kolordu harekâtını Sekizinci Orduya nazaran tanzim ederek Tellüze-Tammün güneyi hattına çekilecektir. Yirminci Kolordu harekâtını kat’iyyen Üçüncü Ko- lorduya uydurarak Beyt-i Hasan-Bisan Câddesi tarafeynine çekilecek ve Şeria Grubuyla irtibâtını dikkate alacaktır. Üçüncü Kolordu Tubas istikametinde sevki mümkün olmayan sahrâ bataryalarını tam zamanında Yirminci Kolordu emrine verecektir. Birinci derecede önemli olan husûs, eldeki iâşe ve cephâne bitmeden Bisan havâlîsine ulaşmaya mecbûriyyet olduğu düşünülmelidir.
Buna nazaran sürati kısıtlayan nakli mümkün olmayan her şey imhâ edilebilir.
72 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:12, F: 7 (1-2).
73 ATASE Arşivi, BDH, K:4522, D:H-15, F:1-38.
74 Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, Genelkurmay Başkanlığı ATASE Daire Başkanlığı Yayınları, Temmuz 2016, Yıl 65, S 138, s.33; Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2.Ks s. 632-641.
75 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:7.
ANALİZİ
Her türlü imkâna başvurarak irtibâtın korunması elzemdir. Ancak Yirminci Kolordunun Üçüncü Kolordudan evvel şimdiki mevziini terk etmesi tehlikeli- dir. Ordu Karârgâhı Beyt-i Hasan’dadır.”76
Mustafa Kemal Paşa 21 Eylül 1918’de Başkomutanlığa mevcut du- rum hakkında da bir telgraf göndermiştir. Bu telgrafta “Düşman sü- vârilerinin Samah’a kadar ulaştıkları anlaşılıyor. Sekizinci Ordu kal- mamıştır. 7’nci Orduyu Vadi-i Fara soluna (güneye) çekmeğe çalışıyo- rum. Ordu henüz düzenini muhafaza etmektedir. Ancak gıda ve cep- hane meselesinin etraflıca düşünülmesi gerekir… Ben karargâhımla Ordunun merkezi gerisinde bahsi geçen Vadi’de, Beyt-i Hasan’dayım.
Grup Kumandanlığı ile irtibat yoktur.”77 diyerek 8’inci Ordu’nun da- ğıldığını ve Grup Komutanlığı ile irtibatının olmadığını bildirmiştir.
Bu telgraftan da anlaşılacağı üzere 7’nci Ordu savaş kudretini kaybet- meden düzenli bir şekilde geri harekâta devam etmiştir. Aynı gün Yıl- dırım Orduları Grubu Komutanı, Der’a’ya çekilme kararı vermiştir.
Başkomutanlık Karargâhı’na gönderilen telgrafta 7’nci Ordu Ko- mutanı Mustafa Kemal Paşa, düşman süvarisini Bisan’da durdurmayı başardığını belirtmiş ve böylece Türk kuvvetlerinin Şeria Nehri doğu- suna geçişini güvence altına almıştır. Yoğun düşman baskısı karşısında Osmanlı birliklerinin çekilmesiyle birlikte İngilizlerin takip harekâtı 21 Eylül’de başlamış, 25 Ekim’e kadar 34 gün sürmüştür. Osmanlı bir- liklerinin geri çekilmesi üç aşamada gerçekleşmiştir. 21 Eylül’de Dera’ya kadar birinci aşama, Şam’a kadar ikinci aşama, Halep’e kadar ise üçüncü aşamadır.78 Nablus Meydan Muharebesi veya yabancı ta- rihçiler tarafından “Battle of Megiddo” diye isimlendirilen bu muharebe Suriye-Filistin Cephesi’ndeki muharebelerin kaderini değiştirmiştir.
Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığının çoğunluğu, imha veya esir düşmüş, kalan unsurları ise kuzeye doğru çekilirken Halep’e kadar
76 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:15, 15-1
77 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28-F:13.
78 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2.Ks, s.682.
İngiliz ordusu ve Arap isyancılar tarafından takip harekâtına maruz kalmıştır.79
25 Eylül 1918’de Mareşal Liman von Sanders karargâhı ile Ha- lep’e geçerken,80 Mustafa Kemal Paşa kendi birliklerine yayımladığı emirle, 7’nci Ordu’nun El-Muzeyrip-Dera hattında toplanacağını bil- dirmiştir.81
7’nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa; Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığına gönderdiği 27 Eylül 1918 tarihli yazıda, kuv- vetleriyle Dera’yı terk ederek Şam’a hareket ettiğini bildirmiştir.82 7’nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa, her türlü olumsuzluğa rağmen başarılı bir geri harekât neticesinde kurtarıp Şam’a kadar ge- tirdiği kıtalarının da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya gelmesinden kaygılanmıştır. Şam dolaylarındaki durum böyle olmakla beraber, Ra- yak’ta da kuvvetlerin dağınıklığı ve her yönden muharebe güçlerinin çok zayıf oluşu, güneyden hiçbir kuvvetin kıta halinde gelmeyişi, an- cak kuzeyden gelecek kuvvetlere dayanılma zorunluğu, Mustafa Ke- mal Paşa’nın geri harekât kararında etkili olmuştur. Mustafa Kemal Paşa, 29 Eylül’de Liman von Sanders tarafından “…Mustafa Kemâl Paşa’nın Ordular Grubu sağ cenâhında bulunan birlikleri tensîk ve tanzîm etmek üzere mümkün olan sürat ile Rayak’da emir-komutayı yerine getirmesini emrederim...” denilerek Rayak cephesine atanmıştır.83 Bunun üzerine Liman Paşa’dan aldığı emir üzerine Mustafa Kemal Paşa, Şam’ın sa- vunmasını Cemal Paşa emrine bırakıp, Rayak Cephesi’nin komutasını almak üzere geceleyin trenle oraya hareket edeceğini bildirmiştir.84 Cemal Paşa, Şam’ın müdafaası ve genel durum ile ilgili bir Ordu emri
79 Cemal Kemal, Nablus Meydan Muharebesi’nde Mustafa Kemal, Ankara Üniversi- tesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 51, Ankara, Bahar 2013, s.638.
80 Şükrü Mahmut Nedim, Filistin Savaşı 1914-1918, Çeviren: Abdullah Es, Genelkur- may Basımevi, Ankara, 1995, s.155.
81 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:18-4.
82 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:19-15.
83 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:20.
84 ATASE Arşivi, BDH, K: 3705, D: 28, F: 18-4.
ANALİZİ
yayımlamıştır. Bu emirde birliklerin Şam’ın savunulması için görev- lendirmesi ve tedbirler de yer almıştır.85 General Allenby, Türk ordu- sunun imhadan kurtularak geri çekilen unsurlarını Şerif Hüseyin’in Arap birlikleri ve Çöl Süvari Kolordusuyla Şam istikametinde takip etmeye karar vermiştir.86 Şam’a yapılan taarruzlar neticesinde 30 Ey- lül-1 Ekim arası yapılan İngiliz harekâtı ile Şam’da düşmüştür.87 1 Ekim’de Şam’ın düşmesi ile birlikte İngiliz General Allenby’nin taar- ruzu Ekim ayında da devam etmiştir. Bu sırada Ekim başlarında 4’üncü Ordu’nun koruduğu Beyrut düşmüştür. Beyrut’un kaybını, 16 Ekim 1918’de Humus, 19 Ekim’de Hama takip etmiştir.88
3. Halep’e Çekilme ve Katma’da Son Savunma Hattının Kurulması
Şam’ın düşmesinde askerî amillerin yanında Şam şehir merke- zinde yaşanan asayişsizlik ve anarşinin çok büyük etkisi olmuştur.
Arap isyancı Şerif Faysal ve adamları, Şam’da halkı isyana teşvik etmiş, Türk ordusuna yönelik saldırılar başlatmıştır. Ulaşım, haberleşme ve ikmal hatları tahrip edilip yağmalanmıştır. Mersinli Cemal Paşa, mev- cut olumsuz koşullarda Şam’ın güneyinde savunmasını tertipleyerek, düşman birliklerini durdurmayı başaramamıştır.89 Liman von San- ders, Türk askerinin Şam’da isyancı Araplar tarafından maruz kaldığı vahşi ve insanlık dışı saldırılara anılarında; “Şam’da güvensizlik ve dü- zensizlik gittikçe artıyordu. Şerif Faysal’ın casusları şehre dolmuştu. Bunlar her yerde dolaşıyor halkı kışkırtıyordu. Akşama doğru şehirde yangınlar başla- mış ve Hicaz hattının baş istasyonu Kadem yakılmıştı. …Kadem’den kuzeye giden yol, telgraf direkleri ve teller ile kapanmıştı.”90 diyerek anlatmıştır.
85 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:20-9, 20-9a.
86 Birinci Cihan Harbi’nde Türk Harbi, 1918 Yılı Hareketleri, C 4, Genelkurmay ATASE Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1967, s. 95.
87 Filistin Savaşı 1914-1918, s. 156.
88 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2.Ks, s.718
89 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Sina-Filistin Cephesi, IV.C.,2.Ks, s. 697;
Cemal Kemal, Osmanlı’nın Filistin Cephesi’ndeki Son Muharebesi, Ankara Üniver- sitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.45, Bahar 2010, s. 47.
90 Liman von Sanders, Türkiye’de 5 Yıl III, Çev.: Örgün Uğurlu, Yenigün Basın ve Yayıncılık, İstanbul, 1999, s. 95-97.
Liman Paşa’nın anılarından Şam’da savunma yapmanın mümkün ol- madığı anlaşılmaktadır.
Yıldırım Orduları Grubu Komutanı Liman von Sanders, 1 Ekim 1918’de 7’nci Orduya gönderdiği emirde; “7’nci Ordunun görevinin güneyden gelen birlikleri kendi bulunduğu hatta tutmak olduğunu ve Ordunun geriye doğru kademeli olarak çekilmesini kendisinin de des- teklediğini” belirtmiştir. Mustafa Kemal Paşa da bu emrin altına “Be- nim emrimden başka türlü hareket etmek mümkün değildir. Zâten ikinci mâdde ile sûret-i hareketde ittihâd vardır.” notunu ilave etmiş- tir.91
Mustafa Kemal Paşa, Şam’ın düşmesinden sonra Liman von San- ders’in aksine, Şam-Rayak hattında savunma yapmaya devam etmenin mümkün olmadığını değerlendirmiştir. Bu kapsamda 1 Ekim 1918 ta- rihinde bu konudaki görüşlerini ve alınması gereken tedbirleri Yıldı- rım Orduları Grubuna bildirmiştir. Bu yazıda Mustafa Kemal Paşa;
“Bugün, Ordu’ya verdiğim direktifin bu hal içinde uygulanmasının mümkün olmadığı bildiriliyor. Bu emrin içindekilere göre kapsamını orduların haline ve durumun bugünkü şekline yakından olan vukufum itibariyle sözle açıklayacak olursam, zatı devletleriyle tüm olarak düşünce birliğinde bulunduğumda kesin- likle kuşkum yoktur. Aslında benim emrettiğim hususlar, düşmanın baskısıyla kendiliğinden meydana gelecektir. Yeter ki bu takdirde kıta komutanları yapa- caklarını daha şimdiden bilsinler. Her halde verdiğim emirle bana yüklenen görev, güneyden gelen kıtaları kendi savunma hattında tutmaktan ibarettir ki, bu da yerine getirilecektir. Ancak, güneyden kıta halinde hiçbir birlik gelmekte değildir, Panik halinde gelenlerinse, durdurulup düzene sokulması ve muha- rebe hattına gönderilmesi düşmanla temasın kesilmesiyle, çekilmekle mümkün olacaktır. Emrimde bildirdiğim surette hareket edilmediği takdirde, bundan sonra orduya bir şekil dahi vermeye imkân kalmayacağını büyük bir itaatle arz ederim.”92 demiştir.
91 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:22-1.
92 ATASE Arşivi, BDH, K:3705, D:28, F:22-2, 3.
