Kimyasal Tehlikeler. Kimyasal Tehlikeler KİMYASAL MADDELERLE ÇALIŞMA GÜVENLİĞİ SAĞLIK HİZMETLERİ MESLEK YÜKSEKOKULU

(1)

1

PATOLOJİ LABORATUVAR TEKNİKLERİ

SAĞLIK HİZMETLERİ MESLEK YÜKSEKOKULU

PLT216-LABORATUVAR GÜVENLİĞİ

Öğr. Gör. Nüket ÇALIŞKAN nuket.caliskan@omu.edu.tr

KİMYASAL MADDELERLE ÇALIŞMA GÜVENLİĞİ

Hafta-6

PLT216-LABORATUVAR GÜVENLİĞİ

2

Kimyasal Tehlikeler

• Kimyasal Maddeler Doğal halde bulunan veya üretilen, herhangi bir işlem sırasında atık olarak ortaya çıkan ya da kazara oluşan her türlü element, bileşik veya karışımlardır.

• Tıbbi laboratuvarlarda kullanılan kimyasal maddelerin birçoğu zehirli olup solumakla, yutmakla ve deriye temas yoluyla insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler gösteren maddelerdir.

Kimyasal Tehlikeler

• Laboratuvar çalışanlarının kimyasal maddelere maruz kalmaları durumunda ya kimyasal madde teması olan vücut bölgelerinde (göz, deri, solunum yolu, vb.) lokal etkiler ya da temas bölgesinden emilerek sistemik dolaşıma katılması sonucu yaygın etkiler gözlenebilir.

• kimyasalların etkileri bulaş yolu, doz ve temas süresine bağlı olarak akut veya kronik olarak ortaya çıkabilir. Bu etkiler iritasyondan kansere ve ani ölümlere kadar gidebilen bir spektrumda gerçekleşebilir.

• Kimyasallar yangınlara, korozyona (aşınmaya), patlamalara neden olarak çalışanların yanı sıra laboratuvar ortamına ve aygıtlara da zarar verebilir.

• Bazı kimyasallar, atıklarının su ve toprağa karışması ile doğaya (çevreye) ciddi zararlar verebilir.

Kimyasal Tehlikeler

• Bir kimyasalı kullanmadan önce kişiler kesinlikle o maddenin özellikleri ve tehlikeleri hakkında bilgi edinmelidir.

• Hemen hemen bütün kimyasal maddeler bir dereceye kadar insan sağlığına zararlıdır ve insan vücuduna çeşitli yollarla girebilmektedir.

1 2

3 4

5 6

(2)

Kimyasal Tehlikeler

• Kimyasalların zarar verici etkilerinin, tehlikeli dozlarının, maruz kalma (bulaş - giriş) yollarının çalışanlar tarafından bilinmesi ve gerekli önlemlerin alınması gerekir.

• Kimyasallara ait potansiyel tehlikeleri ve güvenlik önlemlerini içeren güvenlik bilgi formları (GBF) (Material Safety Data Sheet /MSDS) laboratuvarlarda bulunmalı ve kullanım öncesinde mutlaka okunmalıdır.

7 8

9 10

(3)

3 Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik

Etiket Bilgileri

Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik

Kimyasallar için Tehlike Uyarı İsaretleri

F: Şiddetli alev alıcı

Özelliği: Parlama noktası 21 °C’nin altında olan

“kolay alev alan sıvılar ile kolay tutuşan katıları”

belirtir.

Önlem: Çıplak ateşten, kıvılcımdan ve ısı kaynağından uzak tutulmalıdır.

F+ : Çok şiddetli alev alıcı

Özelliği: Alevlenme noktası O °C’nin altında, kaynama noktası maksimum 35 °C olan sıvılardır.

Normal basınç ve oda sıcaklığında havada yanıcı olan gaz ve gaz karışımlarıdır.

Önlem: Çıplak ateşten, kıvılcımdan ve ısı kaynağından uzak tutulmalıdır.

13 14

15 16

17 18

(4)

Özelliği: Solunduğunda , yutulduğunda ve deriye temas ettiği durumda sağlığa zarar verebilir.

Önlem: İnsan vücuduyla temas önlenmelidir.

Xi: Tahriş Edici Madde

Özelliği: Aşındırıcı olmamasına rağmen deriyle ani, uzun süreli veya tekrarlı teması iltihaplara yol açabilir.

yanıcı madde ile temas etmeseler bile patlayıcı özelliğ olan yükseltgen maddelerdir.

Diğer yükseltgenler ise, kendileri yanıcı olmasalar bile, oksijen varlığında alav alabilirler.

Önlem: Yanıcı maddelerden uzak tutulmalıdır.

E: Patlayıcı

Özelliği: Ekzotermik olarak reaksiyona giren kimyasallardır. Ateşle yaklaştırıldıklarında patlayabilirler.

T : Zehirli

Özelliği: Solunduğunda, yutulduğunda ve deriye temas ettiği durumlarda sağlığa zarar verebilir, hatta öldürücü olabilir.

Önlem: İnsan vücuduyla temas

engellenmeli, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır.

T+ : Çok Zehirli

Özelliği: Solunduğunda, yutulduğunda ve deriye temas ettiği durumlarda sağlığa zarar verebilir, hatta öldürücü olabilir.

Önlem: İnsan vücuduyla temas

engellenmeli, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır.

N : Çevre için tehlikeli

Özelliği: Bu tür maddelerin ortamda bulunması, doğal dengenin değişmesi açısından ekolojik sisteme hemen veya ileride zarar verebilir.

Önlem: Risk göz önüne alınarak bu tür maddelerin toprakla veya çevreyle teması engellenmelidir.

C: Aşındırıcı (korozif)

Özelliği: Canlı dokulara zarar verir.

Önlem: Gözleri, deriyi ve kıyafetleri korumak için özel önlemler alınmalıdır. Buharları solunmamalı, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır.

19 20

21 22

(5)

5

Kimyasal Ajanlardan Korunma Talimatı

Laboratuvar ortamında bulunan, kullanılan veya herhangi bir şekilde işlem gören kimyasal maddelerin tehlikelerinden ve zararlı etkilerinden çalışanların sağlığını korumak ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamak için asgari şartları belirlemektir

Kimyasal Ajanlardan KorunmaTalimatı

▪Kullanılan kimyasal maddenin özellikleri iyi bilinmelidir.

▪Çalışma alanında sadece gerekli olan kimyasallar bulundurulmalıdır.

▪Kullanmadan önce kullanılacak olan kimyasalın doğruluğu kontrol edilmelidir.

▪Çalışmaya başlamadan önce oluşabilecek tehlikeler gözden geçirilmelidir.

▪Çalışma boyunca hazırlanmış olan çalışma prosedürüne tam olarak uyulmalıdır.

▪Çalışmaya başlamadan önce gerekli güvenlik ekipmanı tam olarak ortamda bulundurulmalıdır.

▪Kimyasallar ve solüsyonlar dikkatli kullanılmalı, bir yerden diğer bir yere taşınırken kırılmasını önlemek amacıyla şişeler plastik taşıyıcılar içinde taşınmalıdır. Bir şişe hiçbir zaman tek elle taşınmamalıdır, bir el kapaktan tutarkendiğer el şişenin altından tutmalıdır.

▪Çözelti konulan şişelerin etiketlenmesi gerek görünüş ve gerekse yanlışlıklara meydan verilmemesiiçin gereklidir. Etiketlerin arkası nemlendirilirken ağza ve dilesürülmemelidir.

▪Reaktiftaşıyan bütün şişeler uygun bir şekilde etiketlenmelidir. Etiket; reaktifin hazırlanma tarihi, başlangıçta hazırlayan kişi, reaktifin konsantrasyonu ve reaktifin adını içermelidir. Son kullanım tarihi üzerine ayrıca yazılabilir. Özel depolama bilgileri varsa ek bir etiketlemeyapılmalıdır.

▪Şişelerden sıvı akıtılırken etiket tarafı yukarı gelecek şekilde tutulmalıdır. Aksi halde şişenin ağzından akan damlalar etiketi ve üzerindeki yazıyı bozar. Şişenin ağzında kalan sondamlaların da şişenin kendi kapağı ile silinmesi en uygun şekildir.

▪Şişelerin kapak veya tıpaları değiştirilmemelidir. Çözelti şişelere doldurulurken dörtte bir kadar kısım boş olarak bırakılmalıdır.

▪Etiketsiz birşişeye veya kaba, kimyasal madde konulmalıdır. Ayrıca boş kaba kimyasal bir madde koyunca hemen etiketi yapıştırılmalıdır, bütün şişeler etiketli olmalıdır.

Üzerinde etiketi olmayan şişelerdeki kimyasal maddeler, deneylerde kesinlikle kullanılmamalıdır.

Kimyasal Ajanlardan KorunmaTalimatı

▪Benzin, eter ve karbon sülfür gibi çok uçucu maddeler ne kadar uzakta olursa olsun açık alev bulunan laboratuvarda kullanılmamalıdır. Eter buharları 5 metre ve hatta daha uzaktaki alevden yanabilir ve o yanan buharlar ateşi taşıyabilir.

▪Genel olarak toksik olmadığı bilinen kimyasal maddeler bile, ağıza alınıp tadına bakılmamalıdır.

▪Güçlü asitler, kostik materyaller ve güçlü okside edici ajanların dağıtımı otomatik cihazlarla yapılmalıdır. Hiçbir zaman ağızdan pipetleme yapılmamalıdır.

▪Asitleri suyun içine ağır ağır ilave ederek ve yavaşça karıştırarak seyreltilmelidir. Konsantre asit üzerine su ilavesi kesinlikle yapılmamalıdır.

▪Asitler, alkaliler ve güçlü oksitleyici ajanları yavaş eklenmelidir. Şişenin kırılması durumunda çevresini hızlıca soğutulmalıdır.

Kimyasal Ajanlardan KorunmaTalimatı İyi Hijyen Pratiği

• Her kimyasal maddeyi, tehlikeli olduğunu varsayarak kullanınız.

• Tüm kimyasal maddelerin açıkça ve güncellenmiş olarak, adını, içeriğini, tarihini ve sorumlu kişinin adını içerecek şekilde etiketlenmiş olduğundan emin olunuz.

• Artan kimyasalı şişesine geri boşaltmayınız (Gereken kadar almaya çalışın ve fazlasını başkasıyla paylaşmayın.)

• Depolama miktarı, onaylanmış kap türü, uygun etiketleme vs.

konularında yangın talimatlarına uyun. Eğer talimatları anlayamazsanız, bina idari yöneticisine başvurunuz.

• Buharlaşan ve yanabilen bileşikleri, sadece çeker ocak altında kullanınız.

• Çözücü maddenin cildinizle temasını engelleyin. Daima eldiven kullanınız.

• Bir çözücüyü asla solumayın. Bileşiğini anlamak için çözücü şişesindeki etiketi okuyunuz.

• Kırık veya atık cam kapları uygun çöp kutularına atınız.

• Kullandığınız ekipmanları hemen temizleyiniz.

• Laboratuvarda yiyecek bulundurmayınız.

25 26

27 28

29 30

(6)

Ksilen, Isopropanol, formaldehit vb) Tıbbi laboratuvarda çalışma için gerekli minimum miktarda bulundurulmalı,

• su veya diğer sıvılar ile reaksiyona giren kimyasallar alev alabilen veya parlayabilen sıvılarla birlikte bulundurulmamalıdır.

• Alev alabilen ve parlayabilen kimyasallar bir kaptan diğer kaba açıkta aktarılmamalı; bu işlemler çeker ocak içinde alev bulunmayan bir ortamda gerçekleştirilmelidir.

• Stabil Olmayan Kimyasallar, Normal ortam koşullarında (bazı durumlarda sıcaklık yükselmesi ve basınç) saf halde iken de polimerize / dokompoze (bozunma) /kondanse/ okside olabilen kimyasallardır.

• Yükseltgen (oksitleyici) madde uyarı simgesi

Patlayıcı madde uyarı simgesi Şiddetli alev alıcı madde uyarı simgesi

Sağlık Üzerine Etkileri

• Toksik Etki

• Kanserojen etki

• Üreme sistemleri üzerine etkili toksik bileşikler

• Yüksek Akut toksik Etki Gösteren Kimyasallar

Tehlike Sınıfları

• Kimyasallar farklı tehlike sınıflarına ayrılırlar.

• Kimyasallar oluşturdukları etkilerine göre;

✓ aşındırıcı (koroziv),

✓ oksitleyici,

✓ zehirli (toksik),

✓ çevreye zararlı,

✓ kanserojen,

✓ tahriş edici (iritan),

✓ yanıcı-parlayıcı,

✓ reaktif kimyasallar,

✓ sıkıştırılmış gazlar,

✓ patlayıcılar şeklinde sınıflandırılır.

Aşındırıcı (koroziv) kimyasallar

• Sakınılacak Durumlar

• Ciltle doğrudan temas

• Gözlerle doğrudan temas

• Buharların solunması

• Yutma

• Batma / kesme

• Güçlü asitler: Sülfirik asit, hidroklorik asit, hidroflorik asit

• Güçlü Alkaliler: Sodyum hidroklorit, potasyum hidroklorit, amonyum hidroksit

• Dehidrate edici ajanlar:

Sülfirik asit, sodyum hidroksit, kalsiyum oksit

• Oksitleyici ajanlar: Hidrojen peroksit, klor, brom

31 32

33 34

(7)

7 Aşındırıcı (koroziv) kimyasallar

• Aşındırıcılar canlı dokulara da ciddi zarar verirler.

• Zararın ciddiyeti kimyasalın tipi, konsantrasyonu, temas edilen vücut bölgesi ve temas süresine bağlıdır.

• Göze temas söz konusu olursa, körlüğe kadar gidebilen kalıcı hasara neden olurlar.

• Deriye temas durumunda ağrı, kızarıklık, inflamasyon, kimyasal yanık ve ülserlere yol açarlar.

• Bazı kimyasalların buharları (örneğin, asitler) solunduğunda burun ve boğaz iritasyonuna, solunum yolunda yanma, öksürük ve solunum sıkıntısına neden olur. Kazara yutulurlarsa, gastrointestinal sistemde ciddi ve kalıcı hasara neden olabilirler.

Cilde Doğrudan Temas

•Derhal müdahale edildiğinde genellikle minör zararlar oluşur – Maruz kalan bölgeyi derhal bol su ile yıkayınız

• Tedbir tedaviden iyidir!

–Uygun eldiven kullan –Kimyasalları tepsi veya taşıma kapları içerisinde depola

•Uygun kişisel koruyucu donanımı kullan

Aşındırıcı (koroziv) kimyasallar

Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik

Aşındırıcı ve Tahriş Edici Maddeler Neden kapalı ayakkabı giyinmeliyim ki?

➢İşte neden…

Dökülen asit yanığı

Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik

Aşındırıcı ve Tahriş Edici Maddeler Neden kapalı eldiven giyinmeliyim ki?

➢İşte neden…

Sodyum hidroksit yanığı

Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik

Aşındırıcı ve Tahriş Edici Maddeler Neden kapalı uzun paçalı pantolon giyinmeliyim ki?

➢İşte neden…

Nitrik asit sıçraması sonucu yanık

Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik

Aşındırıcı ve Tahriş Edici Maddeler Küçük bir HF asit yanığı ve sonuçları

Zarar görmüş eldiven 2 saat sonra 1 gün sonra

3 gün sonra 12 gün sonra 3 ay sonra

37 38

39 40

41 42

(8)

Oksitleyici kimyasallar

Oksitleyiciler:

✓ Yanıcı maddelere oksijen sağlayarak yanmayı kolaylaştırır ve başlayan bir yangının şiddetini arttırır,

✓ Normalde yanıcı olmayan maddelerin kolayca tutuşmasına neden olur,

✓ Yanıcı veya patlayıcılar ile birlikte herhangi bir ısı kaynağına gerek olmadan yangına neden olabilirler.

✓ Diğer kimyasallarla reaksiyona girerek ayrıca zehirli gazlar oluşturabilirler.

• Kromik asit, kromatlar, nitrik asit ve nitratlar, perklorik asit ve perkloratlar, permanganatlar, peroksitler (örneğin, hidrojen

peroksit= H2O2) ve hipokloritler (örneğin çamaşır suyunun aktif

maddesi olan sodyum hipoklorit=NaOCl) oksitleyici ajanlara örneklerdir.

Oksitleyici kimyasallar

• Oksitleyici ajanlar hidritler, bisülfitler gibi indirgeyici ajanlarla (genellikle hidrojen içerir) tiyosülfatlar ve yanıcı-parlayıcı kimyasallarla geçimsizdirler.

Zehirli (toksik) kimyasallar

Toksik kimyasallar solunum, yutma veya deriden emilerek alındığında insan sağlığına ve çevreye zararlı etkisi olan ajanlardır.

Bu ajanlar 3 grupta incelenebilir:

✓ Koma ve ölüm dahil hızlı ve ciddi toksik etkileri olanlar.

✓ Uzun zamanda etki gösterenler. Bunlar kanserojen, teratojen, mutajen ve iritan olabilirler.

✓ Biyolojik toksinler. Botulinum toksini, mantar toksinleri gibi biyolojik kökenli maddeler bu grupta incelenirler.

Zehirli (toksik) kimyasallar

Kanserojen kimyasallar

✓ Kanser oluşumuna neden olabilen maddelere kanserojen denir.

✓ Kuvvetli inorganik asitlerin buharları, formaldehit, etilen oksit, kadmiyum bileşikleri gibi kimyasallar bu grupta yer alır.

Üremeye etkili kimyasallar

✓ Üremeye etkili olan kimyasallar içinde kromozomal hasara neden olanlar (mutajen), fetusta malformasyonlara neden olanlar (teratojen) ile erkek ve kadında üreme sistemine etkiyerek üretkenliğin bozulmasına neden olan ajanlar yer alır

Zehirli (toksik) kimyasallar

LE Etidyum Bromür

•Mutojen, karsinojen ve teratojen

• Gözlerde, ciltte ve mukozada iritasyon

• Toz veya aerosolleri varlığında çeker ocak kullan

• Nitril eldiven kullan (Lateks eldiven = düşük koruma)

•Yüksek konsantrasyon (stok çözelti veya toz) veya uzun süreli çalışma peryodunda = ÇİFT KAT ELDİVEN zorunludur

•KULLANILMIŞ BOYA ÇÖZELTİSİNİ KESİNLİK LAVABOYA DÖKMEYİN !!!!

• Etidyum Bromür Absorbanı kullanın

Zehirli (toksik) kimyasallar

Akrilamit ve Bis Akrilamit

• Toksik, karsinojenik ve mutojenik

• Solunması veya cilt ile teması zararlıdır

• Gözlerde ve ciltte iritasyon

• Hassasiyete neden olabilir

• Uzun süreli maruziyette ciddi sağlık hasarı

• Üremeyi bozucu risk

43 44

45 46

(9)

9 Zehirli (toksik) kimyasallar

İritan/Duyarlaştırıcı (alerjen) kimyasallar

✓ İritan (tahriş edici) ajanlar aşındırıcı etkisi olmayan ancak canlı dokuda geri dönüşebilir (reversible) inflamatuvar yanıta neden olan kimyasallardır.

✓ Formaldehit ve iyot örnek olarak verilebilir.

✓ Duyarlaştırıcı (alerjen) kimyasallar tekrarlayan temaslar sonrasında normal dokularda alerjik reaksiyonlara neden olabilirler. Krom, nikel gibi metaller, aldehit türevleri (formaldehit) ve fenol türevleri duyarlaştırıcı kimyasallara örnek olarak verilebilir.

✓ Bu ajanlarla çalışırken göz (gözlük) ve deri temasına (önlük ve eldiven) karşı koruyucu önlemler alınmalıdır.

Yanıcı-parlayıcı kimyasallar

• Yanıcı katılar, yanıcı sıvılar, yanıcı gazlar, yanıcı aerosoller, reaktif yanıcılar, parlayıcı sıvılar bu grupta yer alır.

• Yanıcılar: parlama noktası <37,8 ºC

• Parlayıcılar: parlama noktası >37,8 ºC ile <93,3 ºC arasındadır.

Sıkıştırılmış gazlar ve kriyojenik kimyasallar

• Bu sınıfta sıkıştırılmış gazlar (oksijen, nitrojen, vb.), çözünmüş gazlar (asetilen, vb.) veya metal silindirler içerisinde dondurma veya sıkışma sonucunda sıvı hale getirilmiş gazlar (propan, karbondioksit, vb.) ile kriyojenik sıvılar (sıvı nitrojen, sıvı helyum, sıvı argon, ve katı karbondioksit [kuru buz]) yer alır.

• Sıvı nitrojen gibi kriyojenik sıvılar deride soğuk yanıklarına neden olur. Göze sıçramamasına özen gösterilmelidir.

✓ Sıvı nitrojen tankları, vb. soğuk ısı kaynakları ile çalışılırken sıçrama tehlikesine karşı mutlaka gözlük ve yüz siperi kullanılmalıdır. Korneanın düşük ısılara çok duyarlı olduğu ve körlük riski bulunduğu unutulmamalıdır.

• Hidrojen, propan ve sıvı hale getirilmiş doğal gaz gibi bazı kriyojenik sıvılar yanıcı özelliğe sahiptirler. Ciddi soğuk yanıklarına ve donmaya neden olabilirler.

✓ önlük, kriyojenik eldiven, gözlük ve yüz siperi kullanılmalıdır.

Reaktif kimyasallar

• Şok, basınç veya ısı artışına duyarlı olup patlayabilirler

• Hızlı bir şekilde polimerize olabilir, dağılabilir veya gaz hale geçebilirler

• Su ile tepkimeye girerek yanıcı gazların (hidrojen, vb.) ya da toksik gazların (fosgen, vb.) ortaya çıkmasına ya da spontan olarak yanma-patlamaya neden olurlar.

Su ile reaktif kimyasallar arasında alkali metaller (sodyum ve lityum), anhidritler, karbitler, halitler, oksit ve peroksitler bulunur.

Hava ile reaktif kimyasallara örnek olarak alkali metaller (potasyum, sesyum), metal tozları (nikel, çinko, titanyum), hidritler (baryum hidrit, diboran, vb.) verilebilir

Peroksit oluşturan bileşikler de bu grupta yer alır. Bazı peroksitler şoka duyarlıdır ve patlayabilirler. Bu kimyasalların çoğu stabil değildir. Bazıları ambalajları açıldıktan 3 ay sonra (izopropil eter vb.) çoğu 6 ay sonra (asetaldehit, benzil alkol, 2-butanol, 2-propanol, dietileter, vb.) imha edilmelidir. Yine birçoğu, ambalaj açılmamış olsa bile 1 yıl içinde imha edilmelidir. Bu maddelerin imhası Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği hükümlerine göre yapılmalıdır. Bu bileşikler ısı kaynaklarından uzak tutulmalı, ayrılmış alanlarda saklanmalıdırlar.