• Sonuç bulunamadı

Dünya’nın manyetik alanının nasıl oluştuğu sorusunun yanıtı, onun de- rinliklerinde gizli

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Dünya’nın manyetik alanının nasıl oluştuğu sorusunun yanıtı, onun de- rinliklerinde gizli"

Copied!
1
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

8 Bilim ve Teknik

Dünya’nın ve öteki gezegenlerin manyetik alanlarının nasıl oluştuğu henüz pek açığa kavuşmuş değil. Bu konuda çeşitli varsayımlar var. Bunlar- dan en yaygını, gezegenlerin dev birer dinamo gibi davranarak kendi manye- tik alanlarını oluşturdukları yönünde.

Öteki gezegenlerdeki durum Dün- ya’dakiyle benzerlik gösterse de, biraz daha gizemli. Çünkü, eldeki veriler, onların yakınından geçen uzay araçla- rının gönderdikleriyle sınırlı. Nasıl ça- lıştıkları tam olarak anlaşılmamış olsa da dev gezegenlerin manyetik alanları ve bu alanın gezegenlerarası maddey- le etkileşime girerek oluşturduğu manyetosferleriyle ilgili bilgiler bu uzay araçları sayesinde elde edildi.

Dünya’nın manyetik alanının nasıl oluştuğu sorusunun yanıtı, onun de- rinliklerinde gizli. Dinamo ku- ramına göre her şey, geze- genin merkezindeki de- mir çekirdeğin hareketiy- le oluyor. Dinamonun gerçekten çalışıp çalış- madığı bir tartışma konu- su. Ancak, bunu gözlemek de zor. Doğrudan gözleneme- se de bilim adamları, bu “jeodina- mo”yu sanal ortamda yaratmayı başar- dılar.

Jeodinamonun ilk bilgisayar simu- lasyonunu, 1995’te Gary Glatzmaier yarattı. California Üniversitesi’nde yerbiliimci olan Glatzmaier ve çalışma arkadaşları, simulasyonu o günden bu yana geliştirerek, Dünya’nın içinde neler olup bittiğini anlamada epeyce ilerlediler. Glatzmeier, son gelişmele- ri, ABD Bilim Geliştirme Derneği’nin (American Association for Advance- ment of Science) yıllık toplantısında sundu.

Dünya’nın çok büyük oranda de- mir içeren çekirdeği iki ana katman- dan oluşur. İçteki çekirdek, Ay büyük- lüğünde; sıcaklığıysa Güneş’in yüzey sıcaklığı (6000°C) kadar. Bu çekirdeği saran katmansa sıvı. Galtzmaier’in modeline göre, dinamoyu çalıştıran şey Dünya’nın giderek soğuması. Bu, sıvı katmanlarda çevrinti hareketine (konveksiyon) yol açıyor. Bu da, ilet- ken katmanın elektrik akımı üretme- sini sağlıyor. Elektrik akımı, manyetik alan oluşturmak için yeterli.

Bu modelin bir amacı da Dün- ya’nın geçmişinde manyetik alanının yönünü neden sık sık değiştirdiğini açığa çıkarmak. Bilim adamları, Dün- ya’nın jeolojik tarihinde, manyetik alanın yönü ve şiddeti hakkındaki bil- giyi, kayaları tarihlendirerek bulabili- yorlar. Örneğin, bir milyon yıl önce ka- tılaşmış bir kayanın içindeki manyetik özelliğe sahip minerallerin doğrultusu, bize o zamanki manyetik alanın yönü- nü söylüyor.

Model, ayrıca, Dünya’nın katı çe- kirdeğinin, gezegenin yüzeyinden da- ha hızlı döndüğünü de gösteriyor. Dö- nen sıvıların böyle bir özelliğinin ol- duğu zaten biliniyordu. Ancak bunun, simülasyon da olsa, Dünya’nın sıvı katmanı içinde geçerli olması, dinamo kuramını destekliyor. Kabuğun al- tında bu türden bir hareket ol- duğu, sismik incelemeler yapan yerbilimcilerce de

doğrulanıyor.

Beş yıldan uzunca bir sü- redir bu model üzerinde çalışan araştırmacılar, yak- laşık 300 000 yıllık deği- şimleri gösteren simülasyon- lar yaptılar. Elde edilen sonuç, Dünya’nın jeolojik geçmişiyle karşı- laştırıldığında, gayet tutarlı görülüyor.

Bu simülasyonun da gösterdiği gibi, yaklaşık 200 000 yıl süresince manye- tik alanın yönü değişmiyor; sonra bu- nu izleyen 1000 yıl içerisinde yön de- ğiştiriyor; sonra yine 200 000 yıl böyle kalıyor.

Glatzmaier’e göre, manyetik alanın yön değiştirmesine, herhangi bir dış etken yol açmıyor. Yerin için- deki karmaşık yapı bunun tek nedeni.

Araştırmacılar, bundan sonraki çalış- malarında, daha çok bu yön değiştir- menin mekanizmasını bulmaya çalışacaklar.

Oluşturulan bu model, manyetik alanlarla ilgili varolan pek çok soru işaretinin tümünü ortadan kaldırmasa da, gerçeğe çok yakın bir senaryo yaratılmasında çok yardımcı oluyor.

Glatzmaier, programın geliştirilmesiy- le ve gelişen bilgisayar teknolojisinin de yardımıyla, yakın gelecekte jeodi- namonun gizeminin ortadan kal- kacağına inanıyor.

http://www.eurekalert.com

Jeodinamo

Yukarıdaki görüntü, NGC 5548 adlı bir gökadaya ait. Grafikse, göka- danın merkezinde bulunan bir kara- deliğin çevresindeki gazın X-ışını tayfı. Bu tayfölçümünün en önemli özelliği, şimdiye kadar bir X-ışınını teleskopuyla yapılmış en duyarlı öl- çüm olması. bilim adamları bu görüntüyü, NASA’nın Chandra uydusuyla çektiler.

Tayftaki soğurma çizgileri, yani grafikteki düşmeler, belli dalgabo- yundaki ışınımın soğurulduğunu gösteriyor. Soğurulan ışınımın kay- nağı, karadeliğin çok yakınında çok yüksek hızlarla dönen, karadeliğe düşmeden önce son çırpınışlarını ya- pan madde. Bu ışınımı soğuransa, yi- ne karadeliğin çevresinde dönen an- cak merkeze biraz daha uzak gaz. Bu gazın bileşiminin ne olduğu, soğur- ma çizgilerine bakılarak söylenebili- yor. Çünkü, her element belli dalga- boyundaki ışımayı soğuruyor.

Karadeliğin çevresindeki gazın tayfına bakıldığında, soğurma çizgi- lerinin başta karbon, azot, oksijen, neon, magnezyum ve daha az mik- tarlarda bulunan silisyum, sodyum ve demir elementlerinden kaynak- landığı görülüyor. Tayf ayrıca, bu elementlerin ne derece iyonlaşmış olduğunu da gösteriyor.

Gökcisminden elde edilen tay- fın, bu elementlerin elementlerin la- boratuvar tayflarıyla karşılaştırılması sonucu, karadeliğin çevresindeki gazın saatte yaklaşık bir milyon km hızla ondan uzaklaştığı saptandı. Bu uzaklaşmanın nedeni, büyük olasışıkla karadeliğin yakınındaki gazdan kaynaklanan güçlü ışımanın yarattığı basınç.

NASA Haber Bülteni, 19 Şubat 2000

Kozmik Barkod

Referanslar

Benzer Belgeler

Artık velösipet adı da, yerini, çifte tekerlek anlamına gelen bisiklete terkediyor.. Hafif, dayanılalı, her tür­ lü emniyet tertibatlı makineler mey­ dana

Gelişmiş yöntemler kullanılarak malze- melerin içinde kurulan yapılar “noktasal” olmadık- ları için gerçek anlamda manyetik tekkutup değiller, ancak çevrelerinde

nedenleri, hem onun Dünya’dan çok daha güçlü bir manyetik alana sahip olması (yaklaşık 20 000 kat) hem de buradaki güneş rüzgârı yoğunluğu- nun Dünya

Doğ- ru uygulandığında, manyetik sıvılar sayesinde bir ürünün performansın- da önemli gelişmeler sağlanabilir veya başka bir teknolojiyle ulaşılma- sı mümkün olmayan

Fakat median sinirin palmar dalı korunmuştur çünkü karpal tünelin içinden geçmez (1-6). Karpal tünel sendromunun daha çok yaşlı bayanlarda görülmesi akla iki

Bu durumda ülkeye uygun bir KBB eğitiminin içeriğinde yer alması gereken temel konular şu şekilde sıralanabilir: bilginin organizasyonu, bilgi erişim, bilgi kaynakları

Elektrik alana ek olarak kâğıt düzleminden içe doğru bir manyetik alan uygulandığında elektronlar   q B kadarlık ek bir manyetik kuvvetle aşağıya

Sayımlardaki farklılığın daha belirgin olduğu 100 MeV ile 1 GeV enerji aralığında hiçbir alan uygulanmadığı ve yalnızca manyetik alanın uygulandığı durumlar