yeşil imaret camii T i re

dışdan görünüş

Ondordüncü yüzyılın başlangıcında Bi-zans'taki karışıklıktan faydalanan Türkmen beyleri ve kumandanları kısa zamanda Ba-tı Anadolu'nun mühim bir kısmını işgal et-tiler. Bu arada Germiyen ordusu subaşısı Mehmet beyde Birgi, Avasluğu (Selçuk), Tire ve hatta Sakız adasını ele geçirdi (13081. Daha sonra da İzmir'i zaptederek (1326), Birgi şehrini hükümet merkezi yap-tı Zaptettiği yerlerin idarelerini oğullan ara-sında taksim etti. Tire'nin idaresini de Sü-leyman beye verdi. 1350 yılında ise Osman-lılar bütün batı Anadolu'yu dolayısıyle ko-numuz olan Tire'yidc idareleri altına aldı-lar. (1)

Kapı tezyinatı

Bu gün Batı Anadolu'nun henüz eski karakterini kaybetmeyen kasabalarından bi-ri TİRE'dir. Burda Türk mimabi-risi bakımın-dan dikkat çeken eserler mevcuttur. Bunlar arasında ayrı önem taşıyan ve Müze olarak kullanılmakta olan ve II. Murad'ın kuman-danlarından Halil Yahşi Bey tarafından yaptırılan YEŞİL İMARET veya YAHŞİ BEY Camiidir. Tire tarih' boyunca kültür ve sanat merkezi olmuştur. Otuzdan fazla camii, türbeleri, bedesten; ve kütüphanesi bunu göstermektedir. Ancak bu kasabada bulunan ve Batı Anadolu mimarisinde önemli yeri olan bu yapılar şimdiye kadar gereğince incelenmemiştir.

Tire'deki camiler plan tipleri, cephe tez-yinatı, sütün başlıkları ve bilhassa minare-lerindeki tuğla süslemeleri ile dikkati çe-kerler. Plan tiplerine göre genel olarak pa-veli cami, tek kubbeli cami, yan mekanlı cami ve avlusu medrese olarak kullanılan cami, olmak üzere gruplanabilir. Bunlar-dan başka değişik plan gösteren birkaç bi-na daha vardır. Ancak bunların tespiti, bu-rada yapılacak daha geniş bir çalışma ile sağlanabilir.

Biz burada üzerinde önemle durulmaya değer bir yapı olan Yeşil İmaret camiinden bahsedeceğiz. Yan mekânlı camilerin Tire' deki tek örneği olan bu bina Türk mimar-lık varillinde varım kubbenin ilk defa bu binada kullamlmas' bakımından aynca önem taşımaktadır. Semahane olarak yapı-lıp sonra camii o'arak kullanılan bina 1441 m (845 h) tarihinde yapılmıştır. (2) Uzun süre bakımsız kalmış olup 1945 yılında Mü-ze haline getirilmiştir. Bina moloz taş ve tuğla ile inşa edi'miştir. Üstte binayı çepe-çevre dolaşan çift sıra kirpi saçak görül-mektedir. Minare çıkıntısı hariç bina 20.80 m

yeşil

imaret

camii

T i r e

genişliğine sahiptir. On kısımda 4.20 m ge-nişliğinde, kalan sutünlardan ve duvardaki izlerden anlaşıldığına göre 5 bölümlü bir son cemaat yerine sahiptir. Her bir bölü-mün üzeri kubbe ile kaplıdır. Köşelerde düzgün taş işçiliği gösteren payeler vardır. Payelerin arasındaki 4 sütündan 3 granit sütun ayakta durmakta biri ise yıkılmıştır. Ön cephe sıva ile kaplanmıştır. Fakat sıva zamanla dökülmüş olup bugün bazı kısımları sıvasızdır. Oldukça dikkat çekici mukarnaslı bir girişi vardır. Yanlarındaki nişler de mukarnaslıaır. Devrine mahsus iyi bir işçilik gösteren kapı ise 1499 yılında İlyas Mahmut isimli birisi tarafından yap-tırılmış olup, sanatkâr, motiflerin arasına kendi adını işlemiştir. Yıldız, bitki, ve geo-metrik motifler arasında palmet ve rumi-lere rastlanıyor Mermer söveli bir kapı ile camie girilir. Ortada 6.60X6.80 m ölçüsün-de üzeri kubbe ile örtülü esas mekan ve iki yanında 4.30X4.50 m ölçüsünde yan mekan-lar yer alır. Bu mekanmekan-ların da üzeri kubbe ile örtülüdür. Kubbenin alt yapı ile bağlan-tısı Türk üçgenleri iledir. Türk üçgenleri denilen geçiş usulu küçük ölçüde pandan-tif esasına istinat eden bir metottur. (3) Türk üçgenleri ile kubbe arasında 8 pen-cere ve bunların araları girinti çıkıntı teş-kil eden üçgenlerle kaplıdır. Mihrap tara-fında ise esas mekandan bir kemerle ayrı-lan üzeri dilimli yarım kubbe ile örtülü bir

mekan yer alır. Köşelere isabet eden dilim-lerin altında kabartma motifler görülür. Bunların herbirindc ayrı desen görülmek-tedir. Mihrap oldukça derindir ve dışa çı-kıntı teşkil eder. Normal mihraplara ben-zememektedir. Daha çok tekkelerde rast-lanan şeyhlerin oturma yeri olarak ayrılan kısımları andırmaktadır. (4) "Yarım kubbe ile örtülü olan bu mekanın bir tanesi mih-rap duvarı olmak üzere 5 köşe'idir. Her cephesinde 1 pencere vardır. Mihrabın bu-lunduğu cephesindeki pencere diğerlerinden farklıdır. Daha üst seviyede ve yuvarlak merlidir. Diğer cephelerdckilcr ise sivri ke-merlidir. Bunlardan başka yan mekânların doğu ve batıya bakan cephe'erinde pence-re görmekteyiz Minapence-re tarafında bulunan pencerede, sağ tarafta tezyinatlı bir Bizans mimari parçası devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Böyle devşirme malzeme başka vapılardada kullanılmaktadır. Çift sıra sivri kemerli pencere alınlığında tuğ-la tezyinat görülmektedir. Bu pencerenin yanında kuzey doğuda oldukça yüksek bir kürsü üzerinde yükselen minare ilk bakış-ta görülmektedir. Silindirik gövde üzerin-de çimen yeşili, früze ve yer yer üzerin-de patlıcan renkli sırlı tuğlaların kullanılmasından mey-dana ge'.en baklava şeklinde süslemeler gö-rülür. Bu minare Birgi (5) ve Manisa Ulu camilerinin ve İznik'teki Yeşil Camiin mi-naresi ile benzerlik gösterir.

Yapının içi sonra onarımlar sırasında badana ile örtülmüştür. Müze olarak kul-lanıldığından duvar yüzleri çeşitli eserlerle kaplıdır. Detaylar rahatça görülemiyor. Ya-rım kubbenin dilimleri içerisinde ve yaYa-rım kubbe ile esas mekanı ayıran kemerde

bit-ki tezyinatlı kalem işleri yer alır. Yine bu mekanın duvarlarındaki, dilimli kemerli nişler içerisinde de kalem işleri vardır. Bun. lar kemerde bulunanlarla aynı zamana ait değildirler, rozet halindedir. Mihrabın sağ yanında dairevi yuvarlağa uyan serviler

var-dır. Diğerlerinde de olması gerekmektedir. Bu devre ait kalem işlerinin az oluşu ve çoğunun zamanla değişmesi yüzünden bu camin kalem işleri ayrı önem taşımaktadır. Yarım kubbenin ilk örneğini tanıtmaya çalıştığımız Yeşil imaret camiinde

gördük-(devamı 124. sahifede)

K O L I E K T İ F Ş İ R K E T İ

İNŞAAT TESİSAT TAAHHÜT

Y . M U H . RASİN DEMİRSOY ve O R T A K L A R I —

• ERZURUM 400 YATAKLI VEREM HASTAHANESİ

• ERZURUM ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ K Ü T Ü P H A N E BİNASI

• ERZURUM ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ YURT BİNASI

• KARAMÜRSEL ETERNİT FABRİKASI

• İSTANBUL VELİEFENDİ HİPODROMU BETONARME TRİBÜN İNŞAATI

• İZMİR TURYAĞ FABRİKASI

• İZMİT ÇELİK HALAT V E TEL FABRİKASI

• ERENKÖY GENOTG MONTAJ FABRİKASI

• Ş E K E R SİGORTA UMUM MÜDÜRLÜK BİNASI

• ERZURUM ÇİMENTO FABRİKASI

• İZMİT BASTAŞ T E S İ S İ İNŞAATI

• TOPTAŞ (FİAT) OTOMOBİL FABRİKASI

• ÜNYE ÇİMENTO FABRİKASI

Adres : Meclisi Meb'usan caddesi No. 7, Salıpazarı Ham kat : 9, Karaköy - İstanbul

Telefon : 49 70 20 - 49 70 21 Telgraf Adresi: İSİNTES - İstanbul

ARK. — 78

(baş tarafı 121. sahifede)

ten sonra, bunun İstanbul'daki örneklerini ele alırsak 1757 . 77 tarihinde yeniden yap-tırılan Fatih caminin planında değişik şe-kilde görmek mümkündür. Yapının planı, ortada bir kubbe ile kible tarafında yarım kubbe ve iki tarafında üçer yan kubbeden ibarettir. Önde 5 bölümlü son cemaat yeri vardır. Bu plan 1473 tarihli Üsküdar'da Rum Mehmet Paşa camiinde tekrar görül-mektedir. Yine İstanbul'da Atik Ali Paşa camiinde de bu plana rastlıyoruz

İstanbul'daki yapıların dışında Konya-da 1512 - 20 tarihli Selimiye camiinde çok az farkla aynı plan görülmektedir. Yuna-nistanda da 1458 tarihli Fethiye camiinde de bu plan tatbik edi'miştir. (öt

Yeşil İmaret camiinin yan mekanlı pla-na göre inşa edildiğini yukarda belirtmiştik Bu plan tipinde olan yapılar İznik'te Ya-kup çelebi zaviyesi ( ), Nilü fer Hatun İmareti (13S8 ) ve son

ka-zılarda incelenen Sultan Ortuuı ,7) camii öc yan mekanlı bir camidir. Ş'mdıyı; kadar bu tipin İznikte 1388 tarihli Nilüler Halan ima-reti ile 55 yıl sonra haşladığı kabul edil-mekte idi. Yan mekanlı plân tipinin geliş-miş şeklini Bursa'da I. Murat caminde (1360 - 1389), Yıldırım camiinde (1389 - 1403), Yeşil camide 1413 - 21) ve II. Murat cami-lerinde 1421 . 51) görülmektedir. Yine bu plan tipini gösteren Edirnedeki II. Murat camiidir. (?)

Tire'de Yeşil İmret'te başlayan varım kubbe gerek Beyazıt, Süleymaniye ve Kılı; Ali Paşa camilerinde (9) ve gerekse dört yarım kubbeli yapılarda mekan ge'işiminds önemli rol oynamıştır.

Tülay ERGİL 1 — ALİ Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde

cami ve mescitler, İstanbul 1958, s. 95 2 — E. Diez - O. Aslanapa, Türk sanatı,

İs-tanbul. s. 302, Şek. 549; R. Anheqqer, cEski Fatih cami'i meselesi», Tarih Der-gisi Sayı. 9 s. 155

3 — D. Kuban, Osmanlı dini mimarisinde iç mekan teşekkülü, İstanbu1, 1958, s. 13

4 — S. F.yice, Zaviyeler ve zaviyeli camilcr, İstanbul İktisat mecmuası 1963, s. 40 5 — R. Rıefsthal, Turkısh areluteetare m

soutwestern Anatolıa. Cambridge, 1931, s. 32 - 35

6 — S. Eyice, Yunanistanda Türk mimari eserleri, Türkiyat mecmuası, cild IX, İstanbul, 1954, Res. 7

7 — 1964 9 - 17 temmuz arası Sanat tarihi Enstitüsü burada kazı yapmıştır. («Ok-tay Aslanapa» Sanat tarihi yıllığı, Sa-nat tarihi Enstitüsü, 1964 - 65). 8 — D. Kuban, Aynı eser, S. 17

9 — Tahsin Öz, İstanbul c a l i l e r i , İstanbul, 1964, şek. 36, 53, 74