i s m e t p a ş a k ö p r ü s ü
C u m h u r i y e t d e v r i n d e
T ü r k m ü h e n d i s l e r i n i n k ö p r ü c ü l ü k faaliyeti
M ü h e n d i s K e m â l
Türkiye, köprücsülüğün doğduğu memle- ketlerden biridir. Memleketimiz, Asya ile Avru- panm muvasala hattı üzerinde bulunduğun- dan Anadoluyu kateden sular üzerinde geliş ve gidişin temini için daha eski zaman- larda köprü inşası lüzumu duyulmuş ve di- ğer bir çok memleketlerden evvel Anadolu - da köprüler inşasına başlanmıştır. Bu körü- ler arasında daha bir çok asırlar evvel, h a t t â yirmi asırdan daha evvel kurulmuş olan fennin, makine ve malzeme sanayiinin, yapı usullerinin fevkalâde terakki etmiş olduğu zamanımızda bile hayret ve takdirle temaşa edebileceğimiz ve sair memleketlerde emsaline nadiren tesadüf
olunan müstesna ve zamana göre fevkalâde eserler mevcuttur.
Bu eserlerin az bir kısmı Romalılar ve Bizans- 1:1ar ve şark vilâyetlerinde İraniler t a r a f ı n d a n kurulmuş, mütebakisi de Selçuk ve Osmanlı sal- tanatları devrinde inşa edildmiştir. Maalesef büyük köprüler Osmanlı saltanatının ancak ik- bu' zamanlarında inşa edilmiş, son asırlarda di- ğer ümran işleri gibi köprücülük de tamamiyle ihmal edilmiştir.
Saltanat devrinin nihayetine doğru Nafia neraretinin teşekkülünden sonra nafia faaliyeti ve bu meyanda köprü inşaatı, bugün yabancı el- lere intikal eden mıntakalara teksif edilmiş,
A k s u k ö p r ü s ü
Ç a r ş a n b a k ö p r ü s ü
F e v z İ p a ş a
D a k ı r ç a y k ö p r ü s ü
bugün yabancı ellere intikal eden m m t a k a l a r a teksif edilmiş, bugünkü yurdumuzda ise bir kaç köprüden başka esaslı ve zikre değer eserler meydana getirilememiştir.
Son elli senedenberi a r t a n münakale ihti- yaç ııa rağmen yollarımızın üzerinde m ü n a k a l â - tın ikide bir coşkun sular ve derelerle katedil- miş olması yurdun bir t a r a f ı n d a n diğer t a r a f ı - na gidilmesini bilhassa suların yükseldiği za- manlarda imkânsız bir hale getirmiş ve bir çok yollarda bazı mevsimlerde m ü n a k a l â t ı n ya ta- m a m e n kesilmesine y a h u t uzun yollardan dola- şılmasına mecburiyet hasıl olmuştur.
Bu devrin başlıca köprü faaliyeti, her tuğ- yanda suların sürükleyip götürebileceği ahşap köprülerin inşa ve tamirine münhasır kalmış- tır.
Son 10 seneden, yani Cümhuriyet devrinin başlangıcındanberi memleketin ü m r a n ı n a ait her iş gibi köprücülük de yeni baştan ve büyük bir hızla canlanmış, seneden seneye faaliyet a r t - tığı gibi inşaat usulleri de terakki ederek yeni yeni mühim ve muazzam eserler ve ü m r a n abi- deleri meydana gelmiştir.
İlk büyük köprünün inşasına Siirt vilâyetin- de Diyarbekir-Si'rt yolunda Garzan suyu üzerin- de başlanmıştır. Garzan köprüsü adını taşıyan köprü 36 metre açıklığında tek gözlüdür.
Horasan harciyle basık kemer şeklinde inşa edilmiştir. Yolsuzluk yüzünden çimentonun inşaat mahalline naklindeki büyük zorluk- lar sebebiyle Horasan nev'İnden k'reç harcı kul- lanılmasına zaruret hasıl olmuştur.
Kabiliyetli işçilerden ve her nevi vesaitten m a h r u m olan uzak bir m u h i t t e böyle çimento kullanılmaksızın 36 metre gibi mühim bir açık- lıkta basık kemerli bir köprünün meydana ge- tirilmesi Cümhuriyet nafiası ve Türk mühendis- leri için şayanı kayıt bir muvaffakiyet teşkil e- der. Bu köprü memleketimirde şimdiye kadar yapılmış basık kemerli kârgir şose köprüleri a- rasmda birinci gelir.
924 senesinden itibaren memleketimizde köprücülük yeni bir hamle ile yeni bir inkişaf sahası daha kazanmıştır. Filhakika bu zamana k a d a r Türkiyede yalmz ahşap, demir ve kârgir köprüler inşa olunabiliyordu. Bunlardan ahşap köprülerin dayanması çok ardır. İkide bir yeni- lenmesi icap eder. Bu köprülerin tamiri n a f i a kuvvetlerini daimî surette işgal etmekte idi.
Son asırda bazı yerlerde inşa olunan demir köprüler ise daha dayanıklı olmakla beraber malzemesi tamamiyle yabancı memleketlerden getirildiği için harice bir çok p a r a n ı n gitmesine sebep olmaktadır.
Bundan başka bu köprülerin de ara sıra t a - mire ve boyanmağa ihtiyacı vardır.
Kârgir köprülerin bu mahzurları yok ise de, çok pahalıdır. İnşaat zamanları uzundur. Büyük açıklıklar için pek müsait değildir.
Halbuki, son asır zarfında t a a m m ü m e baş- lıyan betonarme inşaat t a m b ü t ü n bu m a h - zurları haiz olmadıktan başka bilâkis bir çok faydaları da vardır.
Betonarme; bir nevi kârgir olan beton ile demirden mürekkep olduğu gibi havas itibariy- le de bu iki cins inşaat malzemesinin b ü t ü n faydalarını camidir. Kârgir köprüler gibi az t a - mire muhtaçtır. Demir köprüler gibi büyük açık- lıklara d a h a ziyade müsaittir. İrtifaın müsait ol- madığı zemini çürük olan yerlerde de betonar- me köprüler inşa olunabilir. Betonarme için i- cap eden kum ve çakıl nehir ve ırmaklarımızın hemen hepsinde bol miktarda vardır. En iyi cins çimentolar memleketimiz dahilinde imal olu- nabilmektedir. Bunlara karşı hariçten celbi lâ- zım gelen demir miktarı şayanı ehemmiyet bir yekûn teşkil etmemektedir.
Betonarme inşaat tarzının bu faydaları Türk mühendisleri t a r a f ı n d a n hakkiyle takdir edile- rek daha Cumhuriyetin ik'nci yılından, yani 1924 senesinden itibaren büyük açıklıkta beton arme köprüler inşasına başlamışlard r.
Türkiyede inşa olunan ilk büyük betonar- me köprü İzmir vilâyetinde Adagide-Cdemiş yo- lunda Küçük Mendir es üzer'ne inşa olunan Ada- gide köprüsüdür. İnşaata 924 senesinde başlan- mış 925 senesinde ikmal edilmiştir.
Beheri 26 metre açıklığında Baustring sis- teminde üç gözlüdür; projesi mühendis mekte- bi sabık betonarme muallimi GaliD Bey tarafın- dan çizilmiş ve inşaatı da mumaileyh t a r a f ı n d a n yapılmıştır. Yine ayni sene zarfında Aydın vilâ- yetinde Nazilli-Bozdoğan yolunda Mendires n e h - rinin ayaklarından Akçay üzerinde inşasına baş- lanan Akçay köprüsü de daha mühim ve muazzam bir eserdir. Bu köprü beheri 35 m e t - re açıklığında beş gözlüdür. Gözler mütedahil kemer şeklinde ve herbiri üç m ü n f e r i t kemerden mürekkeptir. Temellerinin inşasmdaki müşkülât dolayısiyl inşaat 928 senesine kadar devam et- miştir.
925 senesinde açıklık itibariyle daha mühim olan, İstanbul vilâyetinde Beykoz-Buzhane yo- lunda Irva köprüsünün inşasına başlanmıştır.
Bu köprü üç mafsallı kemer şeklindedir. M a f - sallar arasında açıklık 47 ve umum açıklık 49.20 metredir. İ n ş a a t 926 senesinde bitirilmiştir.
Ayni sene zarfında inşasına başlanan An- karada 25 metre açıklığında Baustring sistemin- deki Gazi Orman Çiftliği 10,5 -f 15 + 10,5 met- re açıklıklarmdaki Ziraat mektebi ve Etlik köp- rüleri zikre değer büyük betonarme köprüleri- mirdendir.
926 senesinde İzmir vilâyetinde İzmir - Ber- gama yolunda 11X11 metre açıklığında Güzel - hisar köprüsünün inşasına başlanmıştır. Bu köprüde basit ve ucuz bir sistem olması itiba- riyle rikre şayandır.
Ayni sene zarfında ihalesi yapılan Zongul- dak vilâyetinde Bartın-Zafranbolu yolu üzerin- deki Kirazlık köprüsü Irva köprüsü projesine göre yapılmış, yalnız korkuluk betonarmeye t a h - vil edilerek eserin zarafeti artırılmıştır.
927 senesinde Denizlide Mendires nehri ü- zerine 25 + 30 4- 25 metre açıklığında Gerber sistemi Saray köy köprüsünün inşasına başlan- mıştır. Bu eser de düz ve çürük arazide tatbik olunması faydalı olan yeni bir tip betonarme köprüdür. Yine ayni sene zarfında inşasına başlanan Zonguldak vilâyetinde Eıeyli-Devrek yclu üzerindeki 2X24 metre açıklığında Aslan köprüsü hafif ve güzel eserlerden biridir.
928 senesinde Zonguldakta: Ankara ve Sam- sun vilâyetinde: Yeşil Irmak üzerinde Çarşamba köprülerinin inşasına başlanmıştır.
Ankara köprüsü, Zonguldak - Ankara yo- lunun başlangıcında 26 metre açıklığında ve Bastring şeklindedir.
Çarşamba köprüsü, Çarşamba - Terme yolu üzerindedir; beheri 26 metre açıklığında
10 gözlüdür. Gerber sistemindedir. Türkiyede en uzun betonarme şose köprüsüdür. Temellerin bazıları betonarme kazık üzerine istinat et- mekte ve diğerleri de doğrudan doğruya sağlam kil tabakasına dayanmaktadır.
A k ç a y k ö p s ü
2 Haziran 929 tarihli şose ve köprüler kanunu n u n neşrinden sonra köprü inşaatı Türkiyede yeni bir s a f h a y a girmiştir. O zamana kadar ya- pılan köprülerin projeleri müteahhitler t a r a f ı n - dan yapıldığı halde şose ve köprüler k a n u n u - nun neşrinden sonra Yollar Umum Müdürlüğü- ne merbut köprüler şubesi teşKil olunarak pro- jelerin bu şube t a r a f ı n d a n tanzimine başlanmış- tır.
Projelerin bu suretle mütehassıs bir fen ve ihtisas bürosu t a r a f ı n d a n meydana getirilmesi ve inşaatın da bu büro t a r a f ı n d a n sık: bir su- rette mürakabe edilmesi sayesinde henüz daha çek yeni olan betonarme inşaat tarzının kazan- m a k t a olduğu terakkiyat gün begün m u n t a z a - m a n takip ve inça edilmekte olan köprülerden a"amî surette istifade edilerek ve ayni zaman- da fennî tetkikat ve tetebbiiat da derinleştiri- lerek köprü projeleri ve inşaat usulleri ıslah ve tekemmül ettirilin1 ş ve diğer ileri memleketlere muvazi olarak meydana getirilen eserlerin daha iktisadî ve daha fennî olması temin edilmiştir.
Bundan sonra ihale edilen büyük köprüler t a - rih sırasiyle aşağıda yazılmıştır:
929 senesi
Ömerli köprüsü: Üsküdar-Şils yolunda. Ir- va deresi üzerindedir. Gerber sisteminde üç gön- lüdür. Beher göz 20 metre açıklığmdadır. Te- meller 15 metre boyunda betonarme kazıklar ü- zerine dayanmaktadır.
Güngörmez köprüsü: Balıkesir-Edremit yo- lunda Kocaçay üzerindedir. 3 X 28.80 metre a - çıklığında ve Gerber sisteminde dir. Temeller kesonlar vasıtasiyle inşa edilmişt'r.
Nazilli Mendires köprüsü: Aydın vilâyetinde Nazilli Bozdoğan yolunda Mendires nehri üze- rine inşa edilmiştir. Baustring sisteminde 2 2 + 2 8 + 2 0 metre açıklığında üc gözlüdür.
Kaiabak köprüsü: Ayd:n - Muğla yolunda 20 + 18 + 20 metre açıklığında ve Gerber siste- mindedir.
R a ' m a çayı köprüsü: Aydın - Muğla yolun- dadır. 3X27.60 metre açıklığında kafes kirişli demirdir. Demirler Harbi umumîden evvel celbe- dilmiş olduğu için betonarme yapılmamıştır.
Porsuk köprüsü: Kütahya - Afyon yolunda ve Porsuk çayı üzerindeki muhterik ahşap köp- rünün kârgir a y a k l a n ürerine yapılmıştır. 8.5 + 8.10 + 8.10 + 10.10 + 15.65 4- 10.35 + 10.10 açıklıklarında basit düz kirişlerden mürekkeptir.
Sanoğlan köprüsü: Kayseri - Sivas yolunda 3X10 metre açıklığında basit düz kirişlidir.
930 senesi
Seklik köprüsü: Çanakkale - Balıkesir yo- lunda 3X14 metre açıklığında basit düz kirişli- dir.
İncesu köprüsü: Ayni yol üzerinde 25 metre açıklığında Baustring sistemindedir.
Çandere köprüsü: Çanakkale - Balıkesir yo- lunda 6X20 metre açıklığında Gerber sisteminde olarak inşa edilmiştir.
Küçük Agonya köprüsü: Ayni yol üzerinde- dir, 3X26 m e t r e açıklığında basık kemerlidir.
Temeller kaya üzerindedir. Kemer beton, sair kısımlar kârgirdir.
Müstecap köprüsü: Ayni yol üzerindedir. Be- tonarme mütemadi kiriş şeklindedir. Ayaklar da betonarmedir.
İsmetpaşa köprüsü: Malatya - Elâziz yolun- da Fırat nehri üzerinde inşa edilmiştir.
Mütedahil kemer şeklinde olan orta gözü 109.60 metre açıkhğmdadır. Köprü inşa olundu- ğu tarihte açıklık itibariyle dünyanın sekizinci betonarme köprüsü idi. Su, derinliğinin fazla- lığı dolayısiyle ortada iskele için ayak yapmak ve kazık çakmak kabil olmadığından iskele ka- fes kemer şeklinde inşa olunmuştur.
İskelenin kurulması için kemer ayaklan üzerine inşa olunan kuleler üzerine dört adet 32 mm. k u t r u n d a kablolar gerilmiş ve bunlara bir döşeme asılarak evvelce ihzar edilmiş iskele çerçiveleri bu döşeme üzerine konulmuş ve ke- merin şekline tevafuk edecek surette tanzim e- dildikten sonra çerçiveler birbiriyle bağlanarak iskele kemeri teşkil olunmuştur. İskele beş kafes kemerden müteşekkildir. Kablolara fazla yük binmmesi için bunlardan üçü kurulmuş, bunlar kendilerini taşıyabilecek bir hale geldikten son- ra altlarındaki kamalar alınarak kablolar mü- tebaki iki kemer çerçivelerini taşıyabilmek için
serbest kalmıştır. Bu iki kemer de ayni veçhile inşa edilmiştir. İskelenin m ü m k ü n mertebe ha- fif olmasını t e m ' n için kemer betonu üç tabaka olarak dökülmüştür. İçi boş olan kemerin evvelâ alt tabakası dökülmüş ve bu tabaka kâfi derece- de tasallüp ettikten sonra şakuli kısımlar ve en nihayet üst tabaka dökülmüştür. Bütün taba- kalar dökülürken sıkletin m ü m k ü n mertebe mütesavien taksim edilmesine dikkat edilmiş- tir. İ n ş a a t 26-Temmuz-1930 tarihli mukavele ile ihale ve 3 Nisan 1932 tarihinde ikmal edilmiştir, ihale bedeli (322400) liradır.
Silâhdarağa ve Sünnet köprüleri: İstan- bul vilâyetinde Şişli - Silâhdarağa yolunda Kâğıthane ve Alibey dereleri üzerine inşa edil- miştir. Her ikisi de ayni projeye göre yapılmış- tır. Zemin son derece çürük vaz'dır. Temeller
ahşap kazıklar üstüne istinat etmektedir. Sık- leti azaltmak için ayaklar içi boş beton olarak yapılmıştır-
Kazıklaran bazıları 20 metre kadar zemine girmiştir. Üst yapı 34 metre açıklıkta Baustring sistemindedîr.
Koy un ağılı köprüsü: Ankara - Sarıköy yo- lunda Sakarya nehri üzerindedir. 16 [ 20+20-1-20 metre açıklığındadır. Temeller kısmen sağlam zemin, kısmen ahşap kazıklar üzerine oturmak- tadır.
Vezirhan köprüsü: Gölpazarını Vezirhan is- tasyonuna rapteden yol güzergâhında Sakarya nehri üezrine kurulmuş, ayakları kârgir, üst ya- pısı demir, 2X45 metre açıklığında bir köprü- dür, Demirler Anadolu hattından alınarak şose köprüsüne tahvil edilmiştir.
Manavgat köprüsü: Antalya - Alâiye yolun- da, Manavgat çayı üzerindedir. Açıklıklar 8.5+60+11.5 metredir. Orta göz demir, kenar gözler betonarmedir.
Iiakırçayı köprüsü; İzmir - Bergama yolun- da Bakırçayı üzerindedir. 2X26.26 açıklığında üç mafsallı kemer şeklindedir.
Keloğlu köprüsü: Mersin - Adana yolun d ı.
1X25 metre açıklığında Baustring sisteminde- dir.
932 senesi
Nişankaya köprüsü: Çanakkale - Balıkesir yolunda 2 X 18 metre açıklığında mütedahil ke- mer şeklindedir.
Fevzipaşa köprüsü: Sinop - Boyabat - Kas- tamonu yolunda Gökırmak üzerindedir. Beheri
26.27 metre açıklığında iki gözlüdür. Gözler üç mafsallı kemer seklindedir.
Aksu köprüsü: Antalya - Serik - Alâiye yolunda Aksu çayı üzerinde inşa olunmuştur.
13.5 + 18.90 + 42,00 + 18 90 + 1^.60 metre açıklığındadır. Köprü, Baustring ve Gerber sistemlerinin mezcinden hasıl olmuş yeni vs gü- zel bir şekli haizdir. Esas gözün bindiği orta a- yaklar üstte 150, diğer crta ayaklar 110 metre arzmdadır. Esas gözün müteharrik ve sabit mes- netler', Gerber mafsallar; çeükten, kenar ayak- lar üzerindeki müteharrik yataklar betonar- medir.
Küeük orta ayaklar üzerindeki sabit mes- netler kurşun levhalarla teşkil edilmiştir. Köp- rüde döşemeyi taşımak için tulânî kirişler ter- tip edilmemiştir. Döşeme doğrudan doğruya ar- zani kisirler üzerine mütemadi k'riş şeklinde is- tinat etmektedir. Arzan'ler esas göz ve askı ki- rişlerinde birbirinden 2,Ş?0. mümtet kirişlerde 2,70 metre mesafededir. Döşeme 0:20 metre ka- lmhğındad'r. Kemerler anahtarda 0.50 X 1-20 maktpmdadır. Alt ve üstte 12 şer adet 30 mm.
kutrunda demirler mevcuttur. Gergilerde 25 er adet 30 mm, kutrunda demir konulmuştur.
İnşaatı ikmal edilmiş olan yukarda isimleri geçen köprülerden başka müteahhitlerine ihale edilmiş ve hali inşada olan daha (16) büyük köprü mevcuttur. Bunlar arasında Çoruh vilâ- yetinde Çoruh nehri üzerindeki 113 metre aç;k- lığ.nda demir köprü ile Sivas vilâyeti dahilinde 2 X 35 metre açıklığında betonarme Akçaağıl Adana vilâyeti dahilinde 70 metre açıklığında
memleketlerle boy ölçebilecek vaziyette olduğu- nu göstermektedir.
Cümhuriyet nesli, atalarımızın daha bin- lerce sene evvel köprü inşaatına verdiği ehem- miyeti daha Cümhuriyetin teşekkül ettiği yıldan itibaren takdir etmeyi bilmiş ve son asırların ihmalini telâfi için cesurane hamlelerle muaz- zam eserler, Türk neslinin ümran kabiliyetini ilelebet gösterecek olan cesim medeniyet abideleri
meydana getirmiştir. Daha başlangıçta görülen bu eserlere nazaran önümüzdeki seneler zar- fında daha büyük ve daha mühim eserlerin mey- dana gelmesine intizar edilebilir.
Mevzu, gerek Cümhuriyet bayramı m ü n a - sebetile ve gerekse de muhtelif siyasî meseleler dolayısile Ankara'yı ziyarete gelecek olan ecne- bi devletler ricali şereflerine Haydarpaşa rıhtı- mında bir karşılama takı inşası idi. Takın vücude geirilmesinde şu esaslar nazarı dikkate alın- mıştır. Haydarpaşa rıhtımının Anadolu Demir- yolları mebdeinde bulunması ve Anadoluya ge- çecek ricalin rıhtımdan geçmeleri itibarile ev- vel emirde takın bir methal vaziyetinde vücude getirilmesi programı ortaya koymaktadır.
Gelen yolcuların deniz yolile rıhtıma yanaş-
maları ve rıhtım üzerinde 20 metroluk bir saha- yı geçtikten sonra gara girmeleri zarurî olması itibarile yapılacak eserin gerek merkezden ve gerekse karadan kuvvetle görünebilmesini te- min etmek icap eder.
Bu tak'ta, kısa bir zaman zarfında görülüp geçileceği cihetle şekil tenevvüü düşünülmemiş- tir.
Yalnız plânın tebeddül noktalarında 2 şa- kulî motif yeknasaklığın giderilmesi ve plân tebeddül noktalarının örtülmesi noktai naza- rından ehemmiyetlidir.
Kolonlara verilecek ebat denizden bakıldığı betonarme Körkün, Siirt vilâyetinde 50.40 met-
re açıklığında betonarme Paşur, Ordu vilâyetin- de 53 metre açıklığında betonarme Bulaman ve 2 X 53 metre açıklığında betonarme Çatalkaya köprüleri bilhassa kayda şayandır.
Cümhuriyetin ilk 10 senesi zarfında başarı- lan ce yapılmakta olan bu muazzam eserler ge- rek miktar ve gerekse ehemmiyetleri itibariyle Türk mühendis ve işçilerniin köprü inşaatını Avrupadaki emsalinden hiç farksız olarak yap- mağa muktedir olduklarını ispat ettiği gibi memleketimizin de köprücülükte ileri giden
Y ü k s e k misafir k a r ş ı l a m a takı - H a y d a r p a ş a
M i m a r S a m i h S a i m
B e l e d i y e f e n h e y e t i m i m a r î ş u b e s i - i s t a n b u i
