GÜMRÜK HĠZMETLERĠNDE ETĠK ARAġTIRMASI. Doç. Dr. Hamza ATEġ Doç. Dr. Tuncay GÜLOĞLU Yrd. Doç. Dr. Muharrem ES

(1)

GÜMRÜK

HĠZMETLERĠNDE ETĠK ARAġTIRMASI

Doç. Dr. Hamza ATEġ

Doç. Dr. Tuncay GÜLOĞLU

Yrd. Doç. Dr. Muharrem ES

(2)

AraĢtırmanın Amaç ve Kapsamı

• Araştırmada kuramsal tartışmalar, teorik ve betimleyici çalışmalardan ziyade, uygulama sorunları üzerinde duruldu.

• Araştırmada, gümrük hizmetlerinin hem arz tarafı (doğrudan gümrük hizmeti sunan

çalışanlar) hem de talep tarafı (gümrük

hizmeti alan vatandaşlar) dikkate alınmıştır.

(3)

AraĢtırmanın Amaç ve Kapsamı

• Suçlu bulmayı değil, gümrük hizmetlerinin etkin ve verimli sunumu ile tüm eylem ve işlemlerde etik ilkelere daha fazla uyulmasına katkı yapmayı hedeflemektedir.

• Sadece rüĢvet gibi popüler yolsuzluklar değil, farklı idari yolsuzluk türleri ve diğer etik dıĢı davranıĢlar bir bütün olarak incelenmiştir. Bu konuda Başbakanlık Kamu

Görevlileri Etik Kurulu’nca belirlenen etik davranış ilkeleri temel alınmıştır.

• Araştırma, sadece personelin bazı tutum ve davranışları ile

ilgilenmeyip, sorunun sisteme ait nedenlerine de değinmeyi

amaçlamıştır.

(4)

ARAġTIRMANIN YÖNTEMĠ

Araştırmanın temel adımları şunlardır:

• Literatür ve mevzuat taraması,

• Gümrük müdürlüklerinde doğrudan hizmet sunan kamu görevlilerine yönelik anket,

• Gümrükte hizmet alan vatandaşlarla yapılan

anket.

(5)

Anketler

• Gümrük Müsteşarlığı’nın uygulama birimleri olan Gümrük Başmüdürlüklerinde ve gümrük müdürlüklerinde çalışan personele ve hizmet alan vatandaşlara yönelik anket

uygulanmıştır

• Anketler, Mart-Mayıs 2009 tarihleri arasında ülke genelindeki farklılıkları dikkate alacak şekilde 5 ilde ve 8 gümrük

müdürlüğü ile 2 gümrük başmüdürlüğünde uygulanmıştır.

Anket uygulanan merkezler, Gümrük Müsteşarlığı yetkilileri ile ortak bir çalışma sonucu belirlenmiştir.

• Uygulanan Yerler:Atatürk Hava Limanı Gümrük Müdürlüğü, Ambarlı, Halkalı Gümrük Müdürlükleri, İzmir Gümrük

Müdürlüğü ile Ege Serbest Bölge Müdürlüğü, Kapıkule

Gümrük Müdürlüğü, Habur Gümrük Müdürlüğü ile İpekyolu Gümrük Müdürlüğü, İstanbul Gümrük ve Muhafaza

Başmüdürlüğü ile İzmit Gümrük ve Muhafaza Başmüdürlüğü

(6)

Gümrük Müdürlüğünde ÇalıĢma Süresi (çalıĢan)

11-25 54%

26 yıl ve üzeri

10% 1-5

19%

6-10 14%

1 yıldan az 3%

Cevapsız 0%

(7)

Bu Kurumda Çalışmaktan Dolayı Memnun Musunuz? (çalışan)

Memnun değilim 29%

Hiç memnun değilim

18%

Cevapsız 1%

Çok memnunum 8%

Memnunum 44%

(8)

Bu Mesleği Yeniden Seçer Miydiniz? (çalışan)

Cevapsız 1%

Hayır 66%

Evet 33%

(9)

Çalışılan Dairede İş Sahiplerinin Görebileceği Bilgilendirme Panoları ve Broşürler (çalışan)

Var, yetersiz Hiç yok

30%

Cevapsız 1%

Var, çok yeterli 6%

Var, biraz yeterli 16%

Var, kısmen yeterli 17%

(10)

Kurumda Personel İşlemlerinde ve Sosyal İmkanlardan Yararlanmada Eşitlik

^(çalışan)

Ugulanmıyor Hiç uygulanmıyor

32%

Cevapsız 7%

Tamamen uygulanıyor

6%

Genelde uygulanıyor

12%

Kısmen uygulanıyor 23%

(11)

Yöneticilerin Yolsuzluğun Önlenmesi ve Etik DavranıĢların GeliĢtirilmesine Verdiği Öncelik

(çalıĢan)

Kısmen 12%

Az

5% Çok az

10%

Biraz 18%

Çok fazla 53%

Cevapsız 2%

(12)

Gümrük Müdürlüklerinde Yolsuzluk ve Rüşvetin Yaygınlığı

Cevapsız Çok yaygın 5%

7%

Oldukça yaygın

10%

Diğer kurumlar

kadar 26%

Hiç yok 32%

Çok az 20%

(13)

Gümrük Hizmetlerini Yerine Getirirken

Uyulması Gereken Etik İlkeleri Bilme Düzeyi

(çalışan)

Biraz biliyorum 18%

Çok iyi biliyorum 78%

Pek bilmiyorum 2%

Hiç bilmiyorum

0% Cevapsız

2%

(14)

Memurların Vatandaşların İşlerini Yapma Karşılığında Menfaat Talep Etmesi (çalışan)

Hiç hoş görülmez 74%

Biraz hoş görülebilir

1%

Tamamen hoş görülebilir

2%

Hoş görülmez 20%

Karasızım Cevapsız 2%

1%

(15)

Kurumda İş Yaptıran Vatandaşlardan Gelen Hediyeleri Kabul Etmek (çalışan)

Hiç hoş görülmez

51%

Hoş görülmez

8%

Karasızım 8%

Tamamen hoş görülebilir Cevapsız 3%

1%

(16)

Vatandaşların İş Sonunda Kendi İstekleri İle Verdikleri Bahşişleri Kabul Etmek (çalışan)

Hiç hoş görülmez

Hoş görülmez

21%

Tamamen hoş görülebilir

2%

7%

Karasızım 9%

Cevapsız 1%

(17)

Gümrük Çalışanlarının Etik Dışı Fiilleri Yapma Sıklığı (çalışan)

Her zaman

3% Çoğunlukla 5%

Hiçbir zaman

42%

Nadiren 28%

Arasıra 20%

Cevapsız 2%

(18)

Gümrük Çalışanlarının Etik Dışı Bir Davranışını Üst Makamlara İletme Sıklığı (çalışan)

Cevapsız 4%

Çoğunlukla 11%

Ara sıra Nadiren 10%

Her zaman Hiçbir 23%

zaman 31%

(19)

Etikle İlgili Hizmet İçi Eğitim Alma Durumu (çalışan)

Cevapsız 2%

Evet 39%

Hayır 59%

(20)

Etikle İlgili Hizmet İçi Eğitimlerin Yeterlilik Düzeyi (çalışan)

Çok yeterli 4%

Cevapsız 40%

Yeterli 16%

Yetersiz 17%

Çok yetersiz

10%

Kısmen yeterli

13%

(21)

Hediye Bahşiş Ve Rüşvet Hakkındaki Düşünceler (vatandaş)

Hepsi kötüdür, asla verilmemelidir

56%

Hepsi kötüdür, ama gerekirse verilebilir

Rüşvet kötüdür ama hediye ve bahşiş vermekte sakınca yoktur

27%

Hepsi iyidir, gerektiğinde verebilirim

6%

(22)

Bahşiş suç olmalı mı? (vatandaş)

Cevapsız 2%

her halukarda suç kabul edilmelidir

54%

duruma göre 7%

verilen miktar önemlidir

3%

Vatandaş memur trafından talep edilse

bile gönlüyle verirse 3%

Vatandaş gönlüyle ve talep edilmeden

verirse suç olmamalıdı

31%

(23)

Hediye suç kabul edilmeli mi? (vatandaş)

Vatandaş memur tarafından talep edilse bile gönlüyle

verirse verilen miktar 4%

önemlidir 4%

duruma göre 11%

her durumda suç kabul edilmelidir

49%

Cevapsız 1%

Vatandaş gönlüyle ve talep edilmeden

verirse suç olmamalıdır

31%

(24)

İşi Hızlandırıcı Düşüncesi İle Çalışanlara Ek Menfaat Teklif Etme (vatandaş)

Cevapsız 2%

Duruma göre acelem varsa teklif ederim, acelem yoksa etmem

sıramı beklerim Ben teklif edemem ama

görevli isterse itiraz etmem veririm

5%

Evet bu teklifi yapıp, işimin görülmesine

bakarım 16%

hayır asla ek bir emnfaat teklif etmem sıramı bekler ve işimin

normal zamanda yapılmasını beklerim

29%

hayır asla öyle bir şey teklif etmem istenirse de

gerekli mercilere ihbar ederim

39%

(25)

Mevzuata Aykırı İşlem Yaparak Menfaat Sağlama (çalışan)

Kararsızım 8%

Hiç yok

50% Ender

31%

Yaygın 7%

Çok yaygın Cevapsız 2%

2%

(26)

Mevzuata Uygun Yapılan İşlemlerle İlgili Bahşiş Veya Hediye Kabul Etme (çalışan)

Kararsızım 7%

Ender 37%

Hiç yok 44%

Yaygın 8%

Çok yaygın Cevapsız 2%

2%

(27)

Kural Dışı Menfaat Sağlamanın Yaygınlığı (çalışan)

Cevapsız 2%

Hiç yapmadım 75%

5 defadan çok 13%

4-5 defa 4%

2-3 defa 3%

Bir defa 3%

(28)

Kuraldışı Menfaat Sağlama Yöntemleri (vatandaş)

Kural herhangi bir menfaat sağlamadı

81%

Tanıdık aracılığıyla 4%

Komisyoncu aracılığıyla

1%

Bağış adı altında 1%

İşimin daha iyi görülmesini sağlamak için kendim verdim

6%

Açıkça istendi, kendim verdim

3%

Cevapsız 4%

(29)

Sağlanan Kuraldışı Menfaatin Miktarı (vatandaş)

Kuraldışı ödeme yapmadım

75%

501-1000TL arası

2%

1001-5000 TL arası

1%

5001 TL ve üzeri 2%

101-500 TL arası 4%

100 TL den az 12%

Cevapsız 4%

(30)

Kural Dışı Menfaat Talebi veya Etik Dışı Davranışla Karşılaşma Durumunda Gösterilen Tepki (vatandaş)

Hiçbir şey yapmam

35%

Bağırır çağırırım menfaat talep

edeni....

Müdüre şikayet ederim

35%

Savcılığa suç duyurusunda

bulunurum Gümrük 7%

müsteşarlığına şikayet ederim

5%

Cevapsız 9%

(31)

Şikayet Etmenin Etkinliği (vatandaş)

Pek etkili olmaz.

Çünkü amirler memurlarını korurlar

6%

Cevapsız 10%

Hiç bir şey yapmazlar.Çünkü yöneticilerin haberi olmadan alttakiler bir

şey yapamaz 21%

Emin

değilim/kararsızım 21%

Biraz etkili olur.

Çünkü yöneticiler bu konuda hassastırlar

19%

Çok etkili olur. Çünkü yöneticiler tepkiden

korkarlar 23%

(32)

Vatandaşa Göre Kuraldışı Menfaat Sağlamanın Nedenleri

İşlerini daha kısa sürede yaptırmak

istedikleri için 64%

Menfaat sağlamadan iş yaptırmak mümkün olmadığı

için 11%

Yasal olmayan bir şeyi yaptırabilmek

için

Cevapsız 11%

(33)

Mevcut Duruma İlişkin Sonuçlar

• Çalışanların yarısından fazlası, rehberlik ve danıĢmanlık hizmetleri ile bilgilendirme araçlarını yeterli bulmaktadırlar. Ancak yapılan gözlemlerde, Gümrük müdürlüklerinde hizmetler konusunda vatandaşları

bilgilendirmeye yönelik araçların ve danışma hizmetlerinin yetersiz olduğu kanaatine varılmıştır.

• Kurumda ayrımcılığa karĢı önlem alındığı düşünülmektedir Ancak,

ankete katılan çalışanların yarısından fazlası, kurumun, işe alım, terfi ve yer değiştirme gibi personel işlemlerinin uygulanması ile lojman tahsisi gibi sosyal imkânların dağıtımında eşitlik ilkesine uygun davranmadığını ifade etmektedirler.

• Kurum, fiziki koĢullarını iyileĢtirmek için çaba göstermekteyse de, bazı merkezlerde bu yönde önemli sıkıntılar mevcuttur (Isıtma, dinlenme ve yemek yenilen yerler vb).

• Bazı sarf malzemelerinin temininde gümrük müdürlüklerinde sıkıntı yaşamakta, bazı müdürlüklerde, söz konusu ihtiyaçlar aracılar ve gümrük müşavirleri tarafından sağlanmaktadır.

(34)

Kurum İmajı Konusundaki Sonuçlar

• Sayıları fazla olmasa da çalışanların bir kısmı, Gümrük Müsteşarlığı’nı

“yolsuzluğun yaygın olduğu bir kurum” olarak algılamaktadır.

• Hizmetten yararlanan vatandaşların yarıdan fazlası, gümrük

müdürlüklerinde torpil yaptırmadan veya görevlilere herhangi bir menfaat sağlamadan iş yaptırılabileceği düşüncesindedir.

• Vatandaşların yaklaşık yarıdan fazlası gümrük müdürlüklerinde az ya da çok yolsuzluk ve rüşvetin bulunduğuna inanmaktadır.

• Çalışanların ve vatandaşların yarısından fazlası, yöneticilerin etik dışı davranışları önlemeye yönelik çabalarını olumlu bulmaktadır.

• Çalışanlara göre, merkez-taşra ilişkilerinde iletişim sorunları yaşanmaktadır.

• Kamuoyu nezdinde ki olumsuz imajının düzeltilmesinde halkla ilişkiler çalışmalarının eksikliği nedeniyle kurumun çabaları yetersiz

kalmaktadır.

• Gümrük müdürlüklerindeki etik dışı davranışlar, geçmiş dönemlere göre önemli ölçüde azalma göstermektedir. Yolsuzluklara karşı yapılan

operasyonlar ile kurum yönetiminin aldığı tedbirler bu gelişmeye katkı sağlamaktadır.

(35)

ÇalıĢanların ve vatandaĢların etik algıları

• ÇalıĢanların büyük bir çoğunluğu, kurumlarının değerleri ve çalışma prensipleri ile gümrük hizmetlerini yerine getirirken uyulması gereken etik ilkeleri bilmektedir.

• Çalışanlar, etik dıĢı fiilleri genelde hoĢ görmemektedir. Hizmet kayırmacılığı ile hediye ve bahşiş alma kısmen hoş görülmektedir.

• VatandaĢların yarısından fazlası rüĢvet, hediye ve bahĢiĢ gibi etik dıĢı davranıĢları hoĢ görmemektedir. Öte yandan sadece rüşveti kötü olarak görüp, hediye ve bahşiş vermenin sakıncalı olmadığını düşünenlerin oranı da azımsanmayacak yüksekliktedir (%27).

• Vatandaşların yarısına yakını hediye, yarısından fazlası ise bahĢiĢin her halükarda suç kabul edilmesi gerektiği görüşündedir. Ancak önemli bir kısmı da gönüllü olarak ve istenmeden verilirse suç kabul edilmemesi gerektiği düşüncesindedir (%31).

• ÇalıĢanların yarısından fazlası çeşitli sıklıklarda etik dıĢı davranıĢları yapmak zorunda kalmaktadır.

• VatandaĢların büyük bir çoğunluğu iĢlerini hızlandıracağı düĢüncesiyle çalıĢanlara kural dıĢı menfaat temin etmeden yana değildir. Hatta önemli bir çoğunluk ise böyle bir durumda şikayet edebileceklerini söylemektedirler (%39).

• ÇalıĢanların üçte ikisi etik dıĢı davranıĢları çeşitli sıklıklarda üst makamlara iletmektedir.

• Çalışanların yaklaĢık üçte biri hizmet içi eğitim almıĢtır. Ancak alanların yaklaĢık yarısına yakını aldığı eğitimi yetersiz bulmaktadır.

(36)

Etik dıĢı davranıĢların yaygınlığı

• ÇalıĢanlar tarafından en yaygın olarak görülen etik dışı

davranış kırtasiye vb. sarf malzemelerinin iĢ takipçilerince temin edilmesi”dir. Bunu “vatandaĢları gümrük

müĢavirlerine ve iĢ takipçilerine yönlendirme” ve “akraba, eĢ, dost, hemĢeri, siyasal görüĢ vb. bir nedenle ayrımcılık veya kayırmacılık yapma” izlemektedir.

• VatandaĢların büyük bir çoğunluğu, çalışanlara kuraldıĢı menfaat sağlamamaktadır. Menfaat sağlayanlar arasında da, en yaygın neden, “iĢlerinin daha iyi görülmesi için kendileri menfaat sağlamak”dır. Menfaatin çalışanlar tarafından açıkça istenmesi ile gümrük müşavirleri aracılığı ile sağlanmasını da göz ardı etmemek gerekmektedir.

• Sağlanan menfaatin yarısından fazlası 2009 yılı Mart-Mayıs

dönemi itibariyle 100 TL’nin altındadır.

(37)

Etik dıĢı davranıĢlar karĢısında vatandaĢların ve kurumun tutumu

• Etik dışı davranışla karşılaşan vatandaşların üçte birine yakını (%35) müdüre Ģikâyet etme eğilimindedir. Vatandaşların yaklaşık üçte birinin (%35), böyle bir durum karĢısında tepkisiz kalacağını dile getirmeleri ise kayda değer bir husustur.

• VatandaĢların yarısından fazlası, menfaat taleplerine karĢı Ģikâyetin kısmen veya çok etkili olacağına, çünkü yöneticilerin bu konuda hassas olduğuna ve tepkiden korkacaklarına inanmaktadırlar. VatandaĢların dörtte biri ise, yöneticilere yapılacak Ģikâyetin etkili olmayacağını, çünkü yöneticilerin haberi olmadan alttakilerin bir şey yapamayacağı ve amirlerin memurlarını korudukları kanaatindedir.

• Etik dışı uygulamaların ortaya çıkmaması konusunda personel dayanıĢma duygusu içerisinde hataları örtme eğilimiyle hareket etmektedir.

• Gümrük Müsteşarlığı’nın aldığı önlemler ile yapılan operasyonlar

sonrasında, tarafların etik dıĢı davranıĢlarla ilgili görüĢmeleri kurum dıĢına kaymıĢtır, bu nedenle rüşvet ve yolsuzlukları işyerinde tespit etmek giderek zorlaşmaktadır.

(38)

ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ

• Gümrük müdürlüklerinde görev yapan personelin mesleklerine bakıĢlarını değiĢtirecek ve kurumsal bağlılıklarını güçlendirecek önlemler alınmalıdır.

(etkili bir iletişim ve sorun çözme mekanizmasının kurulması)

• Adil ve yeterli bir ücret rejiminin kurularak, çalışanlara verdikleri emek ve üstlendikleri sorumlulukla orantılı maaş ödenmesi gerekmektedir.

• yönetim ahlakı ve etik değerler eğitimi.

• sadece memurlara değil, tüm topluma yönelik bir ahlaki bilinçlenme kampanyası baĢlatılması Çünkü etik dışı davranışların arz ve talep

boyutlarının birbirinden ayrılması mümkün değildir.

• Gümrük Müsteşarlığı personelinin daha nitelikli ve donanımlı hale getirilmesi

• Sosyal haklarının ve çalıĢma ortamlarının iyileĢtirilmesi, çalışanlara yönelik yemek ve servis hizmetlerinin kalitesinin artırılması ve kurum içi

ödüllendirmeler gibi tedbirlerin alınması gerekmektedir.

• Etik davranışları bakımından örnek olan memurların ödüllendirilmesi

• Kurumda iĢ süreçlerinin gözden geçirilmesi, iĢ süreçlerinin basitleĢtirilmesi ve iĢlerin kolaylaĢtırılması,

(39)

ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ

• Gümrük Müsteşarlığı’nın halkla ve diğer kurumlarla ilişkilerinin geliştirilmesi, kurum felsefesi ve kültürünün toplumla ve özellikle hizmetlerinden yararlanan vatandaşlarla paylaşılması, kurumun etik değerlerinin kurumda görünür yerlere asılması, bu ilkelere uyum konusunda bağlayıcı olmasa da, etik dışı davranışları zorlaştıracaktır.

• Gümrük iĢlemlerinin çok zor olduğu ve aracı kullanmadan yapılamayacağı imajının giderilesi için, vatandaşların gümrük işlemleri konusunda

bilinçlendirilmesi ve bilgilendirilmesi.

• Gümrük müdürlüklerinde vatandaşların bekleyecekleri rahat ortamların

oluşturulması, gümrük müdürlüklerinin hizmet mekânlarının hizmet gereklerine uygun binalarda sürdürülmesi, güvenlik kamera sisteminin çalışanları incitmemeye özen gösterilerek yaygınlaştırılması ve kurumsal kimlik çalışmalarının

hızlandırılması

• Vatandaşların talep ve şikâyetlerinin düzenli bir şekilde alınıp değerlendirilmesi için tüm başmüdürlüklerde beyaz masa benzeri bir birim kurulması ve bu birimin internet erişiminin sürekli açık tutulması

• Gümrük müĢavirliği mesleğinin standardize edilmesi ve disiplin altına alınması.

Ayrıca, gümrük müşavirlerinin kontrol ve denetimleri daha fazla yapılmalıdır.

(40)

ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ

• Gümrük Mevzuatının açık, gümrük işlemlerinin basit, tutarlı ve kolayca anlaşılır olmasını sağlayacak önlemlerin alınması,

• Gümrük işlemlerinin hızlandırılması için, bilgi teknolojilerinden daha fazla yararlanılması

• Müsteşarlıkta görev yapan personelin bilgi, görüntü, davranış ve kıyafet açısından kurum imajını doğru yansıtacak bir şekilde

donatılması gerekmektedir.

• Müsteşarlık hizmet alanlarına ilişkin vatandaşlara, ticaret erbabına ve gümrük kapılarında ve havalimanlarında da yerli ve yabancı yolculara yönelik bilgilendirici içerikte broĢür ve kataloglar hazırlanması,

• Kaçakçılıkla mücadele ile ilgili olarak bilgilendirici tanıtıcı ve aydınlatıcı yayın ve filmler hazırlanıp medya organları aracılığıyla yayınlanmalıdır.